Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

242.5 KB

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникалари нинг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари Режа: 1. Машина деталлари ва туташмаларининг охирги ҳолати 2. Узатиш механизмларининг деталлари ва туташмалари учун мезон 3. Иш органлари, деталлари ва туташмалари учун мезон

Тракторлар, пахта териш машиналари, автомобиллар ва бошқа қишлоқ хўжалик машиналари фойдаланиш чоғида хар хил ташқи таъсирларга учрайди. Натижада лойиҳалаш ва тайёрлаш жараёнида киритилган ишончлилик, бузилмасдан ишлаш, чидамлилик, таъмирлашга яроқлилик хамда сақланувчанлик кўрсаткичлари пасаяди. Бунга машина деталларида турли хил нуқсонлар пайдо бўлиши ва уларнинг ейилиши сабаб бўлади. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашнинг режали-олдини олиш тизими машиналарни ишга яроқли ҳолатда тутиб туриш учун хизмат қилади. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш тизими деганда илмий асосланган ташкилий, техник, технологик ва иқтисодий тадбирлар мажмуи, шунингдек, қишлоқ хўжалик машиналарининг ишга яроқли ҳолатда тутиб туриш хамда тиклашни таъминлайдиган воситалар тушунилади. Меъёрлар ва қоидаларга амал қилиш техникани соз ҳолатда тутиб туриш билан боғлик бўлган ишлаб чиқариш харажатларини мумкин қадар камайтирган ҳолда техниканинг иичончли ишлашини ошириш имконини беради. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш тизими қишлоқ хўжалик техникасига техник хизмат кўрсатадиган ва уни таъмирлайдиган хизматлар хамда корхоналарни тегишли ишларни оқилона ташкил этишга даъват этади. Таъмирлашнинг энг мақбул сифатини белгилаб беради, қишлоқ хўжалигининг таъмирлаш базасини ривожлантиришга кетадиган маблағларни ишлаб чиқаришни бир ерга тўплаш ва ихтисослаштириш эвазига камайтиришга ёрдам беради. Тизим машиналарини қуйидаги гурухларга бўлиш мумкин: тракторлар, пахта териш машиналари, ғалла йиғиш комбайнлари, юк автомобиллари, бошқа турдаги қишлоқ хўжалик машиналари. Тизим асосан техника ишламай қолишининг олдини олиш ҳисобига машиналарнинг ишончли ишлаши имконини оширишни кўзда тутади. Тизим ишламай қолган машиналардаги нуқсонларни бартараф этишни хам назарда тутади. Машиналарнинг техник аҳволини, бинобарин, уларнинг ишончлилигини бошқариш, машиналар ишлаш қобилиятининг сифат

белгиларини тўлиқ тиклаш хамда машиналарнинг ҳолат параметрларини муайян қийматларгача тиклаш бўйича таъмирлаш-хизмат кўрсатиш ишларини мақсадга йўналтирган ҳолда ўтказишдан иборат. Машиналарнинг техник аҳволини бошқаришда асосланиладиган асосий кўрсаткичларга қуйидагилар киради: ишларнинг даврийлиги; бажарган иши; таъмирлаш-хизмат кўрсатиш ишларисиз машинанинг техник аҳволидан йўлга қўйиладиган четга чиқишлар; техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда машиналарнинг ҳолат параметрларини тиклаш даражаси; таъмирлашга (алмаштиришга) қадар машинадан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлган қолдиқ ресурс. Агар машина айрим қисмларининг техник аҳволини аниқлаш қийин бўлса ёки мумкин бўлмаса (масалан, подшипникли узеллар мойининг сифати), улар учун техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш (алмаштириш)нинг белгиланган даврийлиги бундай кўрсаткичлар вазифасини ўтайди. Техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш тизими бутун фойдала ниш даври мобайнида машиналарнинг техник аҳволи ва ишлаш қобилиятини зарур даражада тутиб туриш имконини берувчи ишларнинг қуйидаги турларини назарда тутади: техник хизмат кўрсатиш; жорий таъмирлаш; капитал таъмирлаш. Техник хизмат кўрсатиш. Техник хизмат кўрсатиш машиналардан фойдаланиш ва уларни сақлаш чоғида уларни соз ҳолатда тутиб туриш учун бажариладиган ишлар мажмуидир. Бу ишлар олдини олиш характерига эга бўлиб, машинадан фойдаланиш бутун даври мобайнида даврий равишда амалга оширилади. Техник хизмат кўрсатиш ювиш, тозалаш, назорат қилиш, ташхис (техник камчилигини аниқлаш), ростлаш, мойлаш, суюқлик билан тўлдириш (қишлоқ хўжалик ишларини бажариш учун машинани технологик суюқликлар билан тўлдириш бундан мустасно), маҳкамлаш, монтаж- демонтаж қилиш, сақлашга тайёрлаш ишларини ўз ичига олади. Техник хизмат кўрсатишда машинанинг айрим таркибий қисмлари алмаштирилиши мумкин.

Умуман машина билан боғлиқ бўлган, фойдаланишнинг умумий даврийлиги, босқичи ёки шароитлари билан бирлаштирилган бундай ишларнинг муайян рўйхати хизмат кўрсатиш тури деб аталади. Қисман қисмларга ажратилган ҳолда келтирилган машина йиғилади, созланади ва ишлатиб кўрилади. Машиналарга техник хизмат кўрсатишнинг қуйидаги турларини амалга ошириш кўзда тутилади: хар сменада техник хизмат кўрсатиш (ХСТХК); техник хизмат кўрсатишнинг рақамли турлари (1-ТХК, 2-ТХК, 3-ТХК); мавсумий техник хизмат кўрсатиш (МТХК); алоҳида шароитларда фойдаланишда техник хизмат кўрсатиш; ишлатиб кўришда техник хизмат кўрсатиш; сақлаш чоғида техник хизмат кўрсатиш. Хар сменада техник хизмат кўрсатиш машинани ишга тайёрлаш ва смена давомида унинг ишга яроқли ҳолатда бўлишини таъминлаш мақсадида амалга оширилади. У сменанинг бошида (ёки охирида) ўтказилади. Техник хизмат кўрсатишнинг рақамли турлари даврийлиги ва уларнинг режалаштириладиган мазмуни хар хил турдаги ва русумлардаги машиналар учун турлича бўлиши мумкин. Тиркалма ва осма машиналарга хизмат кўрсатиш даврийлиги тракторларга хизмат кўрсатиш даврийлигига тўғри келиши керак. Каттароқ рақамли хизмат кўрсатиш ишлари рўйхати одатда бундан олдинги техник хизмат кўрсатиш ишларини ўз ичига олади. Мавсумий техник хизмат кўрсатиш бир йилда икки марта: фойдаланишнинг баҳор-ёзги ва куз-қишки шароитларига ўтиш чоғида , яъни атрофдаги ҳавонинг ўртача суткалик ҳарорати 4-5°С белгидан ўтадиган даврларда амалга оширилади. Алоҳида шароитда фойдаланиш чоғида техник хизмат кўрса тиш ўта чанг шароитда, тошлоқ ерларда ва бошқа шароитларда ишлатиладиган машиналар учун амалга оширилади. Машиналарни сақлашга тайёрлашда, сақлаш жараёнида ва фойдаланишга хозирлашда техник хизмат кўрсатиш сақлаш қоидалари талабларига амал қилган ҳолда бажарилиши лозим. Сақлаш жараёнида машиналарга хизмат кўрсатиш ишларининг асосий мазмуни унинг металл қисмларини занглашдан, резина-техник буюмларини

эскиришдан ҳимоялашдан ва кўтариб турувчи деталлари деформацияланишининг олдини олишдан иборат. Техник хизмат кўрсатишни режалаштиришнинг асоси машинанинг бажарган ишини, босиб ўтган йўлини ёки сарфлаган ёнилғисини ҳисобга олиб боришдан иборат. Хар сменада кўрсатиладиган техник хизмат мазкур машинадан фойдаланадиган шахс томонидан амалга оширилади. Техник хизмат кўрсатишнинг бошқа турларини хўжаликларда тузиладиган ихтисослашган звенолар, шунингдек, ихтисослашган техник хизмат кўрсатиш станцияларидаги кўчма бригадалар ва звенолар бажариши мақсадга мувофиқдир. Таъмирлаш — ишлаш қобилиятини тиклаш максадида машинанинг (ёки айрим қисмларининг) нуқсонларини бартараф этиш ишлари мажмуидир. Машиналар таъмирлаш корхонасида таъмирланади. Бу корхона машинасозлик корхонасининг бир тури бўлиб, унда машинанинг яхши ишлаш қобилиятини йўқотган, аммо хали таъмирлашга яроқли бўлган хамда ушбу ишлаб чиқариш учун асосий деталлар вазифасини бажарадиган қисмлари (агрегатлар, узеллар, деталлар ва ҳоказо) техник шартларга мувофиқ тарзда таъмирланади. Машинасозликдан фарқли ўлароқ, таъмирлаш корхонаси ўзига хос технологик жараёнлар: машина қисмларини ювиш, қисмларга хамда нуқсонли-нуқсонсизга ажратиш ва таъмирлашни ўз ичига олади. Машинани таъмирлаш ишлаб чиқариши ривожланиши билан янги атамалар ва тушунчалар (ГОСТ 13377—67) юзага келди, улар билан танишиш ана шу ишлаб чиқаришдаги жараёнларнинг моҳиятини тўлароқ ва туғри тушуниш имконини беради. Жорий таъмирлаш. Машина, агрегат, узелнинг ишлаш қобилиятини таъминлаш ёки тиклаш учун хамда уларнинг айрим қисмларини алмаштириш (тиклаш) мақсадида жорий таъмирлаш ўтказилади. Олдини олиш характеридаги жорий таъмирлаш асосан берилган русумдаги машиналар учун белгиланган техник хизмат кўрсатишнинг муайян тури билан бирга бажарилади. Ишламай қолиш оқибатлари эса бу нуқсон пайдо

бўлганидан ва сабаблари аниқланганидан кейин бартараф этилади. Жорий таъмирлаш унинг мураккаблигига қараб машинадан фойдаланиладиган жойнинг ўзида хам, махсус техник хизмат кўрсатиш устахоналари ва пункларида хам амалга оширилиши мумкин. Жорий таъмирлашда асосан агрегат усулидан фойдаланилади. Бу усулда машина айрим қисмларининг нуқсонлари уларни янгилари ёки таъмирлаб қўйилганлари билан алмаштириш орқали бартараф этилади. Бунда агар машинанинг қолган асосий агрегатлари анча катта ресурс заҳирасига эга бўлсагина унинг ишдан чиққан агрегатлари янгилари ёки капитал таъмирланганлари билан алмаштирилади. Капитал таъмирлаш. Капитал таъмирлаш деганда машинанинг исталган қисмларини, шу жумладан, бази қисмларини алмашти риш ёки тиклаш йўли билан буюмнинг ресурсини тўлик ёки шунга яқин даражада тиклаш хамда созлигини тиклаш учун бутун машинани (ёки агрегати, узелини) таъмирлаш тушунилади. Машинани, агрегат ёки бошқа таркибий қисмни капитал таъ мирлаш шунга кўра фарқ қилинади. Капитал таъмирлашда қуйидаги ишлар бажарилади: машина, унинг агрегатлари ва узеллари деталларга ажратилади. Нуқсонли деталлар таъмирланади ёки алмаштирилади, машина йиғилади, ростланади, аста-секин ишга солинади, бўялади, синалади. Таъмирланган машиналар буюртмачиларга улар таъмирлаш учун топширган айнан шундай буюмлар ўрнига берилади. Капитал таъмирлашга топшириш ёки капитал таъмирлашдан қабул қилиб олиш вақтида машиналарнинг, айрим таркибий қисмларининг техник аҳволи ва бутлиги (комплектлиги) стандартларда белги ланган техник шартларга мос бўлиши керак. Ишлаш қобилияти — машина (буюм)нинг шундай ҳолатики, бунда машина берилган вазифаларни техник хужжатлар талабларига мос келувчи параметрлар бўйича бажара олади. Машинанинг ишлаш қобилияти кўп жиҳатдан ундаги йиғиш бирликлари, агрегатлар, қисмлар ва деталларнинг ишончлилигига боғлиқ.

Ишончлилик — машинанинг берилган вазифаларни белгиланган иш кўрсаткичлари қийматларини сақлаган ҳолда техник хизмат кўрсатиш, таъмирлаш ва ташиш тартиботлари (режимлари) шартларига мос келган ҳолда бажариш хусусияти. Ишончли лик комплекс хусусият бўлиб, объектнинг вазифасига ва ундан фойдаланиш шароитига қараб бузилмасдан ишлаш, чидамлилик, таъмирлашга яроқлилик ва сақловчанликни алоҳида- алоҳида ёки биргаликда ўз ичига олиши мумкин. Ишончлиликка оид атамалар ГОСТ — 27, 002—83 да белгиланган. Бузилмасдан ишлаш — машинанинг қандайдир хажмдаги ишни бажаргунга қадар ўзининг ишлаш қобилиятини мажбурий танаффусларсиз сақлаш хусусияти. Ишламай қолиш деганда ишлаш қобилиятининг бузилишидан иборат бўлган ҳодиса тушунилади. Чидамлилик — машина, агрегат, узел, туташманинг ўзининг ишлаш қобилиятини охирги ҳолатгача сақлаш хусусияти. Буюмнинг охирги ҳолати бундан кейин ундан фойдаланиш мумкин эмаслиги, самарадорлигининг пасайиши ёки хавфсизлик талабларининг бузилиши билан белгиланади ва техник хужжатларда изоҳланади. Чидамлилик кўрсаткичларига машинанинг ундан фойдаланила бошлангандан то ҳисобдан чиқарилгунга қадар бўлган хизмат муддати ёки ресурси (гектарларда, соатларда ёки босиб ўтган йўлининг километрларида) киради. Таъмирлашга яроқлилик — машина (агрегат, узел)нинг тех ник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш йўли билан ишламай қолиши хамда нуқсонларининг олдини олиш, аниқлаш ва бартараф этишга мослашганлигидан иборат бўлган хусусияти. Сақловчанлик — буюмнинг ўз иш кўрсаткичларини сақлаши ва сақланиш муддати давомида ва бу муддат тугагандан кейин хам техник хужжатларда (ГОСТ 27.002—83) кўрсатилган қийматларда сақланиб туриш хусусияти. Бажарган иши — объектнинг ишлаш давомлилиги ёки хажми. Агар объект танаффуслар билан ишлайдиган бўлса, у ҳолда жами бажарган иши

ҳисобга олинади. Объектнинг бажарган иши вақт, узунлик, майдон (гектарда), хажм, масса ва бошқа бирликларда ўлчаниши мумкин. Ушбу атама ГОСТ 27.002—83 га киритилган. Ишламай қолгунга қадар бажарган иши — таъмирланаётган буюмнинг ишламай қолишлар оралиғида бажарган ишининг ўртача қиймати. Мазкур атама ГОСТ 27.002—83 га киритилган. Носозлик — буюмнинг шундай ҳолатики, бунда у техник хужжатлардаги талабларнинг лоақал биттасига хам мос келмайди. Бу атама ГОСТ 27.002—83 га киритилган. Ишламай қолиш — объектнинг ишлаш қобилияти бузилиши дан иборат бўлган ҳодиса. Ишламай қолиш мезонлари меъёр белгиловчи — техник хужжатларда келтирилади. Тўсатдан, конструктив, аста-секин. ишлаб чиқариш, эксплуатацион ва бошқа ишламай қолишлар, шунингдек, мунтазам, қисман хамда буткул ишламай қолишлар бўлади. Турли камчиликлар (ГОСТ 17102— 71), фойдаланиш қоидалари ва меъёрларининг бузилиши (ГОСТ 17527—72), турли хил шикастланишлар, шунингдек, табиий ейилиш ва эскириш жараёнлари ишламай қолишларга сабаб бўлиши мумкин. Хизмат муддати — объект ишлатила бошлангандан ёки капи тал таъмирлангандан то техник хужжатларда изоҳланган охирги ҳолатга келгунга (ГОСТ 27.002—83) ёки ҳисобдан чиқарилгунга қадар календар ишлаш давомлилиги. Ресурс — буюмнинг техник хужжатларда изоҳланган охирги ҳолатга қадар бажарадиган иши. Биринчи таъмирлашгача бўлган ресурс, таъмирлашлараро ресурс, белгиланган ресурс ва бошқа ресурслар фарқ қилинади. Таъмирлашлараро ресурс биринчи таъмирлашгача бўлган ресурсдан камроқ бўлади. Таъмирлашлараро хизмат муддати ёки таъмирлашлараро ресурс — таъмирланган машинанинг техник хужжатларда изоҳ ланган охирги ҳолат юзага келгунга қадар бажарадиган иши. Охирги ҳолат юзага келганда машиналар таъмирланади ёки агрегатлари алмаштирилади.

Детал номи ва русуми бир хил бўлган ашёдан йиғиш ишларини бажармасдан тайёрланган буюмдир. Лемех, тирсакли вал, поршен бармоғи, поршен халқаси, болт, гайка ва шу кабилар деталларга мисол бўла олади. Й иғиш бирлиги — йиғиш жараёнида таркибий қисмлари ўзаро бириктирилган буюм. Йиғиш бирликларига двигател, узатмалар қутиси ва бошқалар мисол бўла олади. Ишончлиликнинг тушунчалари, таърифлари ва асосий кўрсат кичларини билиш уни баҳолаш учун объектив мезонларни танлаш имконини беради. Машина деталлари ва туташмаларининг охирги ҳолати Буюм (машина ёки унинг детали) нинг охирги (чекли) ҳолати бундан кейин ундан фойдаланиш мумкин эмаслиги ёки самара дорлигининг пасайиши ёхуд хавфсизлик талабларига кўра белгиланади ва техник хужжатларда изоҳланади (ГОСТ 13377— 67). Деталлар ва йиғиш бирликларининг ишлаш қобилияти йўқолишига асосан ишқаланувчи иш сиртларининг табиий ейилиши сабаб бўлади. Ейилиш жараёнининг деталлар ва йиғиш бирликларининг охирги ҳолати юзага келишига таъсирини кўриб чиқамиз. Юқорида айтганимиздек, охирги ҳолат юзага келганда буюмдан бундан кейин фойдаланиш .мумкин эмас. Кўплаб илмий ишларда деталлар (машиналар)нинг охирги ҳолати мезонларини илмий аниқлашга харакат қилинган. Бу ишлар ишламай қолишларни ва конструктив мулоҳазаларни мухандисона оддий таҳлил қилишга хамда мураккаб техник-иқтисодий ишланмаларга асосланган. Деталлар ўлчамларининг ва геометрик шаклининг ўзгариши механизмдаги ана шу деталларнинг ишлашига хар хил таъсир кўрсатади. Масалан, агар детал машинанинг иш органи бўлса, бу ўзгаришлар машинанинг иш сифати(экин экиш,пахта териш сифати ва ҳоказо) пасайиши, шунингдек, ишқаланувчи деталларининг жадал ейилишига олиб келади. Шу билан бирга машинанинг маҳсулот бирлигини ишлаб чиқаришга сарфлайдиган қуввати, ашёларни сарфлаши ва шу каби иш кўрсаткичлари

хам ўзгариши мумкин. Одатда, охирги ҳолат ишламай қолишдан иборат бўлиб, уларнинг рўй бериши у ёки бу иш бирлигининг ресурслари тугаганлигини билдиради. Камида шундай икки ҳолат мавжудки, бу ҳолатларга кўра мезонларни бирмунча умумлашган тарзда бериш лозим. Биринчи ҳолат шу билан боғлики, охирги ҳолат мезони йиғиш бирлигини капитал таъмирлашга жўнатиш зарурлигини билдирувчи мезондан бошқа нарса эмас. Тракторлар агрегатлари учун улар бажарган ишнинг шундай миқдори мезон бўлиб хизмат қиладики, шу пайтда капитал таъмирлашга жўнатилса, бутун хизмат муддати мобайнида қилинадиган халқ хўжалик харажатлари энг кам бўлади. Иккинчи ҳолат эса шу билан боғликки, муайян агрегатнинг охирги ҳолати мезонини аниқлаш учун ундан фойдалана бошлангандан бери жами қилинган харажатлар функциясини билиш керак бўлади. Ўз навбатида, бундай функция охирги ҳолат тушунчасини янгича талқин қилади. Масалан, қандайдир агрегатда бир қанча исталган ишламай қолишлар юз берса-ю, аммо бирорта хам ресурс бўйича ишламай қолиш содир бўлмаса (одатдаги тушунчада), у ҳолда ана шу ишламай қолишларни ва тракторнинг бекор туриб қолишидан кўрилган зарарларни бартараф этишга қилинадиган жами харажатлар шундай катта бўлар эдики, бундай пайтда охирги ҳолат келганини ва агрегатни капитал таъмирлаш лозимлигини таъкидлаш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Қисқа қилиб айтганда, бир қанча исталган ишламай қолишлар ўзининг оқибатларига кўра ресурс бўйича ишламай қолишга тенгдир, яъни охирги ҳолат бошланганини билдиради. Аммо реал фойдаланишда тўпланиб қолган харажатлар функциясини билиш амалга ошириб бўлмайдиган ишдир, чунки харажатлар ва зарарларни тегишлича ҳисобга олиб бориб бўлмайди. Меъёрида ва реал фойдаланишлардаги кузатувлар натижаларини биргаликда таҳлил қилиш орқалигина бундай функцияни олиш мумкин. Бу функция агрегат ресурсини синовлар ёки кузатувлар натижалари бўйича баҳолаш учун мўлжалланган.

Шундай қилиб, охирги ҳолат мезонлари синовлар ёки кузатувлар натижалари асосида муайян йиғиш бирлигининг ресурсини, шунингдек, муайян йиғиш бирлигининг аҳволини баҳолашга мўлжалланган. Айтиб ўтилган мезонлардан хар қайсиси махсус иқтисодий математик модел бўйича ишлаб чиқилган. Қуйида шундай мезонларнинг мазмуни трактор агрегатларидан бири мисолида келтирилган. 2.1-расмда бажарилган ишга боғлик бўлган харажатлар хажми кўрсатилган. Стрелка билан бажарилган иш Т кўрсатилган бўлиб, у агрегатни ишга яроқли ҳолатда сақлашга қилинган энг кам харажатларга туғри келади. Т нинг бу қиймати агрегат учун охирги ҳолатнинг умумлаштирилган мезони бўлади ва режадаги хамда бошқа йириклаштирилган вазифаларни хал этиш учун ярайди. расм. Хизмат муддати мобайнидаги харажатлар тўпланган чекли харажатлар даражасига боғликлигини ифодаловчи график. Ремонтлараро оптимал бажарилган иш миқдорини аниқлаш учун машиналар бажарган иш миқдори — Т га боғлик равишдаги эксплуатацион харажатлар — Э х қийматларининг статистик маълумотлари берилган бўлиши керак. Бу берилган маълумотларни абцисса ўқларига — бажарилган иш миқдорини соатларда, ордината ўқи бўйича эса — шу қийматларга мос келадиган эксплуа тацион харажатлар қийматини қўйиб, қулай график усулида кўрсатиш мумкин.

Эксплуатацион харажатларнинг минимал қийматларини билган ҳолда, унча қийин бўлмаган графиклар қуриш йўли билан ремонтлараро бажарилган иш миқдорини топиш мумкин (расмга қаранг). Демак, агар Э х — X сўм бўлса, у ҳолда оптимал бажарилган иш миқдори N мото-соатни ташкил этади. Бу топшириқни математик усул билан хам ечиш мумкин. Кўп турли кўринишдаги математик боғланишлар ичида эксплуатацион харажатлар Э х нинг машиналар бажарган иш миқдори W га боғликлигини ифодаловчи ва қўлланилиши мумкин бўлган функция бу Э х қА- Т п кўринишдаги даражали функциядир. Бу боғланишда, А ва n коэффициентларнинг мо c равишда танлаш ҳисобига эксплуатацион харажатларнинг бажа рилган иш миқдорига боғликлигини кўп хажмдаги ўзгаришларини ифодалаш мумкин. Агар, Э х берилган бўлса, у ҳолда Т опт қ A Эxmin ; Бундай туташмалар (ишқаланувчи жуфтликлар)га мисол қилиб бармоқ — втулка, поршен — гилза, тирсакли вал — ўзак ва шатун вкладишлари, шпиндел ролиги — тасмалар ва шу кабиларни кўрсатиш мумкин. расмда битта туташмани ҳосил қилувчи икки деталнинг ейилишини кўрсатувчи эғри чизиқлар келтирилган. Расмдан кўриниб турибдики, тирқиш чекли қийматигача катталашганда туташма яроқсизга чиқарилади, чунки бунда узел ёки йиғиш бирликларининг бирор иш ҳолати (характеристикаси) кескин ёмонлашади.

расм. Машина туташмалари (деталлари) ейилишинннг умум томонидан қабул қилинган эгри чизиғи элементлари. Ейилиш катталиги ортиб боргани сари туташманинг қолдиқ ресурси Т тут (расмга қаранг) камаяди. Ейилиш „Н" нинг катталиги ёки тирқиш « S » нинг қиймати чекли қийматларига етганда детал ёки туташманинг ресурси батамом тугайди ва бундан кейин ундан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, бўлмайди. Трактор, пахта териш машиналари ва бошқа қишлоқ хўжалик машиналарининг хамма деталларини иш характерига кўра иккита мустакил гурухга ажратиш мумкин: 1.Ўзининг бракка чиқариш кўрсаткичига — ейилишнинг чекли катталигига эга бўлган деталлар. Деталлар бундан ортиқ ейилса, улар синиб, фалокат рўй бериши мумкин. Бундай деталларга втулкалар, шарикли ва роликли подшипниклар (радиал тиркишнинг катталашуви), шестернялар, юлдузчалар (тишининг ейилиши), пахта териш машиналаридаги териш аппаратининг

деталлари, тракторларнинг юриш қисми деталлари ва бошқалар мисол бўлиши мумкин. 2.Охирги ҳолати, яъни ишқаланувчи деталлари орасидаги тирқишнинг чекли қиймати, одатда, деталларнинг синишига олиб келмасдан, узел, агрегат ёки бутун машинанинг техник ёхуд иқтисодий тавсифлари бузилишига сабаб бўладиган йиғиш бирлиги (туташма). Чекли ейилиш И ч ёки чекли тирқиш S Ч деб шундай ейилиш ёки тирқишга айтиладики, бунда детал ёки туташма охирги ҳолатга келади. Машинанинг техник ёки иқтисодий кўрсаткичлари кескин ёмонлашувининг олдини олиш учун детал ёки туташмадан бундан кейин фойдаланмаслик керак. Шундай қилиб, детал ёки туташмаларнинг охирги ҳолати фойдаланиш жараёнида чекли ейилиш ёки тирқишнинг намоён бўлиши билан белгиланади. Таъмирлаш вақтида машинанинг ишлаш қобилиятигина эмас, унинг таьмирлашлараро ресурси хам тикланади. Демак, таъмирлаш жараёнида қолдиқ ресурси машина ёки агрегатнинг таъмирлашлараро ресурсига тенг ёхуд ундан ортиқ бўлган деталлар, ёки туташмаларгина бундан кейин ишлатиш учун машинада қолдирилади. Бинобарин, таъмирлаш чоғида деталлар ва туташмаларнинг охирги ҳолати энди чекли эмас, балки «таъмирлашда рухсат этилган» ёки оддийгина қилиб «рухсат этилган» деб аталувчи ейилиш И р.э. ёки тирқиш S р.э. қиймати билан белгиланади. Детал ёки туташманинг қолдиқ ресурси бутун машинанинг ёхуд айрим йиғиш бирлигининг таъмирлашлараро ресурсига тенг бўлган ейилиш, ёхуд тирқишга рухсат этилган ейилиш И р.э. ёки тирқиш S р.э. деб аталади. Чекли ва рухсат этилган ейилишлар ва тирқишларнинг қийматлари махсус тадқиқотлар ўтказиш хамда кейин стендларда ва хўжаликларда синаб қуриш йўли билан аниқланади. Кўпгина тракторлар ва қишлоқ хўжалик машиналарининг деталлари хамда туташмалари учун чекли ва рухсат этилган ейилишлар хамда тирқишлар қийматлари давлат жорий ва капитал

таъмирлаш технологияси илмий-текшириш олийгоҳи (ва унинг шоҳобчалари) нашрларида келтирилган. Тракторлар, пахта териш машиналари ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалик машиналарининг охирги ҳолати хамда йиғиш бирликлари қуйидагилар билан ифодаланади: 1) машинанинг биринчи ёки навбатдаги таъмирлашга бўлган талаби билан; 2) машинани ҳисобдан чиқаришнинг мақсадга мувофиқлиги билан; 3) машина тузилишининг маънавий эскириши билан. Шунга кўра машинанинг ёки йиғиш бирлигининг чидамлилиги (ресурси ва хизмат муддати) қуйидаги турларга бўлинади: - таъмирлашгача, яъни фойдаланила бошлангандан то биринчи таъмирлашгача бўлган чидамлилик; - таъмирлашлараро, яъни аввалги таъмирлашдан то навбатдаги таъмирлашгача бўлган чидамлилик; - тўлиқ, яъни фойдаланила бошлангандан то ҳисобдан чиқаргунгача бўлган чидамлилик. Охирги ҳолатнинг келиши машинанинг ишончлилик даражаси пасайиши, унинг эскириш жараёни билан чамбарчас боғлик. «Ишончлилик даражаси» деганда тайёрлаш вақтида машинага киритилган ва у ишлаганда сарфланадиган хамда таъмирлаш жараёнида тикланадиган бузилмасдан ишлаш, чидамлилик, таъмирлашга яроклилик ва сақловчанлик каби барча курсаткичлар мажмуи тушунилади. Машинанинг ишончлилик кўрсаткичининг юқорилиги унинг нархига эквивалент бўлиб, умумлашган тарзда пул бирликлари ўлчамларида берилиши мумкин. Машинадан фойдаланиш жараёнида унинг ишончлилик дара жаси пасайиб боришини «эскириш» деб аташ қабул қилинган. Машина ёки йиғиш бирлиги эскиришининг асосий кўрсаткичлари ишончлилигининг пасайиш тезлиги ортиши хамда таъмирлашлар аро ресурсининг камайишидан иборат.

Деталлар ўлчамлари ва геометрик шаклининг ўзгариши механизмдаги ана шу деталларнинг ишлаш характерига турлича таъсир қилади ёки машинадаги хар бир асосий кисм деталларининг (двигател, харакатланувчи қисм, териш аппарати иш органларининг) ейилиши улар механизмларининг жадал ейилишига, иш органининг иш сифати пасайишига ва иқтисодий кўрсаткичларининг ёмонлашувига олиб келиши мумкин. Юқорида айтилганларга асосан, детал ва туташмаларнинг рухсат «этилган чекли ейилишини аниқлаш учун [24] қуйидаги мезонлар кўзда тутилади: 1) техник мезон (деталларнинг ейилиши); 2) иш сифати (технологик жараённинг барқарорлиги); 3) иқтисодий мезон. Ана шу мезонлардан фойдаланишда шуни назарда тутиш керакки, гарчи улардан хар бирини исталган детал (тутушма)нинг рухсат этилган ейилишини аниқлаш учун қўллаш мумкин бўлса хам, машинанинг вазифасига қараб улардан фақат биттасигина ундаги муайян қисм деталлари учун асосий мезон бўлади, қолган мезонлардан эса улар учун амалда фойдаланиб бўлмайди ёки улар ёрдамчи назорат аҳамиятига эга бўлади. Иш органларини бевосита бошқарадиган аксарият механизмларни ташкил қилувчи узатиш механизмлари ва иш органла рининг ўзи учун иш сифати асосий мезон бўлса, двигателга ёнилғи узатиш, унинг ёниш жараёнларини, шунингдек, ёниш маҳсулотларининг чиқиб кетиш жараёнларини бошқарувчи механизмлар учун эса иқтисодий мезон (машинанинг иш унуми, иш ашёлари сарфи) асосий бўлиб ҳисобланади. Муайян детал ёки туташманинг рухсат этилган чекли ейилишини энг аввало асосий мезон бўйича аниқлаш лозим. Шундан кейингина, юқорида айтилгандек, қолган икки назорат мезонини хам ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир (агар мумкин бўлса). Ушбу масалани батафсилроқ кўриб чиқамиз.

Узатиш механизмларининг деталлари ва туташмалари учун мезон. Узатиш механизмларига иш органларига харакат узатувчи двигател механизми, трактор ва қишлоқ хўжалик машиналарининг (ўрнатма ёки тиркалма) шассилари киритилиши керак. Бу узатиш мумкин қадар кам исрофлар билан амалга оширилиши лозим. Энергия исрофининг кўпайиши ушбу механизмлар иши ёмонлашганининг белгисидир. Бу исрофлар туташ жуфтликлардаги ишқаланишда бўладиган исрофлар хисобланганидан, ишқаланиш эса ейилишга сабаб бўлганидан ушбу деталларнинг рухсат этилган чекли ейилишини баҳолаш учун техник мезондан (жадал ейилиш мезонидан) фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу яна шунинг учун хам муҳимки, жадал ейилиш бошланганида ишқаланишда бўладиган исрофлар кескин ортади ва механизм ўзига узатилаётган энергиянинг йўл қўйиб бўлмайдиган даражадаги қисмини сарфлай бошлайди. Битта туташманинг жадал ейилиши у билан кинематик боғланган бошқа туташмаларнинг хам анча ейилишига олиб келади. Айрим ҳолларда бу ейилиш механизмнинг ишдан тўхташига (масалан, шпинделнинг пастки таянч деталлари ейилса ёки роликлари кинғир ҳолатга келса ва бошқалар) олиб келиши мумкин. Иш органларини бевосита бошқармайдиган механизмлар учун иш сифати мезонидан фойдаланиб бўлмайди. Иқтисодий мезондан эса биринчидан, у ёки бу механизмнинг (ёхуд механизмлар тизимининг) энергияни исроф қилиши (ф.и.к нинг камайиши) иқтисодий жиҳатдан мумкинлигини аниқлаш учун (чунки бу исрофлар машинанинг иш унумига таъсир қилади), иккинчидан, қандайдир детал (ёки механизм) хизмат муддатига кўра бошқа деталлардан (механизмлардан) катта фарқ қиладиган ҳолларда назорат мезони сифатида фойдаланиш мумкин. Биринчи ҳолда иқтисодий назорат қилишнинг мақсадга мувофиқлиги равшан бўлиб, бу назорат рухсат этилган чекли даражада ейилган (техник мезон бўйича аниқланган) деталлардан йиғилган узатмаларнинг ф.и.к. ни аниқлашдан иборат бўлади. Олинган ф.и.к. ни ейилмаган узатмаларнинг ф.и.к. билан таққослаб қабул қилинган чекли ейилишларнинг рухсат

этилганлигини баҳолаш мумкин. Айрим узатмалар (масалан, тишли узатмалар)нинг ф.и.к., улар хатто кучли ейилганда хам, кам ўзгариши сабабли мазкур ҳолда иқтисодий мезонидан фойдаланиш қийинлигини айтиб ўтиш зарур. Бундан ташқари, ф.и.к. ни аниқлаш одатда битгагина туташмада ва ҳатто биттагина механизмда эмас, балки бутун бошли механизмлар тизимида олиб борилгани сабабли мазкур ҳолда алоҳида детал ёки алоҳида туташманинг рухсат этилган чекли даражада ейилганини аниқлаш учун иқтисодий мезондан фойдаланишнинг иложи йўқ. Битта деталнинг хизмат муддати мазкур узатмадаги бошқа деталларнинг хизмат муддатидан анчагина фарқ қилганда иқтисодий мезон ушбу дегалиинг ейилишга чидамлилигини ошириш зарурлигини асослаш ва машинасозлик заводлари хамда таъмирлаш корхоналарига тегишли тавсиялар бериш имконнни беради. Битта деталнинг хизмат муддатини механизмдан алоҳида тарзда иқтисодий жиҳатдан баҳолаш мумкин эмас, чунки бу деталнинг ейилиши бутун механизмнинг ишига таъсир қилади. Механизмдаги хамма деталларнннг ейилиш даражасини иқтисодий баҳолашга тўғри келади, бу эса мазкур мезондан фойдаланишни жуда мураккаблаштириб юборади. Иш органлари, деталлари ва туташмалари учун мезон. Машинанинг ушбу деталлари ва туташмаларига, иш органларидан ташқари, ана шу органларни бевосита бошқарадиганлари хам киради. Мазкур детал ва туташмаларнинг асосий вазифаси тегишли иш сифатини (экиш, хайдаш, культивация қилиш, йиғиш ва ҳоказо) таъминлашдан иборат бўлгани сабабли уларнинг рухсат этилган чекли ейилишини аниқлаш учун иш сифати мезони бўлиши керак. Иш сифатини миқдорий баҳолаш учун агротехника талаблари билан белгиланадиган тегишли кўрсаткичлар (масалан, ҳайдаш чуқурлиги учун рухсат этилган ўзгаришлар, уруғ экишнинг рухсат этилган нотекислиги, ҳосилни йиғишдаги агротехника талабларидан рухсат этилган четга чиқишлар ва ҳоказо) бўлиши лозим. Бунда техник мезондан иш

органларини бевосита бошқарадиган туташмалар учунгина фойдаланиш мум - кин. Масалан, пахта териш машиналарининг териш аппаратидаги тирқишлар катталашса, ана шу бўғинлар тез ейилади. Аммо ушбу тирқишларнинг амалда катталашузи энг аввало ажраткичларнинг шпинделларга нисбатан жойлашиш аниқлигига таъсир қилади. Бу аниқликнинг бузилиши пахта териш машиналари иши сифатининг пасайишига олиб келади. Иқтисодий мезонда бошқачароқ ҳолни кўрамиз. Ундан мазкур ҳолда назорат мезони сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу ўринда иш органларини мустақил тарзда кўриб чиқиш мумкин, чунки улар механизмларнинг охирги бўғинлари ҳисобланади ва уларнинг ейилиши аввалги бўғинларининг ейилиши билан бевосита боғлиқ эмас. Бу ҳол иқтисодий вазифани ҳал қилишни анчагина соддалаштиради, яъни ечим бир гектар майдондаги ҳосилни йиғиб олишга қилинган амортизация харажатлари (иш органларининг нархи) хамда иш харажатларининг (иш органлари ейилиши оқибатида ёнилғи ва мойнинг ортиқча сарфланиши) энг кам миқдорини излаб топишдан иборат бўлади. 1-расмда кўрсатилган харажатларга доир эгрн чизиқлар қишлоқ хўжалик машинасининг таъмирлаш хизмат муддатини иқтисодий мезони бўйича аниқлаш имконини беради. Қишлоқ хўжалнк машиналарига сарфланадиган умумий харажатларни аниқлашда кўпгина холларда: 1. Эксплуатацион харажаглар — Э х 2. Амортизацион харажатлар — А х (тиклашдаги харажатлар) ҳисобга олинади. Э х —категориясига кирувчи харажатлар қиймати йилдан-йилга ошиб бормоқда ва кўпинча қуйидаги кўринишдаги t Э х қ А х t n (2.2) даражали функция қонуниятига бўйсинади. Амортизацион хара жатлар хар йили тенг қисмларда ўтказилади ва кўпинча тескари пропорционаллик

боғланиш орқали ифодаланади. Бу харажатлар кўпинча расмдаги схемада тасвирланганидек график равишда кўрсатилади. расм. Қишлоқ хўжалик машиналарига хизмат муддатида сарф қилинадиган умумий харажатлар ва минимал таннархни аниқлаш эгри чизиқлари: 1 — амортизацион харажатлар; 2 — эксплуатацион харажатлар; 3 — умумий харажатлар. Умумий харажатлар қиймати графикдаги 1 ва 2 эгри чизиқлар ординатларини қўшиш ҳисобига топилган. Харажатларнинг минимал қиймати 3 эгри чизиқ ординатасининг энг кичик қиймати бўйича аниқланади. Худди мана шу нуқта мос равишда абсцисса уки бўйича t опт га туғри келади. Бу топшириқни математик усулда хам ечиш мумкин. Хўжаликлардаги умумий харажатларни (У х ), биринчи яқинлашишда, қуйидаги тенглама орқали ифодалаш мумкин: У х қ Б Қ Э х қ Б Қ А х t n (2.3) бу ерда: Б — машиналарнинг қиймати, сўм; Э х — эксплуатацион харажатлар, сўм;

Бажарилган бирлик иш миқдоридаги солиштирма сарфларни аниқлаш учун юқоридаги тенгламани t га бўламиз. У ҳолда У х қ БҒ t Қ А х t n -1 ; (2.4) Агар кўринишдаги тенгламага эга бўлинса, харажатларнинг минимал қиймати, 3 эгри чизиқнинг минимал қийматига мос келадиган экспериментал нуқта бўйича топилади. Бу ҳосилавий функция ва нолга тенглаштириш билан аниқланади. У ҳолда қуйидаги формулага: n х опт А n Б t )1 (   ; (2.5) эга бўламиз.

Фойдаланилган а дабиётлар: 1. Омаров А., Қаюмов А. Машинасозлик технологияси. - Тошкент : Фан 2003. -380б 2. Ф.П. Гурин ва бошқалар. Автомобилсозлик технологияси. / С.М. Қодиров тахрири остида таржима қилинган - Тошкент : ТАДИ. 2001. -250б 3. Ф.В. Гурин, В.Д.Клепиков, В.В.Рей н. Технология автотракторостроения. - М.: Машиностроение, 1981 . -295с. 4. В.Ф. Гурин, М.Ф. Гурин. Технология автомобилестроения – М . : Машиностроение , 1986 . -286с 5. А.А. Маталин. Технология машиностроения -М.: Машиностроение, 1985. – 496с. 6. Г.Н. Мельникова , Дальский А.М. Технология машиностроения. I и II часть. - М:. МГТУ им. Н.Э. Баумана. 1998. I часть - 563с, II часть-640с 7. Абдусатторорв Т., Лебедев О.В., Ахмедов Б.Ш. Транспорт машинасозлиги технологияси. – Тошкент : 2003 й.-115б 8. Справочник технолога машиностроителя../ под редакцией Р.К. Мирзорякова и др. - М. : Машиностроене, 1985г.Том 1-451с. и 2-42 3с

Похожие

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг ишлаш қобилиятини бузилиши ва мустаҳкамлигининг камайиш сабаблари

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг мустаҳкамлигини синаш ва ошириш усуллари

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникаларининг мустаҳкамлигини синаш ва ошириш усуллари

Қишлоқ хўжалиги логистикада омбор хўжалиги

Қишлоқ ва сув хўжалиги техникасини ремонтини ташкил қилиш фанининг илмий назарий асослари