Машиналарнинг жисмонан ейилиши ва маънавий эскириши - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Машиналарнинг жисмонан ейилиши ва маънавий эскириши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Машиналарнинг жисмонан ейилиши ва маънавий эскириши Режа: 1. Машиналарнинг жами ейилиши. 2. Машина деталларининг охирги ҳолатини ва хизмат муддатини асослаш мезонлари. 3. Қишлоқ хўжалик машиналари деталларининг чекли даражада ейилганини аниқлаш.

Машинанинг жисмонан ейилиши ундаги ҳар хил элементларнинг аста- секин ёки тўсатдан моддий емирилиш натижасидир. Жисмонан ейилган машина ўзига нисбатан қўйилган талабларни бажаролмай қолади. Жисмонан ейилиш фойдаланиш жараёнида юз беради: машина ишлаётганида биринчи турдаги жисмонан ейилиш, ишламаётганида эса иккинчи турдаги жисмонан ейилиш содир бўлади. Биринчи турдаги жисмонан ейилишнинг асосий сабаби машинанинг деталлари ва бошқа элементларига тушадиган юкланишдир. Иккинчи турдаги жисмонан ейилишга эса ашёларнинг атроф муҳит таъсирида коррозияланиши, уларнинг эскириши, деталларда қолдиқ кучланишлар қайта тақсимланиши ва шу кабилар сабаб бўлади. Умуман олганда машиналарнинг жисмонан ейилиши улардаги конструктив ва ноконструктив элементларнинг ейилиш йиғиндисидан иборатдир. Жисмонан ейилиш миқдорий жиҳатдан фоизларда аниқланади. бунга янги деталнинг ейилиши 0 фоиз деб, мазкур вазифадаги машинада бундан кейин фойдаланишга умуман ярамаслиги туфайли темир-терсакка жўнатиладиган деталларнинг ейилиши эса 100 фоиз деб қабул қилинади. Машиналар элементлари ейилишининг миқдорий ўлчовларидан машиналарни таъмирлашга тўхтатиш муддатларини аниқлаш, қачон ва қанча деталь келтириш кераклигини режалаштириш ва бошқа мақсадларда фойдаланиш мумкин. Узеллар, агрегатлар ва бутун машинанинг жисмонан ейилганлиги даражасини миқдорий баҳолаш мураккаброқ бўлишига қарамай, бу ейилишна ҳам баҳолаш усуллари мавжуддир. Машинанинг жисмонан ейилишини бартараф этиш учун таъмирлашга талаб этиладиган ҳаражатлар жисмонан ейилишнинг иқтисодий ўлчови бўлиб хизмат қилиши мумкин. Машина ёки агрегат жисмонан ейилишининг ўлчови ушбу формула ёрдамида ҳисоблаб топилади:

U ж   100 .чи T Q Q Бу ерда: U ж - машина ёки агрегат жисмонан ейилишининг уни ишлаб чиқариш нархига нисбатан фоиздаги иқтисодий ўлчови; Q т - машина ёки агрегатнинг ситемадаги таъмирлаш нархи, сўм; Q и.ч - янги, мукаммалроқ конструкциялар пайдо бўлиши муносабати билан қийматини йўқотишини ҳисобга олган ҳолда жисмонан ейилганлик даражасини аниқлаш пайтида машина ёки агрегатнинг тўлиқ нархи, сўм;  - худди шундй машина ёки агрегатларни таъмирлаш тажрибаси асосида аниқланадиган қолдиқ ейилишнинг нисбий қиймати, %. Машиналарнинг жами ейилиши. Фойдаланиш мобайнида ҳар қандай машинанинг жисмонан ейилиши узлуксиз кечадиган объектив жараён бўлиб, барча конструктив ва ноконструктив элементларнинг жисмонан ейилиши унинг тшкил этувчиларидир. Буларга машиналарга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда баъзи ташқи омилларнинг таъсир кўрсатиши натижалари ҳам қўшилади, чунки бу омиллар қатор ҳолларда тегишли коструктив ва ноконструктив элементларнинг ейилишига маълум даражада таъсир қилади. Барча юкланишлар ва омилларнинг таъсири машина эскиргани сари камаймасдан, балки қўшилиб боради. Машинанинг жами ейилишини қуйидаги учта ташкил этувчи билан бериш мумкин: 1. Ишлаётганда тушадиган юкланишлар туфайли машинанинг ейилиши Р м1 ; 2. Ташиш вақтида тушадиган юкланишлар туфайли машинанинг ейилиши Р м2 ; 3. Сақлаш, техник хизмат кўрсатиш ҳамда таъмирлаш пайтида тушадиган юкланишлар туфайли машинанинг ейилиши Р м3 , яъни; U м.ж  Р м1  Р м2  Р м3

Машинанинг жами ейилиши U м.ж бутун хизмат муддати мобайнида машинадан фойдаланишнинг узлуксиз вақт функцияси ( t ) га тенгдир, яъни U м.ж  F ( t ) дир деб таъкидлаш мумкин. Мой, бўёқ ва бошқа ноконструктив элементларнинг хизмат хоссаларини йўқотиши каби машинадаги ҳар қандай деталнинг ейилиши, ҳатто айрим намунанинг бошланғич тавсифлари турлича бўлганда узлуксиз вақт функциясидир. Хизмат муддати мобайнида машинадаги барча конструктив ва ноконструктив элементларнинг ейилишини қўшиб бутун машинанинг ейилганлик даражасини кллтириб чиқарамиз: U м.ж         S i Z j Ж Ж t F t f U U i i 1 1 )( )( Айрим элементларнинг хусусий ейилиш тавсифларидан келиб чиқиб, фойдаланишнинг исталган даврида бутун машинанинг ейилиш даражасини аниқлаш имконини берувчи ана шу функциялар орасидаги боғлиқликни тез ва осон топиш учун ҳар бир алоҳида олинган элемент чизиқли боғлиқлик бўйича ейилиши мумкин деб қабул қилинади. Машина ёки ундаги элементларнинг охирги ҳолати деб шундай ҳолатига айтиладики, бунда хавфсизликнинг бартараф этиб бўлмайдиган даражада бузилиши ёки берилган параметрларнинг бартараф этиб бўлмайдиган даражада ўзгариши., ёҳуд иш самададорлиги рухсат этилганидан ҳам камайиб кетиши туфайли машина ёки деталдан бундан кейи фойдаланиш тўхтатилади. Трактор ёки қишлоқ хўжалигик машинасининг деталларини ўзининг характерига иши кўра икки мустақил гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга ўзининг яроқсизга чиқариш белгисига, яъни чекли ейилиш қийматига эга бўлган деталлар киритилади. Деталлар бу қийматдан ортиқ ейилганда улар синиши натижасида фалокат юз бериши мумкин. Иккинчи гуруҳга охирги ҳолати тирқишнинг чекли катталиги билан белгиланувчи туташмаларни ҳосил қиладиган деталлар киритилади.

Тирқишнинг чекли қиймати катталашганда бирор техник ёки иқтисодий тавсифи бузилиши оқибатида бутун машинанинг ёки унинг айрим механизмининг ишлаш қобилияти йўқолади. Чекли ейилиш ёки тирқиш деб шундай ейилиш ёки тирқишга айтиладики, бунда детал ёки туташманинг охирги ҳолати бошланади ва фалокат юз бермаслиги ҳамда машинанинг техник ёки иқтисодий тавсифлари кескин ёмонлашмаслиги учун бундан кейин ундан фойдаланиш тўхтатилиши ёки техник қаров ўтказилиши зарур. Ишлатиш ва таъмирлаш жараёнида деталларни ростлаш ёки яроқсизга чиқариш учун уларнинг чекли даражада ейилган-ейилмаганлигини аниқлаш керак. Ишлатила бошлангандан то охирги ҳолатга келгунга қадар бажарадиган иши деталь ёки туташманинг тўлиқ ресурси деб аталади. Рухсат этилган ейилиш ёки тирқиш деб шундай ейилиш ёки тирқишга айтиладики, бунда деталь ёки тутушманинг қолдиқ ресурси бутун машинанинг ёки йиғиш бирлигининг таъмирлашлараро ресурсига тенг бўлади. Чекли ва рухсат этилган ейилишлар ҳамда тирқишларнинг қийматлари ва машина элементларининг техник аҳволини кўрсатувчи бошқа белгиларнинг катталиги деталь ҳамда туташмаларни нуқсонли-нуқсонсизга чиқаришга доир техник шартларда келтирилади. Тракторлар, автомобиллар ва қишлоқ хўжалик машиналарининг деталларини яроқсизга чиқариш ўлчамлари масалалари В.И.Казарцев, В.В.Ефремов, Г.В.Веденяпин, А.И.Буянов каби олимлар томонидан ўрганилиб, уларда ана шу вазифаларни ҳал этишнинг асосий методик йўллари белгилаб берилган, қишлоқ хўжалик машиналарининг баъзи деталлари учун эса ана шу вазифанинг аниқ ечимлари келтирилган. Академик А.И.Селиванов машина-трактор паркидан фойдаланиш ва таъмирлашнинг шарт-шароитлари учун чекли ейилишларнинг қуйидаги икки мустақил тушунчаларини фарқлашни таклиф этган:

1. Машиналарни таъмирлашда; 2. Машиналардан фойдаланиш жараёнида. А.И.Буяновнинг қишлоқ хўжалик машиналарини деталларининг яроқсизга чиқариш ўлчамларини аниқлаш бўйича олиб борган илмий ишлари 1949 йилгача деталларнинг яроқсизлигини аниқлашнинг статистик ва техник усуллари мавжуд бўлганлигини кўрсатади. Биз ҳам деталларни яроқсизга чиқариш ўлчамларини аниқлашнинг ушба усулларини таклиф этамиз: 1. Технологик усул. Бунда яроқсизга чиқариш ўлчамлари иш сифатига, деталларнинг мустахкамлик захираси коэффициенти, механизм ёки машинанинг ф.и.к. ва бошқа кўрсаткичларга қараб аниқланади. 2. Техник-иқтисодий усул. Бунда амортизацияга ва ишлатишга қилинган ҳаражатлар таққосланади. 3. Аралаш усул. Бунда яроқсизга чиқариш ўлчамлари ушбу омиллар: яроқсизга чиқариш ўлчамлари ҳажмини амалий кузатиш, иш кўрсаткичларининг ўзгариш жадвали, иқтисодий самарага доир эгри чизиқ маълумотлари бўйича таққослаш орқали аниқланади. Академик А.И.Селиванов фанга умуман машиналар учун умумлашган тавсиф тушунчасини киритди. Умумлашган тавсиф деганда объектнинг ўз вззифаларини сифат ва тежамкорлик жиҳатидан рухсат этилган четлашишлар доирасида бажариш хусусияти тушунилади. Умумлашган тавсиф ишлаш қобилиятининг бошланғич параметри С ч сифат бўйича рухсат этилган техник четлашишлар Т ч таъмирлашга яроқлилик Т я ва шу элементнинг иқтисодий тежамкорликка таъсири кўрсаткичи В т дан иборат. Айтилганларни умумий тарзда қуйидагича ифодалаш мумкин: E i  f (С ч ; Т ч ; Т я ; В т ) Юқорида баён этилганлардан кўринадики, ҳозирга вақтда машиналар деталлари ейилишининг чекли қийматини аниқлашнинг қуйидаги тўра усули мавжуд: 1. Статистик. 2. Техник.

3. Технологик (иш сифати). 4. Иқтисодий. Статистик усул. Меъёрида тақсимланиш эгри чизиғи ейилган деталларни яроқсизга чиқариш ўлчамларини ҳисоблашга доир иловада Гаусс қонунининг аналитик ифодаси орқали берилиши мумкин: Y  f ( x )  2 2 2 2 1       ax е Бу ерда: х- абсциссалар ўқида ўлчаб қўйиладиган яроқсизга чиқаришлар ўлчами, а - кўриб чиқилаётган деталлар гуруҳини барча яроқсизга чиқариш ўлчамларининг ўртача арифметик қийматидан иборат бўлган энг катта частота тўғри келувчи яроқсизга чиқариш ўлчами,  - четлашишнинг ҳисоблаш ўлчови билан аниқланадиган ўртача квадратик четлашиш. Техник усул. Техник мезондан фойдаланиб чекли катталикларни топишнинг умумий усули бўлиб, физик ҳодисаларнинг ривожланиш қонунларидан келиб чиқади. Одатда, ейилиш ёки тирқишнинг чекли бўлиб қолиши мумкин бўлган катталигига турли қийматлар белгиланади. Ана шу қийматларнинг ҳар бири учун текширилаётган узел ейилаш жадаллигининг тегишли қийматлари белгиланади ёки ейилиш чизиғи вақт ўтишига боғлаб қурилади. Технологик усул. Бу усулдан асосан узел ейилиши ёки меъёридаги ростлашлар бузилиши билан ўзгарадиган машинанинг иш сифатини белгиланган чегараларда аниқлашда фойдаланилади. Масалан, культиваторларнинг қирқувчи қирраси ейилганда бегона ўтларни қирқиш сифати агротехника талабларига мос келмаслиги мумкин. Шу сабабли бундай ҳолда ейилишнинг чекли қийматларини машина бажарадиган иш сифатининг рухсат этилган чекли четлашишлари бўйича топиш мумкин. Иқтисодий усул. Машина ишининг иқтисодий кўрсаткичлари чекли ейилишга асос қилиб олинган. Сифатни белгиланган чегарада сақлаб қолган ҳолда маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга энг кам ҳаражат қилиш

машинанинг иш органи ёки узели энг мақбул хизмат муддатининг, таъмирлашлар аро даврининг иқтисодий мезони бўлиб ҳисобланади. Иш сифатини белгиланган чегараларда сақлаб қолган ҳолда машинанинг энг юқори унум билан ишлаши мезоннинг иккинчи таърифидир. қишлоқ хўжалик машиналари деталларининг хизмат муддатини аниқлаш учун машинанинг ташқи иш шароити барқарор бўлганда деталь ва туташманинг ейилиши вақт бўйича қандай ўзгаришини билиш лозим. Деталларнинг чекли ейилганини аниқлашнинг бир нечта усуллари бор. Улардан энг кўп тарқалгани ейилишнинг классик эгри чизиғини таҳлил қилишга асосланган усулдир. Бу усул сийқаланиш даври ўтганидан сўнг деталлар маълум вақтгача бир текис ейилишига ва графикдаги эгри чизиқ тармоғи қандайдир ўзгармас кўтарилиш бурчагига ва бўлишига асосланилган. Деталлар маълум муддат ишлаганидан сўнг уларнинг ейилиш тезлиги жадаллашади ва ейилишнинг эгри чизиғи тепага қараб кескин бурилади. Ейилиш билан вақт орасидаги барқарорлашган боғлиқлик бузилади, деталлар ишлаётганида эса бундай бўлиши мумкин эмас. Шу сабабли эгри чизиқнинг букилиш вақти деталларнинг хизмат муддати сифати деб қабул қилинади. Аммо ҳамма деталлар учун ҳам бу усулдан фойдаланиш тўғри эмас, чунки ейилишнинг эгри чизиғи барча деталлар учун ҳам ўзгармас кўринишга эга эмас. Бундан ташқари, мазкур усулда ишнинг сифати эътиборга олинмайди. Масалан, лемехнинг эни бўйича ейилишга доир эгри чизиқ ишнинг меъёридаги даврида бирмунча кўтарилади, кейин эса унинг тармоғи анча қиялашиб, бошқа кўрсаткичлар бўйича аниқланган лемехнинг чекли ейилиш чегарасидан чиқиб кетади. Деталларнинг хизмат муддатини аниқлашнинг иккинчи усули қуйидаги қлнунга асосланган: агар деталь мавсумда тўлиқ ишлай олмаса, ейилиш графигидан қатъи назар деталь алмаштирилади. Бу усулни битта деталь бутун агрегатнинг узоқ вақт бекор туриб қолишига олиб келадиган ҳоллар учунгина тавсия этиш мумкин.

қишлоқ хўжалик машиналари деталларининг хизмат муддатини аниқлашнинг учинчи усули ейилганда уларнинг ишлаш қобилияти ўзгаришига асосланган, яъни агар машина детали иш жараёнида зарур агротехника талабларини бажармай қўйса, у алмаштирилади. Бу кўп ҳоларда энг тўғри йўл бўлиб, чунки у зарур миқдордаги ишнинг бажарилишини таъминлайди. қишлоқ хўжалик машиналарининг деталлари чекли ейилганини аниқлашнинг тўртинчи усули шунга асосланганки, деталларни барвқт алмаштириш ҳам, кеч алмаштириш ҳам қилинадиган сарф ҳаражатларни оширади. Биринчи ҳолда ортиқча ҳаражат деталларнинг нархи ҳисобига, иккинчи ҳолда эса ейилган, ёмон ишлаётган деталлардан фойдаланишга маблағ сарфлаш ҳисобига бўлади. Бир гектар майдонга ишлов бериш учун қилинадиган ана шу ҳаражатлар йиғиндиси энг кам бўладиган пайт деталларнинг хизмат муддатига мос келади. Мазкур усул фойдаланишнинг тежамкорлигини ҳисобга олади ва деталь нархи билан фойдаланиш ҳаражатлари нархининг мослиги асосида ҳал этади. Бу усулда бажариладиган асосий ишнинг сифати мутлақо эътиборга олинмайди, бу эса унинг камчилигидир. Чигит экиш ва культивация қилиш вақтида пахтачилик сеялкалари ҳамда культиваторларнинг «вал-втулка»дан иборат ишқаланувчи жуфтликларидан олинган намуналар бўйича мойнинг тадқиқ қилиш натижалари мойдаги механик аралашмаларнинг ўртача миқдори 10 фоизни ташкил этишини, мойлаш ашёларининг оқиб кетиши ёки коксланиб қолиши туфайли баъзи туташмалар умуман мойсиз ишлашини кўрсатади. Туташ деталлардаги тирқиш 0,50 дан 2,0 мм гача катталашганда мойнинг ифлосланиши 70,0 фоизгача, мойнинг исроф бўлиши эса 29,0 фоиздан 95,0 фоизгача ортади. Машиналарни яратган лойиҳаловчилар, технологлар ва улардан фойдаланувчилар ўзларининг билимлари ҳамда имкониятлари кенгайиб боргани сари машиналарни ҳам такомиллаштириб келмоқдалар.

Пахтачиликда қўлланиладиган машиналар ҳар хил шароитларда ишлайди. Масалан, пахта териш машиналарига яратиладиган шароитлар ғўзанинг ҳосилдорлиги даражаси ва физик-кимёвий хоссалари, майдоннинг тузилиши ҳамда тайёрланганлик даражаси, ўсимликларнинг бир текислиги ва бир қаторда жойлашуви, очилган чаноқлар сони, машиналарнинг ишга шайлиги, узел ҳамда механизмлар ростланишининг барқарорлиги, техник хизмат кўрсатиш савияси ва шу кабилар билан боғлиқ. Аксинча, пахта териш машиналарининг ишончлилиги даражаси, сифат ва бошқа кўрсаткичлари уларнинг техник, технологик хизмат кўрсатишларига, ишламай қолишларни бартараф этишга, сақлашга, таъмирлашга ҳамда диагноз қўйишга мослашганлигига кўп даражада боғлиқ. Тадқиқотчи ва лойиҳаловчилар кейинги йилларда агротехника кўрсаткичлари яхшироқ бўлган юқори унумли янги машиналар яратиш ва мавжудларини такомиллаштириш уитида иш олиб бормоқдалар. Тозалагичлари ихчам, ажраткичлари болтсиз, пахтаси териладиган майдоннинг нотекисликларига мослашадиган тузилмаси бўлган пахта териш машиналарини яратдилар. Машиналарни пахта етиштириладиган жойнинг табиий иқлим шароитини ҳисобга олган ҳолда лолйиҳалаш лозим. кўпгина олий ўқув юртлари ва илмий муассасаларнинг илмий ишларида ҳар томонлама баҳоланган Ўзбекистоннинг табиий шароити машиналарнинг тузилишига нисбатан ўзига хос талабларни қўяди. Пахта етиштириладиган минтақа ҳудудининг тупроқ қатлами турли- туманлиги билан ажралиб туради. Бўз тупроқлар ёшига ва сизот сувларнинг жойлашиш чуқурлигига қараб бўз тупроқлар, ўтлоқи бўз тупроқлар, ўтлоқи ботқоқ тупроқ ва ботқоқ тупроқларга бўлинади. Пахта етиштириладиган туманларнинг тупроқлари механик таркибига кўра оғир, ўртача ҳамда енгил тупроқларга ажратилдади. Улар таркибида чанг ҳосил қилувчи кам лойли зарралар кўп бўлади, шу сабабли уларнинг тузилиши бўш бўлиб, сув ва атроф муҳит таъсирида осонгина емирилади.

Терим машиналарининг узоқ вақт сақлашга мослашганлигини яхшилашда ва деталларнинг ейилишга чидамлилигини оширишда тупроқларнинг шўрлаганлик даражаси ҳамда механик таркибини ҳисобга олиш муҳимдир. Машиналардан фойдаланиш даврида ҳавонинг ҳарорати юқори бўлишини эътиборга олиб, уларнинг ишқаланувчи узеллари ва деталлари учун қийин эрийдиган мойлар ишлатилиши зарур. Мавсумда бир марта мойланадиган ёпиқ подшипниклардан кўпроқ фойдаланишга ҳаракат қилиш лозим. Ишқаланувчи узелларнинг тузилиши ишқаланувчи деталларнинг зич беркилишини таъминлаши ва уларни абразив зарралар тушишидан сақлаши керак.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати : 1. Йўлдошев Ш.У., Машиналар ишончлилиги ва уларни таъмирлаш асослари.- Тошкент, Ўзбекистон, 1994. 2 . Ермолов Л.С. ва бош қ алар. Основы надежности сельскохозяственной техники.-М.: Колос, 1992 . 3 . Мельников.Г.Н., Технология машиностроения (1 ,2- том). - М .: Издательства МГТУ им. Н.Э.Баумана , 1998. 4 . Прейсман В.И. Основы сельскохозяйственной техники.-Киев. : Высшая школа, 1988 . 5 . Решетов Д.Н. Роботоспособность и надежность деталей машин.-М.: Высщая школа, 1990 . 6 . Решетов Д.Н. ва бош қ алар. Надежность машин.-М.: Высщая школа, 1988 .

Похожие

Машиналарнинг эскириш ва ейилиш асослари

Машиналарнинг пухталигини ошириш

Машиналарнинг ишончлилиги ва сифатини оширишнинг асосий омиллари

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари