Кузги бугдой - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Кузги бугдой

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

170 KB

Кузги буғдой Режа: 1. Буғдойнинг аҳамияти, экилиш тарихи, экин майдонлари, ҳосилдорлиги, турлари, асосий турхиллари. 2. Кузги буғдойнинг халк хўжалик аҳамияти, экиш майдони, ҳосилдорлиги. Кучли, қимматли буғдойлар. 3. Биологик ҳусусиятлари (ҳароратга, намликка, ёруғликка, тупроққа, озиқ моддаларга талаби) 4. Кузги буғдойнинг Ўзбекистонда Давлат реестирига киритилган навлари.

Буғдой ер юзида энг кўп тарқалган ва қадимий экин. Археологларнинг маълумотлари Кичик Осиёда буғдой 8000 йил олдин ўтроқ яшайдиган аҳолининг муҳим озиқ-овқат маҳсулоти бўлганлигидан гувоҳлик беради. Ироқ, Миср, Хитой, Шимолий Месепотамия энг қадимий буғдой экиладиган минтақаларга киради. Марказий Осиёда уни эрамиздан олдин VII мингинчи йилларда неолит давридан бошлаб етиштира бошлаган. Бу давр Жайтун деҳқончилик маданияти номи билан маълум. (В. Я. Массон, 1971). Эрамиздан олдин VII – V минг йилларда Копет – дог тизмалари тармоғи ва Қорақум барханлари ўртасидаги текисликларда бошоқли дон экинлари шу жумладан буғдой фақат атмосфера ёғингарчиликларидан фойдаланиб, сунъий суғоришсиз ўстирилган. Амударёнинг қуйи қисми, Фарғона ва Хисор водийлари, Қашқадарё, Сурхондарё ҳамда Вахш ҳавзаларининг унумдор ерларида эрамиздан олдин II мингинчи йилларда мураккаб ирригация каналлари тизимларига эга юксак ривожланган суғориладиган деҳқончилик мавжуд бўлган ва буғдой етиштирилган. Марказий Осиё худудида ўтказилган археологик қазишмалар минтақада пакана бўйли буғдой ( T . compactum ) юмшоқ буғдой (Т. aestivum ) қаттиқ буғдой (Т. durum ), тургидум (Т. turgidum ) турлари етиштирилганлигини кўрсатади. Марказий Осиё дунёдаги буғдойларнинг ген марказларидан бири ҳисобланади. Буғдой дунё деҳқончилигида қишлоқ хўжалик экинлари орасида экилиш майдонларига кўра биринчи ўринни эгаллайди ва 216,220 млн га ерга экилади. Энг кўп буғдой экиладиган майдонлар Россия, АҚШ, Хитой, Хиндистон, Канада, Аргентина, Франция, Туркия, Австралия, Қозоғистон, Италияда жойлашган. Буғдой дунёдаги мамлакатларнинг кўпчилигида асосий озиқ – овқат экинидир. Дунё аҳолисининг ярмидан кўпроғи уни истеъмол қилади.

Жаҳонда бешта қитъанинг шимолий қутб минтақаларидан энг жанубий чегараларигача экилади. Озиқ – овқат экин сифатида буғдой жуда кўп табиий афзалликларга эга. Унинг дони тўйимли, юқори калорияга эга, яхши сақланади, ташилади ҳамда қайта ишланиб юқори сифатли маҳсулотлар олинади. Буғдой унидан нон ёпиш ва кондетир саноатида енгил ҳазмланадиган турли мазалик маҳсулотлар тайёрлашда кенг фойдаланилади. Донидан ёрма, макорон, вермишел ва бошқа маҳсулотлар тайёрланади. Буғдойнинг кепаги, похоли, сомони, тўфони юқори озиқавий қимматга эга. Унинг кепаги ҳамма қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун юқори концентрланган ем. Кепагидан омихта ем тайёрлашда ҳам фойдаланилади. Ундаги ҳазмланадиган оқсил миқдори арпа донига нисбатан 1,5 баробар кўп. Сомони майдаланган ва буғланган ёки кимёвий моддалр билан ишланган ҳолда қорамоллар, қўйлар учун иштаха билан ейиладиган озиқа. Сомонининг 100 кг да 0,5 – 1,0 кг ҳазмланадиган оқсил, 20 – 22 озиқа бирилиги бор. Шунингдек, сомонидан қурилиш материали, қорамолларга тўшама сифатида, қоғозлар тайёрлашда фойдаланилади. Чориси қорамоллар учун яхши озиқа. Бошқа ўсимликлар маҳсулотларидан фарқли равишда буғдой дони сифатининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири унинг таркибидаги оқсил ва клейковинадир. Хамирга ачитқи (хамиртуруш) қўшилганда у кўпчиб, бижғиб ҳажми катталашади ва карбонат ангидрид гази ҳосил бўлади. Буғдой донининг таркибидаги крахмал, оқсил, маъданли моддалар, витаминлар бор. Буғдойдаги маъданли моддалар ва витаминлар, айниқса, бутун дон ва бойитилган ундан тайёрланадиган махсулотларда кўп бўлади ҳамда улар юқори тўйимлилик қимматига эга. Озиқ–овқат махсулоти сифатида буғдой унидан турли навдаги нонлар, ширинкулчалар, печенье, бисквитлар, кекслар, пироглар, вафлилар, музқаймоқлар учун стаканчалар, макоронлар, болалар учун пархез таом тайёрлашда ишлатиладиган ёрмалар, ярим фабрикатлар ва бошқа

махсулотлар тайёрланади. Ундан турли хил лағмонлар, кулчатойлар, соуслар, конфет ва ичимликлар, сумалак тайёрланади. Муртаги, кепаги кўкартирилган донларидан шифобахш махсулотлар сифатида фойдаланилади. Буғдой донининг кимёвий таркиби жуда ўзгарувчан. Унинг таркибидаги оқсил, клейковина, маъданли моддалар, витаминлар, пигментлар ва ферментлар иқлим, тупроқ ва солинадиган ўғитлар, қўлланиладиган агротехникага, навларига, боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Дунё стандарти талабларига кўра буғдой дони таркибида оқсил миқдори 13,5 % дан кам бўлмаслиги ёзилади. Буғдой дони таркибидаги оқсил миқдори ундан қандай мақсадларда фойдаланишни белгилайди. Нон ёпиш учун дон таркибида 14-15 %, макорон махсулотлари тайёшлари учун 17-18 % оқсил бўлиши талаб этилади. Одамлар учун асосий ўсимлик оқсили манбаи буғдой дони бўлиб, у кундалик озиқ-овқат рационида оқсилга бўлган эҳтиёжнинг 50 % қондиради. Дон эндоспермидаги оқсил комплекси асосан глиадин ва глютенин, муртакдаги эса альбумин ва глобулинлардан иборат бўлиб охиргилари клейковина ҳосил қилмайди. Глиадин ва глютенин клейковина ҳосил қилади. Ўзбекистонга Россия ва бошқа чет мамлакатлардан келтирилаётган буғдойлар, республикамизда етиштирилаётган буғдойларга нисбатан оқсил ва клейковинанинг миқдори ҳамда сифати пастлиги бўйича фарқ қилади. Айниқса, Ўзбекистоннинг лалмикор шароитида ўстирилган буғдойлар юқори қуёш энергияси ва самарали ҳарорат таъсирида кўп ва сифатли оқсил, клейковина тўплайди. Буғдой унининг нон ёпишга яроқлилик сифатларини аниқлащда ноннинг ҳажмига, ғоваклигига, ёйилиб кетишига таъсир қиладиган клейковинанинг миқдори ва сифати муҳим аҳамиятга эга. Нон ҳажмининг юқори бўлиши клейковинанинг эластиклиги ва хамирнинг газ ушлаб туриш қобилиятига боғлик бўлади. Буғдойнинг нон ёпиш сифатлари фақат дон таркибидаги оқсил ва клейковина миқдорига боғлик бўлиб қолмасдан, клейковинанинг сифатига ҳам боғлик. Клейковинанинг чузилувчанлиги 30

см дан юқори 20 см дан кам бўлмаса у сифатли бўлади. Ноннинг ёйилувчанлиги нон баландлигининг уни диаметрига нисбати билан баҳоланади. Яхши сифатли нон ёйилувчанлиги 0,5 ва ундан юқори бўлади. Мағзи бир текис, майда ғовакли бўлиб юзаси бир хил рангга эга ҳамда ўзига хос ҳидга, мазага эга бўлиши талаб қилинади. Тегирмон, нон ёпиш саноати учун дони шишасимон донли кучли буғдойлар алоҳида қимматга эга. Кучли буғдойлар юмшоқ буғдой турига мансуб. Юмшоқ буғдойлар асосан нон ёпишда фойдаланилади. Қаттиқ буғдойлар асосан макарон, кондитер саноатида фойдаланилади. Унинг унидан тайёрланган хамир зич, эластиклиги паст эгилувчанлиги юқори, чузилувчанлиги кам бўлади. Каттиқ буғдой нон ёпиш сифати кўп ҳолларда ўртача баҳоланади. Ўзбекистонда етиштирлаётган юмшоқ буғдой навлари нон ёпиш, технологик хусусиятларга кўра уч синфга бўлинади: Биринчи синф - кучли ( strongh ) буғдойга яхшиловчи навлар киради. Уларнинг муҳим хусусияти - тегишли технологик жараёнларда ун катта ҳажмдаги яхши шаклдаги, ғовак нон ҳосил қилади. Кучли буғдой унидан қорилган хамир меъёридаги консистенцияда нисбатан кўп миқдордаги сувни ютади ва катта ҳажмдаги нон ҳосил бўлади. Унинг хамири узоқ ачишга чидамли. Кучли буғдой дони таркибида оқсил 14 %, хом клейковина 28 %, клейкавинанинг сифати 1 гуруҳдан, 100 г ундан ёпилган нон ҳажми 550 см 3 , дон шимасимонлиги қизил буғдойларда 75 %, оқ донлисида 60 %, уннинг нон ёпиш кучи 280 Ж дан кам бўлмаслиги керак. Кучли буғдой уни кучсиз буғдой унига қўшилганда охиргисининг нон ёпиш сифатлари (мазаси, ғоваклиги, ҳажми ва бошқа кўрсатгичлари) яхшиланиб, сифати қониқарли бўлади. Улар ҳам дон таркибида юқори сифатли оқсил ва клейковинанинг

тўпланишига қараб ўртача, яхши ва аъло сифатли кучли буғдойларга бўлинади ҳамда дунё бозорида юқори баҳоланади. Иккинчи синфга - ўртача, нон ёпиш кучи яхши буғдой ( filler ) навлари киради. Улар кучсиз буғдой унига қўшилганда сифатини самарали яхшиламайди. Нон ёпиладиган ун аралашмаларида уларнинг хиссасига 35-50 % тўғри келади. Ўртача буғдой донларида оқсил миқдори 11-13%, клейковина 25-27 %, сифати иккинчи гуруҳга кирувчи клейковина, уннинг нон ёпиш кучи 200-280 Ж бўлади. Учинчи синфга - кучсиз ( weak ) буғдой кириб, уларнинг уни нон ёпиш хоссаларини яхшиланишига мухтож бўлади. Уларнинг унидан ҳажми кичик, ёпилганда хамири оқиб кетадиган, ғоваклиги ёмон, сифати қониқарсиз нон ёпилади. Кучсиз буғдойга дони таркибида оқсилнинг миқдори 11 % кам, хом клейковина миқдори 25 % кам, клейеовинанинг сифати II - III гурухга кирувчи, 100 г ундан ёпилган нон ҳажми 400 см 3 , ун ёпиш кучи 200 Ж дан кам бўлган навлар киритилади. Кучсиз буғдой донидан стандарт талабларга жавоб берувчи нон ёпиш учун унинг донига ёки унига кучли буғдой қўшилади. Дон сифати қимматли (ноёб) бўлган буғдойларга уннинг кучи генетик жиҳатдан юқори, аммо кучсиз буғдойларга қўшилганда уларни самарали яхшилай олмайдиган сифатли буғдойлар киритилади. Улар донининг таркибида клейковина миқдори 25 %, клейковина сифати эса II гуруҳдан кам бўлмаслиги керак. Буғдой дон сифатини яхшилаш муаммоси бозор иқтисодиёти шароитида мухим аҳамиятга эга. Кучли буғдой донларидан уннинг ва ноннинг чиқиши юқори бўлиб доннинг сарфланишини камайтиради. Яхши тегирмон тортиш нон ёпиш хоссаларига эга. 100 кг дондан 115 кг юқори сифатли нон олиш мумкин. Шунча миқдордаги (100 кг) технологик сифатлари паст дондан 91 кг нон олинади (Пумпянский А. Я. 1969). Шунинг учун Ўзбекистонда суғориладиган ва лалмикорликда буғдой етиштиришни кўпайтириш билан дон сифатини ошириш муаммосига ҳам эътибор

бериляпти. Кучли ва қимматли дон сифатига эга буғдойларнинг харид нархлари, оддий ва товар буғдой донлариникига нисбатан юқори. Қаттик буғдой донлари макорон ва кондетир саноати хом ашёси бўлганлиги учун унинг харид нархлари юмшоқ буғдойникидан юқори. Ҳозир дунё бўйича етиштирилаётган 600 млн т дан ортиқ юмшоқ буғдой донларининг ярмидан кўпроғи кучсиз, яхшиланишга муҳтож, 25 – 30 % кимматли, 12 – 15 фоизгина кучли буғдойлардир. Кучли буғдойларни кам миқдорда етиштиралаётганлигига сабаб уларни ҳамма жойда ҳам етиштириб бўлмайди. Кучли буғдой талабларга жавоб берадиган дон етиштирилиши учун кучли буғдой навларини унумдор тупроқларда, юҳори ҳароратда, доннинг пишиши ёки тўлишининг охирида ҳавонинг намлиги паст бўлган шароитда ўстириш талаб қилинади. Кучли буғдой навлари унумдорлиги паст тупроқ, ҳаво намлиги юқори бўлган минтақаларга экилганда яхшиловчи бўла олмайди. Ўзбекистоннинг тупрок-иклим шароити, кучли буғдой навларини лалмикорликда ва суғориладиган ерларда тегишли ўстириш техналогияларни қўллаб дон сифатини кучли буғдой талабларига жавоб берадиган юқори ва сифатли дон ҳосили олишга имкон беради. Дон сифати кучли кузги бугдой навларидан Ўзбекистонда – Безостая – I , Уманка, Эхо, Скифянка Давлат реестирига киритилган. Буғдойнинг турлари. Буғдой ( Triticum ) авлодига 27 тур кириб, улар Ғалладошлар Gramineae ёки Қўнғирбошлар – Poaceae оиласига мансуб. Улар маданий ва ёввойи турлардан иборат бўлиб, ҳар бирида маълум миқдорда хромосомалар бор. Айрим буғдой навлари жинсий хужайраларда гаплоид ёки оддий еттита хромосомалар тўпланган, соматик хўжайраларда улар сони икки баробар ошиб 14 бўлади. Хромосомалар сони (2 n ) соматик ҳужайраларда 14 : 28 :42 : 56 бўлиши мумкин. Буғдойнинг ҳамма турлари ҳужайраларидаги хромосомалар сонига қараб тўртта генетик гуруҳга

бўлинади: 1) диплоид (2 n ) гуруҳга беотий, бир донли буғдой, урарту ёввойи буғдойи, маданий бир донли, буғдой турлари киради. 2) Тетраплоид (2 n - 28) гуруҳига ёввойи турлардан арарат буғдойи, икки донли бугдой, маданий пўстли турларга Тимофеев буғдойи, икки донли полба, колхида полбаси, маданий ялонғоч донли турлардан – қаттиқ буғдой, персикум буғдой, тургидум буғдой, полоникум (польша) буғдойи, эфиопия буғдойи, Милютин буғдойи турлари киради: 3) гексаплоид (2 n -42) турларга – маха буғдойи, спельта буғдойи, Вавилов ёки ван буғдойи, юмшоқ буғдой, пакана буғдой, шарсимон буғдой, Жуковский буғдойи, Петраповловка буғдойи турлари киради; 4) октоплоид (2 n -56) тур гуруҳига замбуруғ кирар буғдойи, тимоновум буғдойи турлари киради. Кейинги икки тур экспериментлар натижасида яратилган бўлиб замбуруғ касалликларига жуда чидамли. Дунёда энг катта экин майдонларини юмшоқ ва қаттиқ буғдой турлари эгаллайди. Юмшоқ ёки оддий буғдой ( T . aestivum L .) энг катта экин майдонларини эгаллайди. Унинг кузги, дуварак, баҳори шакллари кенг тарқалган. Бошоғи анча сийрак, бошоғининг юза томони ён томонидан энли. Бошоқча қипиқлари кенг, гул қипиқларини тўла ёпиб турмайди. Бошоқча қипиқларидаги қилтиқча қирра (киль) тор, кучсиз ривожланган, дондаги попукчалари яққол ифодаланган. Дони кесиб қаралганда юмалоқроқ, консистенцияси шишасимон, ярим шишасимон ёки унсимон бўлади. килтикли ва килтиксиз шакллари бор. Қилтиқли шаклларда қилтиқлари бошоқдан калтароқ ва елпиғичсимон таралган бўлади. похолининг ичи ғовак. Донининг 1000 тасини оғирлиги 20 – 70 г, кўп холларда 30 – 40 г. Қаттиқ буғдой ( T . durum Dusf ), майдони жиҳатдан юмшоқ буғдойдан кейин иккинчи ўринда туради. Асосан баҳори шакллари кенг тарқалган. Дуварак, кузги шакллари кейинги йилларда яратилмоқда ва уларни экиладиган майдонлари унчалик катта эмас. Унинг бошоғи йирик, бошоқда бошоқчалар зич жойлашган, кесими квадрат, ёнлари сиқиқ бўлади.

Бошоқнинг ён томони юза томонидан кенгроқ, бошоқлари қилтиқли, қилтиқлари бошоқдан узунроқ ҳамда параллел жойлашган. Бошоқча ва гул кобиқларининг узунлиги бир хил. Бошоқ қобиқларида яққол ифодаланиб турадиган ва қирра тубидан бошланиб шишлар холида тугалланувчи кил бор. Дон тўлиқ гул қобиқлари билан ўралган. Шунинг учун уни янчилиши қийин, тўкилиб кетишга чидамли. Дони чузиқ, ён томонларидан сиқилган, попукчаси яққол ифолаланмаган ёки бўлмайди. Синдириб кўрилганда дони шишасимон. Донининг кўндаланг кесими бурчаксимон. Похолпоясининг охирги оралиғидаги, бошоққа такалиб турадиган жойи тўлган бўлади. Дони оқ (сариқроқ) ёки жигирранг қизил рангда бўлиб йирик. Ўртача 1000 та доннинг вазни 35 – 55 г. Ўзбекистоннинг ҳавоси қуруқ ва иссиқ. Айниқса, республиканинг иссиқ жанубий минтақалари сифатли қаттиқ буғдой дони етиштиришга жуда қулай. Юмшоқ ва қаттиқ буғдойнинг тур хиллари. Турлар бошоқ ва доннинг барқарор морфологик белгиларига кўра турхилларга бўлинади. Турларнинг тур хилларга бўлиниши, шу шаклларни биологик хусусиятлари хақида тасаввур бермайди ва уларни экологик ҳамда география билан боғламайди. Аммо тур хилларга бўлиниши амалий мақсадлар учун қимматли ҳисобланади ва навларни морфологиясига қараб тизимлаш имконини беради. Буғдой тур хилларининг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 1) қилтиқларининг бор ёки йўқлиги (улар тукли, туксиз ҳам бўлиши мумкин) 2) бошоқнинг рангги (оқ, қизил, қора) 3) қилтиқларининг рангги (бошоқ рангги билан бир хил ёки оқ ва қора бошоқларда қора қилтиқлар бўлиши) 4) донларнинг рангги (асосан оқ ва қизил, оқ ранглилари соф оқ, сарғиш, оч пушти, қизилча-тўқ пушти, кизғиш-жигарранглар) киритилади.

Ҳар бир турхил морфологик белгилари, биологик ва ишлаб чиқариш хусусиятлари билан фарқ қиладиган қатор навларни ўз ичига олади. Битта турхил доирасида кузги ва баҳори, тезпишар ва кечпишар навлар учрайди, улар қишга, қурғоқчиликка, тўкилишга, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги ва бошқа хусусиятлари билан фарқ қилиши мумкин. Ўзбекистонда ва Мустақил ҳамдўстлик мамлакатларида экиладиган кўпчилик навлар юмшоқ буғдойни – лютесценс, альбидум, альборубрум, милтурум, грекум, эритросперум, ферригинеум, эритролеукон, цизиум, гостианум, барбаросса, велутунум тур хилларига, қаттиқ буғдойники эса – мелянопус, леукомелан ва гордеиформа тур хилларига киради. КУЗГИ БУҒДОЙ Халқ хўжалиги аҳамияти. Кузги буғдой қимматбаҳо ва серҳосил озиқ-овқат экинларидан бири ҳисобланади. Унинг дони клейковина оқсилларига бой ва сифати бўйича баҳори буғдой донидан қолишмайди. Б. П. Плешков маълумотларига кўра буғдой донида оқсил миқдори 9 дан 26 %, азотсиз экстрактли моддалар 49 дан 73 %, ёғлар 1,5 дан 3 %, клечаткалар1,8 дан 2,5 %, кул 1,3 дан 2,8 % дон вазнига нисбатан ўзгаради. Кузги буғдой донида тиамин (В 1 ) – 5,5 мг/кг, ниацин (РР) – 63,6 мг/кг рибофлавин (В 2 ) – 1,3 мг/кг, пантотен кислотаси (В 3 ) – 13,6 мг/кг бўлади. Унинг унидан серғовак, мағзли, хушбўй, тўйимлиги юқори тўқ тусли ва ок нонлар тайёрланади. Кузги буғдой Ўзбекистон шароитида, лалмикорликда баҳори буғдойга нисбатан 40 – 80 % кўп ҳосил беради. Сувлик ерларда кузги буғдой ҳосили баҳори экилгандагига нисбатан юқори ҳосил бўлади. Суғориладиган ерларда кузги буғдойни яхши ривожланган попук илдиз тизими асосан тупроқни 0 – 40 см қатламида, зич таралган, унда аэрациянинг яхшиланишига ва илдиз массасини тўпланишига ёрдамлашади. Бунда тупроқ структураси, унумдорлиги ошади. Мум пишиш фазасида кузги буғдой илдизлари тупроқда

230 – 258 см чуқурликка кириб боради. Майда илдизчалар, илдиз тукчалари фаолияти давомида, уларни атрофида жуда кўп бактериялар, замбруғлар, тупроқда ва ўсимликлар ҳаётида муҳим рол ўйнайдиган, илдиз қинчаси деб аталадиган мухит ҳосил килади. Шунинг учун суғориладиган ерларда алмашлаб экишларда кузги буғдойни хиссасини ошириш фақат дон ишлаб чиқаришни кўпайтирибгина қолмасдан тупроқ унумдорлигини ҳам оширади. Кузги буғдой баҳори буғдойга нисбатан кузги, қишки, баҳори ёғингарчиликдан ҳосил бўлган тупроқдаги намликдан яхши фойдаланади, юқори ҳосил шакллантиради ҳамда жазирама иссиқлардан, гармселдан кам зарарланади. Экиладиган минтақаларда кузги буғдой ҳосилдорлиги. Дунё деҳқончилигида кузги буғдой асосан жанубий, мўътадил ва субтропик кенгликларда етиштирилади. Буғдойнинг кузги шакли кўпчилик Европа мамлакатларида, шунингдек, АҚШ, Япония ва бошқа мамлакатларда экилади. Мустақил ҳамдустлик мамлакатларида кузги буғдой Россиянинг жанубида, Украина, Молдавия, Болтиқбўйи, Кавказорти, Марказий Осиё давлатларида ва Козоғистоннинг жанубида етиштирилади. Кейинги йилларда кузги буғдойнинг совуққа чидамли навларини яратилиши уни иқлими анча совуқ минтақаларда ҳам етиштириш имкониятини берди. Ўзбекистонда буғдойнинг биологик кузги, баҳори ва дуварак шакллари кўп экилади ва улар шартли равищда кузги буғдойлар дейилади. Ўзбекистон республикаси тўла мустакилликка эришгандан кейин суғориладиган ерларда кузги буғдой экиладиган майдонлар кенгайтирилди. Республикада 1966 йилда кузги буғдой 626,9 минг, шундан лалмикор ерларда 570,5 минг сугориладиган ерларда 56,4 минг гектар майдонга экилган. Ҳосилдрлик ўртача 6,0 га/ц бўлган. Кузги буғдой бошқа бошоқли дон экинларига нисбатан илмий асосланган ўстириш технологиясига риоя

қилинганда юқори ҳосил беради. Суғориладиган ерларда илғор хўжаликлар кузги буғдойни гектаридан 80-90 ц дон ҳосили олишмоқда. Самарқанд вилояти Челак тумани Н. Азимов номли деҳқон хўжаликлари уюшмасида 20 гектар майдонни ҳар гектаридан 84 ц дан дон олинган. Республикада суғориладиган ерлардан энг юқори кузги буғдой ҳосили Андижон вилоятида гектаридан вилоят бўйича ўртача 72,0 ц дон ҳосили олинган. Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ўсимликшунослик кафедраси тажрибаларидан кузги буғдой ҳосилдорлиги гектаридан 90 – 100 ц га етган. Ўзбекистон Давлат нав синаш тажриба станцияларида, участкаларида, суғориладиган ерларда кузги буғдойни гектаридан ҳар йили 60 – 70 ц дон ҳосили етиштирилмокда. Бунда нав синаш участкаларида энг юксак агротехника қўлланилмаслигини эътиборга олсак, кузги буғдой ҳосилдорлигини ошириш имкониятлари катта эканлиги кўрилади. Лалмикор ерларда илғор хўжаликлар кузги буғдойни гектаридан 20 25 ц етказиб дон ҳосили етиштирилмокда. Бу республикада лалмикорликдаги кузги буғдой ҳосилидан бир неча баробар кўпдир. Биологик ҳусусиятлари. Кузги буғдойнинг уруғлари 1 – 2 0 С ҳароратда кўкариб бошлайди. Аммо бундай ҳароратда бўртаётган буғдойда биокимёвий ва физиологик жараёнлар секин кечади. Ҳароратни кўтарилиши билан бу жараёнлар кучаяди, ҳамда кўкараётган муртакка озиқа моддаларнинг келиши тезлашади. Уруғларни униб чиқиши учун қулай ҳарорат 12 – 20 0 С, ҳароратни 30 0 С ортиши уруғларни дала шароитида унувчанлигини ва майсаларни қийғос ҳосил бўлишини камайтиради. Тупроқни юза қатламида нам етарли бўлганда, 14 – 16 0 С да майсалар 7 – 9 кунда ҳосил бўлади. суткалик ҳарорат 10 0 С бўлганда майсалар 12 кунда, 20 0 С да экилгандан 5-7 кун ўтгач униб чиқади. Уруғларни униб чиқиши учун оптимал ҳарорат 25 0 С. Ҳароратга, уруғларни экиш чуқурлигига ва

намликлигига ҳамда бошқа омилларга боғлиқ ҳолда экиш униб чиқиш даври 7 кундан 50 кунгача ва лалмикорликда ундан ортиқ бўлиши мумкин. Ўзбекистоннинг лалмикор минтақаларида, кузда уруғлар қуруқ тупроққа экилганлиги, кейин етарли миқдорда ёғингарчиликлар, ҳарорат бўлмаганлиги учун кўпчилик йилларда қишда ёки кўкламда униб чиқади. Ўзбекистон «Дон» илмий ишлаб чиқариш бирлашмаси маълумотларига кўра, лалмикорликда текислик-тепалик минтақада (Ғаллаорол) кузги буғдойни экиш-униб чиқиш даври ўртача 31 йил давомида энг қисқаси 8 кун, ўртача 83 кун, энг узуни 167 кун бўлган. Тоғ минтақада (Бахмал) экиш - униб униб чиқиш даври энг қисқа бўлганда 34 кун, ўртача бўлганда 63 кун, энг узуни 115 кун бўлган. Лалмикор деҳқончилик қилинадиган асосий минтақаларда Самарқанд, Жиззах вилоятларида кузги ёмғирларни кеч ёгиши ҳамда ҳавони эрта совуб бошлаши уруғларни қишлашга ярим бўртган ёки бўртган ҳолда кетишига сабаб бўлади. Бундай уруглар қишқи илиқ кунларда ёки баҳорда униб чиқади. Суғориладиган ерларда кузги буғдой уруғлари оптимал муддатларда нам етарли тупроқларга экилганда 6-8 кунда униб чиқади. Экин униб чиқиш даврида самарали ҳарорат 116-139 0 С ташкил қилади. Фотосинтиз жараёни учун минимал ҳарорат 3-4 0 С. Ҳароратнинг ортиши ва бошқа шароитлар қулай бўлганда углеродни ўзлаштирилиши кучаяди. Ҳарорат 35-36 0 С бўлганда ассимилияция жараёни секинлашади. Лалмикорликда кузги буғдой кўпинча эрта баҳорда туплайди. Ғаллаоролда 35 йил мобайнида кузги буғдой куз-қиш даврида тупланиши тўрт марта кузатилган. Жанубий минтақаларда, қишда ҳам кузги ғалла экинларини ўсиши кузатилади. Шунинг учун жанубий минтақаларда лалмикорликда кўпинча кузги ғалла экинлари кузда ёки қишда тупланади.

Тупланиш фазасида ўсимликни қишлаши энг юқори бўлади. Суғориладиган ерларда ўсимликда тўртинчи баргни ҳосил бўлишида тупланиш тугини шакллана бошлайди. Илдизсимон бўғин оралиғининг учида жойлашган муртак аста-секин катталаша бошлайди ва тўртинчи барг ҳосил бўлганда шарсимон йўғонлашган шаклни кўз билан ёки асбоб ёрдамида кўриш мумкин. Бу тупланиш тугунидир. Лалмикорликда униб чиқишдан тупланишгача бўлган давр Ғаллаоролда 55 кун, Бахмалда 100 кун, Қаршида (текислик минтақа) 44 кун, Қамашида (текислик-тепалик минтақада) 49 кунда ўтади. Уруғларни намни, кейинчалик ҳароратни етишмаслиги натижасида кеч униб чиқиши, тупланишни ҳам кеч бошланишига сабаб бўлади. Майсалар кузда ҳосил бўлса, тупланиш қишда (январда), қишда ҳосил бўлишса, эрта баҳорда (мартда) ва эрта баҳорда униб чиққанда баҳорда (апрелнинг биринчи ўн кунлигида) кузатилиши мумкин. Самарқанд вилоятининг суғориладиган ерларида ўтказилган тажрибалар, кузги буғдой эрта ва оптимал муддатларда экилганда тупланиш тўла униб чиқишдан кейин 10-18 кун ўтганда кузатилади. Кечки муддатларда униб чиқиш тупланиш даври кузда бошланиб, баҳорда давом этади. Бундай экинзорларда униб чиқиш тупланиш даври 70 кун ва ундан ортиқ бўлади. Суғориладиган ерларда етарли намлик, ҳарорат, озиқа моддалар етарли бўлганда эрта ва оптимал муддатда экилган ўсимлик, куз даврида 3-7 новда ҳосил қилади. Куз даврида 2-5 новда ҳосил қилган ўсимликлар яхши қишлаб чиқади. Тупланиш энергетикасига кузги буғдойни нам ва озиқа моддалар билан таъминланиши катта таъсир кўрсатади. Тупланиш тугуни жойлашган тупроқ қатламида намлик етишмаса ён новдаларни ҳосил бўлиши кескин камайиши ёки тўла тўхташи мумкин. Сунъий шароитда кузги буғдойни Одесса 3 нави 334 тагача поялар ҳосил қилган (В. И. Бондаренко, 1972). Дала шароитида битта ўсимликда 5-7 новда, кечки экиш муддатларида 3 тагача новда ҳосил бўлади.

Ён новдалар одатда ўзларини тупланиш тугунини бош поя тупланиш тугунига яқин ҳосил қилади ва уларни ажратиш қийин. Улар фақат тупланиш тугунидаги куртакчалардангина эмас, муртакдаги ухловчи куртаклардан ва калеоптил асосидаги куртакчалардан ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Айрим ҳолларда бош пояда бир эмас, бир нечта тупланиш тугунлари ҳосил бўлиб, уларни ҳар қайсисидан ён новдалар ҳосил бўлади. Тупланиш тугунида ён новдаларни ҳосил бўлиши ва ўсиши билан биргаликда бўғин илдизлари (иккиламчи) тизими ҳосил бўлади. Бирламчи (муртак) - илдизлардан фарқ қилиб, иккиламчи илдизлар тупланиш тугунидан ривожланади. Кузги буғдойда тупланиш ҳарорат 2-4 0 С бўлганда секин ўтади. Ҳарорат 5 0 С ошганда тезлашади. Ҳарорат ошиб бориши билан тупланиш жадаллиги ва иккиламчи илдиз тизими ҳосил бўлиши кучаяди. Аммо ҳарорат 25-30 0 С бўлганда тупланишни тўхташи мумкин. Бу ҳол тупроқ юза қатламини тсз қуриши ва сувни транспирацияга сарфланиши билан боғлиқ. Униб чиқиш фазасида. баргларнинг шаклланиши ва илдиз тизимининг ўсиши 4 ва ЗО 0 С ва ундан юқори ҳароратда ўтиши мумкин. Дала шароитида кузги буғдой оптимал муддатда экилганда тупроқда намлик етарли бўлганда ўртача суткалик ҳарорат 15-17 дан 8-10 0 С бўлишига тўғри келади. Кечки экиш муддатларида суғориладиган ерларда ҳам ўсимлик битта-учта барг ҳосил қилиб қишлашга кетади. Униб чиқиш фазаси баҳорда ҳам давом этади. Бундай ҳолларда униб чиқиш фазаси 100-150 кун давом этади. Тупланишни бошланиши одатда. пастки барг қултиғидан биринчи ён шохни ҳосил бўлиши билан белгиланади. У бош поянинг биринчи барг қини асосида ётган куртакдан шаклланади. Ўсиш давомида куртакдан ривожланган биринчи новданинг баргини ўсиши билан асосий поя баргининг иккинчи барги асосида ётган куртакдан иккинчи новда ҳосил бўлади. Қулай шароитда ён новдалар фақат бош поянинг барг қултиғидан эмас, балки ён новдалар баргининг асосида жойлашган куртаклардан ҳам ҳосил бўлади. бу

куртаклардан икккиламчи тартибда новдалар, улардан учламчи тартибдаги новдалар ҳосил бўлади ва ҳоказо. Тупроқда нам етишмаслиги натижасида ўсимликнинг бундай ҳолларда кузги буғдой қишлашига 4-5 новда ўрнига 1-2 новда ҳосил қилиб кетади. Тупланиш даврида тупроқдаги намликни чекланган дала нам сиғимидан 8О % дан кам бўлмаслиги энг қулай ҳисобланади. Тупроқдан сув, ҳаво, озиқланиш режимини бузадиган ортиқча намнинг жадаллигини камайтиради. Ўсимликни ўсиши ва ривожланиши, шу жумладан ён новдаларнинг ҳосил бўлиши тупланиш тугунини жойлашиш чуқурлигига боғлиқ. Тупланиш тугуни қанча чуқур жойлашса у паст ва юқори ҳароратнинг ҳамда тупроқ қуриб қолишининг салбий таъсирларидан кам зарарланади. Тупланиш тугуни жойлашган чуқурликни ошиб бориши билан ўсимликни новда ҳосил қилиш ҳусусияти ошиб боради. Тупланиш тугунини жойлашиш чуқурлиги уруғни экиш чуқурлигига, унинг йириклигига, тупроқ зичлиги ва структурасига тупроқни тайёрлаш сифатига, ҳароратга, намликка, ёруғликка боғлиқ. Бу омиллар қулай нисбатларда бўлганда тупланиш тугуни 2-3 см чуқурликда жойлашади. Униб чиқиш фазасини охирида булутли ва нам ҳаво бўлса, тупланиш тугуни тупроқ юзасидан 0,5-1 см чуқурликда жойлашади. Зич, структурасиз тупроқларда тупланиш тугуни юза жойлашади. Серқуёш очиқ ҳаво уни чуқур жойлашишига ёрдам беради. Йирик уруғлар экилганда, азотли ўғитлар солинганда тупланиш кескин ортади. Тупланиш жадаллиги навнинг биологик ҳусусиятларига ҳам боғлиқ. Кузги буғдойнинг юқори, ўртача ва паст тупланадиган навлари бор. Тупланиш фазасининг охирида, найчалаш фазасининг бошларида бўлажак поянинг ҳамма органлари куртак ҳолда бўлиб, тегишли шароитда ўсимликда пластик захира моддалари етарли бўлганда у ўсишга қўзғалади. Олдин бош поя, маълум вақт ўтгандан кейин ён новдалар ўсишни бошлайди.

Биринчи бўғин оралиғи кузги буғдойда одатда 3-4 см, айрим холларда 7-10 см га етади. Биринчи бўғин оралиги 5-6 кун давомида жадал ўсади, 10-15 кундан кейин ўсишдан тўхтайди. Поянинг ўсиши бир суткада ўртача биринчи бўғин оралиғиники 0,5-1,5 см, охиргисиники 5-6 см ва ундан кўп бўлади. Охирги бўғин оралиғи энг узун бўлади. Қулай шароитда ўртача ҳарорат 8-10 0 С бўлганда найчалаш фазаси бошланади. Ҳароратни ошиши билан поя ва баргларни ўсиши тезлашади. Бу фазани тугаши учун 11 0 С ҳароратда 35-40 кун, ҳарорат 13-15 0 С бўлганда 30- 32 кун, 20-25 0 С бўлганда 18-20 кун керак бўлади. Ҳарорат 22 -25 0 С ва ундан ортиқ бўлганда ўсиш жараёнлари тезлашади, фазани давом этиши қисқаради, аммо тупроқда намнинг етишмаслиги, сув режимини бузилишига олиб келади ва поя, баргларни ўсишини секинлаштиради. Кузги буғдой ўстириладиган минтақаларда ҳарорат режими ҳар хил. Шу сабабли бу фазани тугаши учун ўртача суткалик ҳарорат йиғиндиси 380-500 0 С ташил қилади. Найчалаш фазасида ўсимликни намлик ва озиқа моддалар билан таъминланиши ҳам катта аҳамиятга эга. Уларни етишмаслиги ўсишни, пластик моддаларни тупланишини камайтиради, бошоқни шаклланиш шароитини ёмонлаштиради ва натижада ҳосилни камайишига олиб келади. Бу даврда ўсимлик учун энг қулай сув режими тупроқни чекланган дала нам сиғимининг 80 % кам бўлмаганда ҳосил қилинади. Ўзбекистонда кузги буғдойни бошоқ тортиши об-ҳаво қуруқ ва иссиқ даврига тўғри келади. Апрел ойининг охири май ойининг бошларида ёққан ёғингарчиликлар кузги буғдой ҳосилдорлигига деярли таъсир кўрсатмайди. Бу даврда ёғингарчиликларни миқдори кам бўлиб, улар фақат тупроқни юза қатламини намлаши мумкин. Шунинг учун лалмикорликда тупроқнинг пастки қатламларида намлик заҳираси катта аҳамиятга эга. Кузги буғдойни бошоқ тортиши, лалмикорликда, Ғаллаоролда энг эртагиси 25 апрелга, ўртагиси 12 майга, энг кечкиси 24 майга тўғри келади.

Бахмал минтақасида бу кўрсатгичлар 10 май, 15 июн ва 18 июнга, Қаршида 20 алрел 5 май ва 14 майга тўғри келади. Самарқанд вилояти шароитида суғориладиган майдонларда кузги буғдой турли муддатларда экилганда бошоқлаш фазаси 25 апрелдан 10 майгача кузатилган. Найчалаш фазасининг бошланишидан бошоқлаш фазасигача 25-30 кун ўтди. Об-ҳаво шароитига қараб бошоқлаш кўрсатилган муддатдан олдин ёки кейин бошланиши мумкин. Салқин, ёмғирли об-ҳавода бошоқлаш найчалаш бошлангандан кейин 36-40 кунда, ҳаво қуруқ ва иссиқ бўлганда 20-25 кунда бошланади. Кузги буғдойнинг гуллаши бошоқлашдан 2-3 кун кейин бошланади. Айрим холларда жуда ноқулай шароитларда бошоқ охирги барг қинидан чиқмай гуллаши ва уруғланиши мумкин. Бундай хол кучли қурғоқчилик ҳамда юқори ҳароратда кузатилиб, поя охирги бўғин оралиғининг ўсишдан тўхташи билан боғлиқ. Салқин, ёмғирли об-ҳавода бошоқлаш ва гуллаш ўртасидаги давр 5-8 кунга етиши мумкин. Битта бошоқ 3-5 кун, экинзордаги бошоқлар 6-7 кун гуллаб туради. Энг кўп гуллар, гуллашнинг бошланишидан 2-3 кун ўтгач кузатилади ва охирига келиб камаяди. Буғдой чанглари уруғчига келиб тушмаса яшовчанлигини тез, 2-3 соатда йўқотади. Уруғчилар эса чангни қабул қилиб олиш қобилиятини 6-8 кун давомида сақлайди. Гуллаш ва уругланиш 11-30 0 С ҳароратда меъёрида ўтади. Улар ҳаво ҳарорати 20-25 0 С бўлганда жадал ўтади. Тупроқда нам етарли ҳаво ҳарорати 25-30 0 С булса хам гуллаш ва уругланиш меъёрида утади. Бошоқлаш, гуллаш, уруғланиш фазаларини давимийлиги 5-8 кундан 10-12 кунгача ўзгаради. Кузги буғдой июнда, тоғли минтақаларда июлда пишиб етилади. Доннинг шакллниши даврида ҳарорат 21-23 0 С бўлса, доннинг ўсиши жадаллашади унинг давомийлиги қисқаради. Ўзбекистон шароитида доннинг тўлиши ва пишиб етилиши даври юқори ҳарорат бўлган шароитда ўтади.

Ҳаво ҳарорати Ғаллаоролда 35 0 С баъзан 40 0 С кўтарилади. Бундай ҳолда ўсимликлар юқори ҳароратдан зарарланади. Ўзбекистон шароитида доннинг ҳосил бўлиши, тўлиши, пишиб етилиши 27- 33 кун давом этади. Бу давр экилиш муддатига, ўстириш шароитига навнинг биологик ҳусиятларига боғлик бўлади. Ҳаво қуруқ ва иссиқ бўлганда бу давр 20-25 кун, салқин ҳаво намлиги юқори бўлганда 35- 45 кун бўлади. Суғориладиган ерларда доннинг шаклланиши, тўлиши, пишиб етилиши учун лалмикорликдагига нисбатан кўп вақт талаб қилинади. Лалмикорликда кузги буғдойни ўсиши даври ўртача 167 кун бўлиб, тупроқ иқлим шароити, қўлланилган агротехника ва навларга боғлиқ ҳолда 90-227 кун орасида ўзгаради. Суғориладиган ерларда кузги буғдой ўсув даври 180- 230 кун бўлади. Ҳамдўстлик мамлакатларининг шимолий минтақаларида 300- 350 кунга етади. Кузги буғдой ўсиш даврининг ҳамма фазаларида атроф муҳитдаги ҳарорат 20-25 0 С бўлганда жадал ўсади. Кўпчилик тадқиқотларнинг кўрсатишича кузги буғдой 2-3 0 С дан 37-40 0 С бўлган ҳароратда сезиларли ўсади. Ҳарорат 40 С ошганда, ўсимлик яшашга қобилиятини сақласада, қуруқ модданинг ўсиши тўхтайди. Кузги буғдой кечки экиш муддатларида уруғлари бўртган ҳолда. қишлашга кетади. Агар ҳарорат уруғларнинг экиш чуқурлигида 16-17 0 С пастга тушмаса, кўп ҳолларда улар яшаш қобилиятини сақлаб қолади, эрта баҳорда ўсиб дуруст ҳосил беради. Тупланиш фазасида 2-4 поя ҳосил бўлганда ўсимлик 17-22 0 С совуққа чидайди. Қор қатлами бўлмаганда совуқ 20-25 0 С етса ва бу совуқ узоқ давом этмаса кузги буғдойни совуқ урмайди. Кор қатлами қалин бўлса яхши чиниққан кузги буғдой 35 0 С ва ундан ортиқ совуққа чидайди. Кузги буғдойни Альбидум 114, Одесская 51, Мироновская 808 навлари совуққа жуда чидамли. Марказий Осиёда совуққа чидамлилиги энг

юқори кузги навлар, кейин дуварак навлар, баҳори навларни совуққа чидамлилиги паст, аммо қиш илиқ бўлганда улар ҳам яхши қишлаб чиқади. Намга талаби. Кузги буғдой кузги арпага ва баҳори буғдойга нисбатан ўсиш: даврида намликни анча кўп сарфлайди. Бу ўсиш даврини узунлигини ва ҳосил умумий массасини юқорилиги билан боғлиқ. Кузги буғдойни намликни ўзлаштириши ўсимликни ёшига, ўсиш жадаллигига ривожланишининг кучига, тупрокдаги намлик заҳирасига, ҳароратга ва ҳавонинг нисбий намлигига, ёруғликка, илдиз тизимининг ривожланишига, озиқа моддалар билан таъминланганлигига ва бошқа омилларга боғлик. Ўсимликни ўсиши учун энг қулай шароит тупроқдаги намлик чегараланган дала нам сиғимининг 75-80 % кам бўлмаганда яратилади. Кузги буғдойни тупроқдан нам ўзлаштириши тупроқдаги намлик сўлиш намлигига тенг бўлганда тўхтайди. Тупроқнинг механик таркиби, сув физик хоссалари ва кимёвий таркибига боғлиқ ҳолда сўлиш намлиги тупроқ мутлоқ қуруқ массасининг оғирлигига нисбатан ўзгаради. Бу намлик қумли тупроқларда 1- 3, қумоқ ва енгил қумоқ тупроқларда 3-5, ўртача қамда оғир қумоқ тупроқларда 6-12, соз тупроқларда 12-18 дан 22 % гачани ташкил этади. Кузги буғдой ўсиш даврида етиштириш шароитига қараб лалмикорликда 2000-4000 м 3 /га, сугориладиган ерларда 6000 м 3 /га ва ундан кўпроқ сув сарфлаш мумкин. Ўсимликни намликдан қандай даражада фойдаланганлигини транспирация коэффициентига қараб билиш мумкин. Кузги буғдойда транспирация коэффицинти ўртача 450, айрим йиллари 700 ва ундан ортиқ ҳам бўлиши мумкин. Ўсимлик ўсиши учун қулай шароитда, деҳқончилик маданияти юқори бўлса транспирация коэффициенти 350-300 гача тушиши мумкин.

Сувни сарфланиши транспирация коэффициентини катталиги сингари фақат ўсиш шароитларига эмас, балки ўсимликнинг ёшига, ўсиш жараёнларининг жадаллигига боғлиқ. Ўсиш даврининг бошланишида 1 т қуруқ модда ҳосил қилиши учун 800-1000 м 3 /га сув сарфланади. Ўсимлик қариши билан бу кўрсатгич камаяди ва ўсиш даврининг охирига келиб 150 дан 200 м 3 /т бўлади. Аммо бу ўлчамлар ўртача кўрсатгичдан сезиларли фарқ қилади. Об-ҳаво паст ҳароратли ва сернам бўлса сув сарфи кам, иссиқ қуруқ бўлганда юқори бўлади. Кузги буғдойни далада ўстириш давомида ўсимлик сарфлайдиган сувни, тупроқдан буғланаётган сувдан фарқ қилиш қийин. Шунинг учун маълум бирликдаги майдондан сарфланган сувни, дон ёки умумий ҳосил массасининг катталигига солиштирилиб ҳисобланади. Бу кўрсатгич кузги буғдойни ўстириш шароитига боғлиқ ҳолда умумий масса учун 400-600, дон учун 800-1200 т/га бўлади. Кузги буғдой ўсиш даври давомида сувга талаби ошиб боради. Уруғларни бир текис, қийғос униб чиқиши учун тупроқни 10 см қалинлигида намлик 10 мм дан кўп бўлиши талаб қилинади. Майсаларга уларни сув буғлантирадиган барг юзаси кам бўлганлиги учун кам сув керак. Ўсимлик энг кўп сувни найчалашдан доннинг сут пишишигача сарфлайди. Ўзбекистоннинг лалмикор ерларида тоғ этакларида такисликларда ва тоғ олди минтақаларида, сизот сувлар жуда чуқур жойлашганлиги, тупроқ профилининг пастки қатламларидан капилярлар орқали тухтовсиз ва меъёрида намликни кўтарилишига тўсқинлик қилади. Шунинг учун республикада лалмикор деҳқончилик қилинадиган худуднинг асосий қисмида тупроқни намлайдиган асосий манба атмосфера ёғингарчиликлари ҳисобланади. Кузги буғдой экиладиган лалмикорликда экинзорларда тупроқнинг сув режими атмосфера ёғингарчиликларига ҳамда уларни ёғишига, мавсумийлигига боғлиқ. Шу билан биргаликда тупроқдаги намлик буғланишга, айниқса, кеч куз ва ёз ойларидаги буғланишга боғлиқ.

Куз-қиш, эрта баҳор давридаги ёғингарчиликлар қанча кўп бўлса, тупроқда шунча кўп нам заҳираси тўпланади. Ва келгусида бўладиган об- ҳавога боғлиқ бўлмаган ҳолда юқори ҳосил шаклланишини таъминлайди. Аксинча куз кеч, қиш қуруқ келса ҳосил тақдири кеч баҳор давридаги ёғингарчиликларга боғлик ва унинг миқдори ҳар йили етарли бўлмайди. Кузги буғдой экилган экинзорларда, тупроқнииг 0-20 см (юқори) ва 20-60 см (пастки) қатламларида ўсимликни найчалаш фазасидан бошлаб намликни камайиши яққол кузатилади. Бошоқлаш фазасида тупроқни 0-60 см қатламда, қуруқ йиллари 60- 120 см қатламда намни кескин камайиши кузатилади. Лалмикор ерларда типик бўз тупроқларда тупроқнинг намлиги 11-12 % дан кам бўлмаганда, тупроқни намлиги чекланган дала нам сиғимининг 65-70 % тўғри келади ва ўсимликни сувга бўлган минимум талабларини қондиради. Тупроқнинг бундай намлиги тоза шудгорда, ўсимликни бошоқлаш даврига тўғри келади (Ғаллаорол). Анғизга экилган кузги буғдойда тупроқни 0-60 см қалинлигидаги намлик, тупроқ чекланган дала нам сиғимини 60-70 % дан кам бўлмаган намлик бошоклаш фазасига келиб жуда кам кузатилади. Лалмикорликда кузги буғдой ўсиш даврининг иккинчи ярмида, ўсимлик учун сув манбаи тупроқнинг чуқур қатламлари (100-120 см) бўлади. Ўзбекистоннинг тоғ этаклари ва тоғ олди шароитида кузги буғдой экинзорларидан ўсимликни ўсиш даврида тупроқдан сарфланган намликни ўртача миқдори 359,8 мм, шундан сувни тупроқдан буғланишига 181,1 мм, транспирацияга 178,6 мм сарфланган. Тупроқ намлигининг сарфланиши униб чиқиш-найчалаш даврига 82,8 мм, найчалаш-бошоқлашда 151,4 мм, бошоқлаш-сут пишишда 78,5 мм, сут пишиш-тўла пишиш 46,8 мм бўлиши кузатилган. Найчалаш сут пишиш даврида умумий сув сарфининг 63,9 % сарфланган.

Кузги буғдойни сув сарфлашига ўсимлик ўсув органларини бақувват ривожланганлиги экиш муддатлари, меъёрлари, суғориш ва бошқа агротехник омиллар таъсир кўрсатади. Суғориладиган ерларда ўсимликнинг бақувват ривожланганлигига, экиш муддатлари сезиларли таъсир кўрасатади. Зарафшон воҳасида ўтказилган тажрибаларда эрта экилган кузги буғдой ер усти массаси, кеч экилагандагига нисбатан кўп бўлади. Баҳорги-ёзги ўсиш даврида жуда эрта муддатда экилган ўсимликлар қишда зарарланганлиги учун уларни ўсиши баҳорда кучсизланади ва сувни кам сарфлайди. Оптимал муддатларда экилган ўсимликлар қишлашда кам зарарланади, ер устки массаси ва илдиз тизимини тез тиклайди. Шунинг учун улар ўсиш даврининг иккинчи ярмида сувни кўп сарфлайди. Кузги буғдой кеч экилганда меъёридаги ер усти массасини ва илдиз тизимини шакллантира олмайди, бинобарин тупроқдаги мавжуд намликдан ҳам тўла фойдалана олмайди. Илмий адабиётларда ўсимликни найчалаш фазасини сувга энг талабчан (критик) давр ҳисобланади. Аммо буғдой ўсиш даврининг бошқа фазаларида ҳам етарли миқдорда намлик бўлишини талаб қилади. Туплинишда нам етишмаса баргларни, пояларни ҳосил бўлиши кечикади, илдиз тизими кучсиз ривожланади, ўсимлик қишга яхши ривожланмасдан кетади. Найчалашда ўсимлик етарли миқдорда намлик олмаса барглар, пояларни бўғин оралиғи ўсишдан тўхтайди, биомасса ўсиши кам, ўсимликнинг бўйи паст бўлади. Бу фазада намнинг етишмаслиги генератив органларни ҳосил бўлишини бузади, дон ҳосил қилмайдиган гулларии кўп бўлишига ва умумий масса ҳамда доннинг кам бўлишига олиб келади. Намликни гуллаш ва уруғланиш даврида етишмаслиги ҳам дон ҳосилини камайтиради. Доннинг шаклланиши ва тўлишиш даврида ўсимлик етарли миқдорда намлик билан таъминланмаса: донлар енгил, пуч бўлиб қолади.

Суғориладиган ерларда кузги буғдой донининг шаклланиши ва тўлиши даврида тупроқнинг намлиги чекланган дала нам сиғимининг 70 % кам бўлмаслиги оптимал ҳисобланади. Тупроққа талаби. Кузги буғдойнинг бошқа ғалла экинларига нисбатан тупроққа талабчанлиги юқори. Унинг меъёрида ўсиши ва ривожланиши учун тупроқ муҳити нейтрал (бетараф) (Р h б-7,5) бўлиши керак. У тупроқнинг унумдор, бегона ўтлардан тоза ва етарли намликка эга бўлишига талабчан. Буғдой энг барқарор ва юқори ҳосилни унумдорлиги юқори қора тупроқларда, тўқ каштан тупроқларда беради. Ўзбекистонда энг кенг тарқалган бўз тупроқлар ҳам, майин, бегона ўтлардан тоза бўлса кузги буғдой учун энг қулай ҳисобланади. Бу тупроқлар чириндига, азотга камбағал бўлса ҳам уларда микробиологик жараёнлар жуда жадал ўтади ва ўсимликлар ўзлаштириши осон бўлган маъданли моддаларни ҳаракатчан формаларини ҳосил қилади. Суғориладиган ерларда кенг тарқалган ўтлоқ, бўз-тупроқ, ўтлоқ-ботқоқ тупроқлар ҳам кузги буғдойдан мўл ҳосил етиштириш учун жуда қулай. Буғдой шўрланган тупроқларда яхши ўсмайди. Эрозияга учраб тупроғи ювилган нишаб ерларда, қумли тупроқлар буғдой экиш учун қулай эмас. Кузги буғдой ўстиришда релъеф ҳам катта аҳамиятга эга. Ёруғликка талаби. Ёруғлик буғдой ўсимлиги ҳаётининг энг муҳим омилларидан биридир. Ёруғлик кунининг узунлиги, ёруғликнинг интенсивлиги ва унинг спектр таркиби, фотосинтез интенсивлигига органик моддаларнинг тўпланишига, ўсимликнинг ўсишига, ривожланишига, айрим органларнинг шаклланишига таъсир қилади. Ёруғлик барглар тупроқ юзасида пайдо бўлмасдан ўсимликка таъсир кўрсатади. Интенсив ёруғликда калеоптил тупроқ юзасига чиқмасдан ўсишни тўхтатади. Булутли, қуёш ёруғлик куни қисқа шароитда калеоптил тупроқ юзасига чиқиши ҳам мумкин.

Кузги ўсув даврининг бошланишида ёруғликнинг етишмаслиги ўсимликнинг ўсиш тезлигига биринчи навбатда барглар ва тупланиш тугунининг ҳосил бўлишига таъсир қилади. Серқуёш об-ҳаво униб чиқиш фазасида, айниқса, иккинчи, учинчи баргларни ўсиш даврида, қулай ҳарорат, сув, озиқа режими билан уйғунлашган ҳолда йирик барглар ҳосил бўлишига ва тупланиш тугунини чуқур жойлашишига ёрдамлашади. Аксинча булутли, ёмғирли об-ҳаво паст ҳарорат билан уйғунлашганда тупланиш тугуни тупроқ юзасига яқин жойлашади ва қиш даврида ўсимликни зарарланиш имкониятини кучайтиради. Кузги буғдой узун кун ўсимлиги. Баҳорда, ўсиш даврида 13-14 соатдан кам бўлмаган ёруғлик куни ўсимликни кўп миқдорда пластик моддаларни тўплаши, биомассанинг тўпланиши ва ёруғлик стадиясини тез ўтишига ёрдамлашади. Қуёшли об-ҳаво шароитида найчалаш фазасининг бошланишида қисқа, аммо мустахкам пастки бўғим оралиғи шаклланади ва ўсимлик ётиб қолишга чидамли бўлади. Серқуёш, булутсиз, очиқ об-ҳаво, етарли намлик доннинг шаклданиши, пишиб етилишида, юқори ҳосил олишда муҳим омиллар ҳисобланади. Маъданли озиқланишга талаби. Кузги буғдой бошқа ғалла экинларига нисбатан тупроқда озиқа моддаларни ўзлаштриладиган шаклда бўлишига талабчан. Дала шароитида кузги буғдойни ўсиши, ривожланиши жадаллигини паст бўлиши, тупроқда асосий озиқа элементлари, азот, фосфор, калийни етарли бўлмаслиги сабабли юзага келади. Айрим типдаги тупроқларда меъёрида ўсишнинг бузилишига бошқа озиқа элементлари, шу жумладан микроэлементларни етишмаслиги сабаб бўлади. Кузги буғдой азотга талабчан.

Азот. Кузги буғдойни ўсиши, ривожланиши ва ҳосилини шаклланишида азот катта аҳамиятга эга. Азот оддий ва мураккаб оқсиллар, аминокислоталар, нуклеин кислоталари, хлорофилл, алкалоидлар, айрим витаминлар, ферментлар ва ҳужайрадаги айрим органик бирикмалар таркибига киради. Озиқланиш муҳитида азотнинг етишмаслиги, шунингдек, ортиқчаси ҳам ўсимлик айрим органларининг ўсишига салбий таъсир кўрсатади ва ҳосилни камайишига олиб келади. Азот етишмаса ўсиш секинлашади, барглар оч-яшил тусга киради ва айрим холларда ўсимлик нобуд бўлади. Бу холни эрта баҳорда намлиги ошиб кетган пастқам жойларда кузатиш мумкин. Азотнинг етишмаслиги маҳсулдор тупланишга, бошоқдаги дон сонига ва бошоқнинг йириклигига, 1000 дона дон массасига салбий таъсир кўрсатади. Айниқса, ўсиш даврининг иккинчи ярмида азотнинг етишмаслиги донда оқсилнинг тўпланишини секинлаштиради, нон ёпиш сифатини ёмонлаштиради. Ортиқча азотли озиқланиш, бақувват ўсиш массасини шаклланишига ва илдиз тизими билан ер усти массасини нисбатини бузилишига, ўсиш даврини узайишига, ётиб қолишга ҳамда ўсимликнинг замбуруғ касалликларига чидамлилигини пасайишига сабаб бўлади. Бошқа озика элементлари билан балансланмаган кучли азотли озиқланиш ҳосилни камайишига, доннинг экинбоплик, нон ёпиш сифатларини ёмонлашишига олиб келади. Кузги буғдой азотни тупроқдан аммоний ва нитрат шаклларида ўзлаштиради. Тупроқ эритмаси нейтрал муҳитга эга бўлганда аммоний тузлари, кислотали бўлганда нитрат тузлари яхши ўзлаштирилади. Кузги буғдой энг кўп азотни найчалаш ва бошоқлаши фазаларида ўзлаштиради. Ўсиш давомида айрим даврларда озиқланиш муҳитида

азотнинг етишмаслигини, кейинги даврларда азотли озиқлантиришни кучайтириш ҳисобига қоплаб бўлмайди. Баҳорнинг бошланишида ўсимлик етарли миқдорда азотни ўзлаштирмаса, бошоқчаларда фақат биринчи гуллар ривожланади. Кейинги даврларда азотли озиқланишни кучайтириб бошоқчаларда ривожланган гуллар сонини оширишга ёрдамлашмайди. Шунинг учун кузги буғдой ўстиришда, асосий ўғитлар билан биргаликда эрта баҳорда азотли ўғитлар билан озиқлантиришлар ўтказиш, махсулдор бошоқларни шакллантиради. Бошоқлаш фазасидаги азотли озиқлантириш дон таркибидаги оқсил ва клейковинани оширади. Кузги буғдой ўсув даврида гектаридан 50-60 ц дон шакллантириши учун тупроқдан 180-220 кг азот ўзлаштиради. Фосфор. Кузги буғдой ҳаётида фосфор ҳам катта аҳамиятга эга. У кўп органик бирикмаларнинг таркибига киради. Бу органик бирикмалар ўсишда, кўпайишда, синтезда, ирсиятни берилишида муҳим вазифани бажаради. Ўсимликни фосфор билан таъминланганлигига жуда кўп физиологик биокимёвий жараёнларни меъёрида ўтиши, ётиб қолишга, совуққа, қурғоқчиликка чидамлилик, ўсув даврининг давомийлиги боғлиқ. Кузги буғдой ривожланишининг бошланишида фосфор етишмаса, кейин ривожланиш даврларида ўсимлик фосфор билан яхши таъминланганда ҳам юқори ҳосил шакилланмайди. Бу даврда ўсимлик фосфорни кўп ўзлаштирмайди, аммо уни етарли миқдорда бўлиши жуда муҳим. Ўсимликни фосфорга бўлган энг талабчан (критик) даври ривожланишининг дастлабки даврларига тўғри келади. Энг кўп миқдордаги фосфор найчалашнинг бошланишидан гуллашигача талаб қилинади. Доннинг пишишига келиб ўсимликдаги фосфор миқдори доннинг мум пишиш фазасига нисбатан камайиши мумкин. Бу фосфорни поя ва барглардан илдиз тизмига ўтиши натижасида юзага келади.

Ўсимликда фосфорни етишмаслиги баргларда қизил-сиёҳранг доғларни ҳосил бўлиши билан аниқланади. Озиқланиш муҳитида фосфор бўлмаса ўсимликни ҳалок бўлиши кузатилади. Кузги буғлой азотга нисбатан фосфорни кам талаб қилади. Гектаридан 50-60 ц дон ҳосили олиш учун ўсимлик тупроқдан 65-80 кг фосфор (Р 2 О 5 ) ўзлаштиради. Калий. Кузги буғдой ҳаётида калийнинг вазифаси хилма хил. У фотосинтезни меъёрида ўтишига, ёғларнинг тўпланишига, ўсимликларда углеводларнинг кўчиб юришига, ўсимликни ётиб қолишга, шунингдек, совуққа ва қурғоқчиликка чидамлилигини оширишга ёрдамлашади. Озиқланиш муҳитида калий етишмаганда оқсиллар ва углеводларни тўпланиш жадалиги камаяди, доннинг технологик сифатлари пасаяди. Ўсимликда калий етишмаслигини белгиси барглар четини қўнғир тусга кириши ва зангсимон доғларнинг пайдо бўлишидир. Кузги буғдой калийни тупроқдан униб чиқишидан гуллаш фазасигача ўзлаштиради. Калийни ўсимлик томонидан энг жадал ўзлаштирилиши найчалаш бошоқлаш даврига тўғри келади. Кузги буғдой гектаридан 50-60 ц дон ҳосили шакллантириши учун тупроқдан 115-140 кг калий ўзлаштиради. Озиқланиш мухитида гуллашдан кейин калийни бўлмаслиги ҳосилдорликка ва дон сифатига таъсир қилмайди. Ўсимлик найчалаш фазасида калий етишмаслиги дон ҳосилини камайишига олиб келади. Кузги буғдой навлари. Ўзбекистонда кузда экиладиган юмшоқ буғдойни биологик кузги, баҳори, дуварак навлари суғориладиган ва лалмикор ерларда кенг тарқалган. Кузда қаттиқ буғдойнинг дуварак ва баҳори навлари экилади. Қуйида кузги, баҳори, дуварак юмшоқ ва қаттиқ буғдойларни суғориладиган ва лалмикорликда экиш учун давлат реестирига киритилган ва кенг тарқалган қимматли навлари келитирилган.

Сугориладиган ерларда туманлаштирилган юмшок бугдойнинг навлари. Безостая – 1 ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий тадқиқот институтида яратилган. Кузги, ўрта эртапишар, қишга ва қурғоқчиликка чидамлиги ўртача. Ётиб қолишга ва донларнинг тўкилишига чидамли. Қўнғир, сариқ ва поя занг касалликлари, чанг қоракуяси билан кучсиз зарарларанади. Суғориш ва ўғитлашга талабчан. Серҳосил, кучли буғдойларга киради. Дони қизил ўртача йирик, 1000 донасининг вазни 37-43 г. Лалмикорликда текислик-тепалик, тоғ олди ва тоғли минтақаларда шудгор қилиб қўйилган майдонларга экилади. Санзар-8 ( V . greacum ). Грекум. Нав К-50729 х Безостая-1 дурагай комбинацияларидан танлаш йўли билан Ўзбекистон "Дон" ИИЧБ да яратилган. Кузги, тезпишар. Совуққа, қурғоқчиликка чидамли. Донларнинг тўкилишга чидамли. Қаттиқ қоракуяга, қўнғир ва сариқ занг касалликларига чидамли. Чанг қоракуясига ўртача чидамли. Бошоғи призмасимон. Доннинг 1000 донасининг вазни 40,9г. Доннинг тегирмонда тортилиш ва унининг нон ёпиш сифатлари яхши. Қурғоқчиликка, замбуруғ касалликларига чидамли. Дон таркибида 16-18 % оқсил бор. Суғориладиган ерлар учун Давлат реестирига киритилган. Эритпропермум-401 ( V . erytrospermum ). Ўзбекистон "Дон" ИИЧБ да Сурхак 5688 х Предгорная дурагайидан якка танлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Бошоғи қилтиқли, оқ туксиз, қилтиқлари дағал ярим тарқоқ жойлашган. Дони қизил, 1000 та донасининг оғирлиги 46,2-50,9 г. Совуққа, қурғокчиликка ва касалликларга чидамли. Нон ёпиш сифати яхши, дон таркибида 13-18 % оқсил, 31,6 % клейковина сақлайди. Суғориладиган ерларда ва лалмикорликда туманлаштирилган.

Тезпишар ( V . eritrosermum ). Ўзбекистон "Дон" ИИЧБ да Безостая-1 х Грекум 646 навларини чатиштириш ва дурагайларни танлаш йўли билан олинган. Дуварак. Бошоғи қилтиқли, оқ, туксиз, шакли цилиндрсимон, узунлиги 8-10 см, тиғиз, қилтиғи дағал, тарқоқ. Қўнғир занг ва чанг қоракуя касалликларига чидамли, сариқ занг ва қаттиқ қоракуя касаллигига ўртача чидамли. Дони қизил, 1000 донасининг вазни 35-42 г, натураси-815 г/л. Совуққа чидамли. Тезпишар. Тегирмон тортиш ва нон ёпиш технологик сифатлари яхши. Жиззах, Қашқадарё, Сирдарё, Самарқанд вилоятларида лалмикорликда қир-адир, текислик минтакаларда туманлаштирилган. Красноводопадская-210. ( V . е rythrospermum ). Красноводапад давлат селекция станциясида (Красноводапад х Бима 1)х Безостая-1 навларини чатиштириш йўли билан яратилган. Кузги, тезпишар. Ётиб қолишга, тўкилишга бардошли, қурғоқчиликка чидамли. Дони йирик, 1000 донасининг вазни 39,5-46,2 г. Касалликларга чидамли. Нон ёпиш сифати ўртача. Донида оқсил 13,4 %, клейковина 26,0 %. Қашқадарё, Навоий, Жиззах, Самарқанд, Тошкент, Сурхондарё вилоятининг лалмикор минтақаларида туманлаштирилган Ёнбош ( V . ferrugineum ). Ўзбекистон "Дон" ИИЧБда маҳаллий Санзар-86 навини Суриядан келтирилган намуна ( К-1746) билан чатиштириб, танлаш йўли билан яратилган. Кузги. Бошоғи қизил, қилтиқли, қилтиғи томонларга тарвақайлаган, узунлиги 9-11 см. Дони йирик, қизил, ўртача каттикликда, донларни тўкилишига чидамли. Донининг 1000 донасининг вазни 42-43 г. Совуққа ва касалликларга чидамли. Ўсимликнинг бўйи 115-120 см. Жиззах, Сирдарё, Қашқадарё вилоятларида кенг тарқалган ва туманлаштирилган. Суғориладиган ерларда экиш тавсия этилади. Донининг сифати яхши. Санзар – 6 ( V . е rythrpermum ) Ўзбекистон "ДОН" ИИЧБда Ред-Ривер- 68 x Ранная-12 дурагайи комбинациясидан танлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Бошоғи призмасимон. Қишга, қурғоқчиликка чидамли, донлари

тўкилиб кетишга чидамли. Дони йирик, 1000 донасининг вазни 37-53 г. Нон ёпиш сифатлари яхши. Дони таркибида 15,3 % оқсил, 32,9 % клейковина сақлайди. Сирдарё ва Тошкент вилоятларининг лалмикор ерларида туманлаштирилган. Шердор ( V . е rythrpermum ). Самарқанд қишлоқ хўжалик институтида яратилган. Қилтиқли, бошоғи оқ, тўқ қизил, узунчоқ чузичоқ. Пояси йўғон ётиб қолишга чидамли, бўйи 100 см гача, совуққа чидамли. 1000 та донининг вазни 40-44 г. Интенсивная ( V . ferrugineum ). Қирғизистон деҳқончилик илмий тадқиқот институтида Безостая ва баҳори Козиғистон 126 навларини чатиштириш ва якка танлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Қурғоқчилликка чидамли, дони тўкилмайди. Қаттиқ қоракуя билан ўртача зарарланади. Уншудринг, сариқ занг касалликларига чидамли. Дони ўртача катталикда, 1000 та доннининг вазни 35-41,5 г. Нон ёпиш сифатлари яхши. Суғориладиган ерларда туманлаштирилган. Республиканинг ҳамма вилоятларида кенг тарқалган. Санзар-4 ( V . ferrugeneym ). Ўзбекистон "ДОН" ИИЧБда Сиди-Мадих х Безостая 1 дурагай комбинацияларидан танлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Бошоғи призмасимон, ўртача узунлиги 9-11 см, ғовак, қилтиқларининг узунлиги 9-10 см, тарқоқ жойлашган, ланцетсимон. Ўсимликнинг бўйи 110-115 см. Дони йирик, думалоқ-узунчоқ. Донининг 1000 донасини вазни 40,4-44,2 г. Қўнғир занг касаллигига унчалик чидамли эмас. Совуққа чидамллиги ўртача, қурғоқчилликка бардошли, дони бошоғидан тўкилмайди. Тегирмонбоп, нон сифати яхши. Республиканинг суғориладиган ерларида 1990 йилдан бошлаб туманлаштирилган. Унумли буғдой ( V . erytvoleucon ). Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий тадқиқот институтида ( БУЙТИ Ўрта Осиё филиали) Ҳиндистон намунасидан (К-45930) якка танлаш йўли билан яратилган. Баҳори буғдой

бошоғи призмасимон, зич эмас, йирик. Дони юмалоқ-бочкасимон, саёз ариқчали, йирик 1000 донининг вазни 40 г. Тезпишар. Қурғоқчилликка, ётиб қолишга ва тўкилишга бардошли. Сариқ занг, уншудринг, қаттиқ қоракуяга чидамли. Қўнғир занг билан зарарланишга мойил. Нон ёпиш сифати ўртача, донида оқсил миқдори 13,9 %, клейковина 29,4 %. Ўзбекистон республикасининг барча суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Сурхак-5688. ( V . е rithrospermum ). Тожикистон деҳқончилик илмий тадқиқот институтида яратилган. Баҳори, бошоғи ўртача узун, қилтиқли, туксиз оқ. Дони қизил, йирик, 1000 донасининг вазни 42-56 г. Қурғоқчиликка чидамли, тезпишар, аммо Қизил Шарқ навига нисбатан кечроқ пишади. Чидамлилиги ўртача, сариқ занг ва чанг қоракуя билан кам зарарланади. Тегирмон тортиш ва нон ёпиш сифатлари ўртача. Лалмикорликнинг тоғ олди ва тоғ минтақаларида экилади. Самарқанд, Тошкент, Сирдарё вилоятларида кузда ва баҳорда, Қашқадарё ва Сурхондарёда фақат кузда экиш тавсия этилади. Кизил Шарк ( V . е rithrospermum ). Ўзбекистон "ДОН" ИИЧБда Собиқ Миллютин давлат маҳаллий нав намунасидан танлаш йўли билан яратилган. Баҳори. Бошоғи йирик, қилтиқли, урчуқсимон, оқ, туксиз. Дони овал шаклида, қизил ўртача йирик, 1000 донасининг вазни 30-35 г. Қурғоқчиликка чидамли, яхши қишлайди, серҳосил. Сариқ занг билан ўртача, қўнғир занг билан кучсиз зарарланади. Қуаттиқ ва чанг қоракуясига чидамлилиги ўртача. Тегирмон тортиш, нон ёпиш сифатлари яхши. Қашқадарё, Самарқанд, Сирдарё вилоятларида текислик, текислик-тепалик, тепалик, Тошкент, Сурхондарё вилоятларида текислик-тепалик минтақаларида кузда ва баҳорда экишга туманлаштирилган. Оқ буғдой ( V . Greacum ). Ўзбекистон «ДОН» ИИЧБда Қизил Шарқ х Верлд Сзид 1877 навларини дурагайларидан ташлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Бошоғи қилтиқли, оқ, дони оқ рангда, йирик, 1000 донасининг вазни 45,3-59,4 г. сариқ, қўнғир занг ва қоракуя билан кучсиз зарарланади.

Нон ёпиш сифати юқори, донининг таркибида 14 – 18 % оқсил, 28 – 41 % клейковина мавжуд. Самарқанд, Жиззах вилоятларининг қир-адирли, тоғ олди ва тоғ минтақасида туманлаштирилган. Октябрнинг биринчи, февралнинг учинчи ун кунлигида экилади. «Купава» нави ( V . Lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институди яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўрта пишар. Бўйи 90- 100 см. бошоғи йирик, узунлиги 10-12 см, қилтиқсиз, 1000 дона донининг вазни 40-45 г. Донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар турига киради. Ётиб қолишга, қурғоқчиликка чидамли. Қоракуя, уншудринг ва бошоқ фузариозига ўртача чидамли. Септариоз, қўнғир занг касалликларига чидамли, сариқ занг касаллигига ўртача чидамли. 1999 йил ҳосили учун экилган майдонларда сариқ занг касаллиги билан 10-20 % гача касалланган. Экиш меъёри гектарига 4,5-5 млн унувчан уруғ ҳисобида. 1 октябрдан 25 октябргача бўлган экиш даври энг мақбул муддат ҳисобланади. Ноябр ойида экилган майдонларда кўчатларнинг тупланиши кескин камаяди, кўчатлар ўта сийрак бўлади. Минерал ва маҳаллий ўғитларга талабчан. Ўртача ҳосилдорлиги гектаридан 75-80 центнер. «Половчанка» нави ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги. Ўртапишар, бўйи 105-110 см, қилтиқсиз. Дон таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар гуруҳига киради. Дони қизил, 1000 дона донининг вазни 40-44 г. Яхши туплайди. Ётиб қолишга чидамли. Занг касалликларига, қоракуя, септариоз, уншудринг ва бошоқ фузариозига ўта чидамли. Кимёвий ишлов бериш талаб қилмайди. Характерли ҳусусиятларидан бири илдиз системаси кучли ривожланиши ҳисобига шўрланган майдонларга экилганда ҳам яхши натижа беради. Ўтмишдош экинларни танламайди. Сувга ва маъданли ўғитларга талабчан. Экиш меъёри ҳар гектар майдонга 4,5 – 5,5 млн унувчан уруғ экиш тавсия этилади. Экиш муддати 1 октябрдан 30 октябргача. Бу муддат энг мақбул ҳисобланади. Ўртача ҳосилдорлиги гектаридан 75-80 центнер.

«Деметра» нави ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўртапишар, бўйи 100-110 см. Донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар гуруҳига киради. Бошоғи йирик, узунлиги 10-11 см, қилтиқсиз. 1000 дона донининг вазни 43-45 г. Ётиб қолишга ўртача чидамли. Занг касалликларига, септариоз, уншудринг ва бошоқ фузариози касалликларига ўртача чидамли. 1999 йил ҳосили учун экилган майдонларда сариқ занг касаллиги билан 20-30 % касалланган. Ўтмишдош экинларга ва маъданли ўғитларга ўта талабчан. Экиш меъёри гектарига 4,5-5 млн унувчан уруғ ҳисобида. Экиш муддатлари 1 октябрдан 30 октябргача. Андижон вилояти хўжаликларида ўртача гектаридан 71-73 центнердан хосил олинган. «Дельта» нави ( V . Lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги. Ўртапишар, бўйи 100 см. Бошоғи ўртача 9-10 см, қилтиқсиз, донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар гуруҳига киради. Дони қизил, 1000 дона донининг вазни 41-44 г. Ётиб қолишга чидамли. Занг касалликларига, қоракуя, септариоз, уншудринг ва бошоқ фузариозига ўта чидамли. Кимёвий ишлов бериш талаб этилмайди. Сув ва маъданли ўғитларга талабчан. Экиш меъёри октябр ойида гектарига 4,5-5 млн, ноябр ойида 6 млн унувчан уруғ ҳисобида экилади. Навнинг яровизация даври 25-30 кун бўлганлиги учун 15-20 ноябргача экиш мумкин. Ўртача ҳосилдорлик гектаридан 70-80 центнер. «Крошка» ( Lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўртапишар, бўйи 85-90 см, қилтиқсиз. Донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар гуруҳига киради. Дони қизил, 1000 дона донининг вазни 48-49 г. Ётиб қолишга чидамли. Келиб чиқиши бўйича «Скифянка» навига ўхшайди. Барча касалликларга дала шароитида ўртача чидамли. Сариқ занг касаллиги билан 1999 йилда 10-15 % зарарланган. Совуққа чидамлилиги юқори. Экиш меъёри 4-5 млн унувчан уруғ ҳисобида. Экиш муддати 1 октябрдан 25 октябргача.

Кеч муддатларда экиш тавсия этилмайди. Сув ва маъданли ўғитларга ўта талабчан. Андижон вилояти хўжаликларида ўртача гектаридан 70-74 центнердан ҳосил олинди. «Эхо» нави ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўртапишар, бўйи 95-100 см. Бошоғининг узунлиги 9-10 см, қилтиқсиз. Донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар турига киради. Дони қизил, 1000 дона донининг вазни 40-42 г. Ётиб қолишга чидамли. Бошоқдан дон умуман тўкилмайди. Сувсизликка, қурғоқчиликка ўта чидамли. Шуни ҳисобга олиб сув танқис, адирли ерларга экиш тавсия этилади. Септориоз, уншудринг, бошоқ фузариози, қоракуя касалликларига чидамли. Занг касалликларига ўртача чидамли. Экилган майдонларда 10-15 % зарарланган. Экиш меъёри 5-6 млн унувчан уруғ ҳисобида. Экиш муддати 1 октябрдан 25 октябргача энг мақбул муддат ҳисобланади. Маъданли ўғитларга талабчан. Ўртача ҳосилдорлиги гектаридан 70-75 центнер. «Уманка» ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўртапишар, бўйи 110-115 см. Бошоғининг узунлиги 9-10 см, қилтиқсиз. Донининг таркибига кўра кучли буғдойлар гуруҳига киради. Шу сабабли ун ва нон сифати аъло даражада. Дони қизил, 1000 дона донининг вазни 42 г. Пояси бақувват бўлганлиги учун ётиб қолишга чидамли. Занг касалликларига чидамлиги юқори, қоракуя, септориоз, уншудринг ва бошоқ фузариозига чидамли. Кимёвий ишлов бериш талаб этилмайди. Сув ва минерал ўғитларга талабчан. Экиш меъёри 5,5-6 млн унувчан уруғ ҳисобида. Экиш муддатлари 1 октябрдан 30 октябргача ҳисобланади. Ўртача ҳосилдорлик гектаридан 75-80 центнер. «Княжна» нави ( V . lutescens ). Краснодар қишлоқ хўжалик илмий текшириш институтида яратилган. Кузги юмшоқ буғдой. Ўрта кечпишар, бўйи 90-100 см. «Половчанка» навидан поясининг 5-6 см паст бўлиши ва

донининг таркиби яхшилиги билан фарқ қилади. Бошоғининг узунлиги 9-11 см. Донининг таркибига кўра қимматбаҳо буғдойлар гуруҳига киради. Дони қизил, 1000 дона доннинг вазни 40-44 г, яхши туплайди. Ётиб қолишга чидамли. Занг касалликларига, қоракуя, септориоз, уншудринг, бошоқ фузариозига ўта чидамли ҳусусиятга эга. Шўрга чидамлилиги «Половчанка» навига нисбатан юқори. Сувга, маъданли ўғитларга талабчан. Экиш меъёри гектарига 5-5,5 млн унувчан уруғ ҳисобида. Экиш муддати 1 октябрдан 30 октябргача ҳисобланади. Ўртача ҳосилдорлиги гектаридан 75-80 центнер. Каттиқ буғдойнинг суғориладиган ва лалмикор ерларда туманлаштирилган навлари Александровка ( V . melanopus ). Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий тадкикот институтида (БУЙТИ Ўрта Осиё филиали) ва Сурхондарё вилоят Узун Давлат нав синаш участкаси ҳамкорлигида Овиачик 65 Мексика навидан якка танлаш йўли билан яратилган. Баҳори, бошоги урчуқсимон, оқ, тукли, ўртача йирикликда, зич. Қилтиғи узун, тарқоқ, қора. Дони чузинчоқ узун, 1000 донасининг вазни 49,8 г. Ётиб қолишга, донларини тўкилишига бардошли. Сариқ занг, қўнғир занг ва чанг қоракуясига чидамли. Уншудринг билан кам зарарланади. Донида 15,2 % оқсил, 31,6 % клейковина бор. Макарон сифати юқори. Андижон, Наманган, Сурхондарё, Фарғона вилоятларининг суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Бахт ( V . apelicum ). Тожикистон деқончилик ИТИда (Хурбанд х Эритроспермум К-283354-Штамми) дурагайидан якка танлаш йўли билан яратилган. Дуварак. Дони йирик, 1000 донасининг вазни 47,9 г. Ётиб қолишга ва тўкилишга чидамли. Қўнғир занг, чанг ва қаттиқ қоракуяга чидамли. Уншудринг билан кам зарарланади. Донида оқсил миқдори 14,4 %,

клейковина 32,8 %, макарон сифати яхши. Сурхандарё ва Тошкент вилоятларинг суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Овиачик ( V . melanopus ). Мексика селекциясига мансуб. Калта пояли. Баҳори. Дони тухумсимон узун, жуда йирик, 1000 донасининг вазни 50,6 г. Ётиб қолишга ва тўкилишга бардошли. Сариқ, қўнғир занг, қаттиқ ва чанг қоракуясига чидамли. Макарон сифати қониқарли. Сурхондарё вилоятининг суғориладиган, Тошкент вилоятининг лалмикор ва суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Леукурум ( V . leucurum ). Бутуниттифоқ ўсимликшунослик илмий тадқиқот институтининг (К-16034) Туркия намунасидан танлаш йўли билан, Ўзбекистон «Дон» ИИЧБда яратилган. Дуварак. Дони қаҳробо ранг, 1000 донасининг вазни 43,3 г. Совуққа ўта чидамли. Тегирмонбоп, нони яхши ёпилади. Донида оқсил миқдори 14,1 %. Тошкент, Самарқанд, Жиззах, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятининг лалмикор минтақаларида туманлаштирилган. Буғдой навларини экишда уларни қайси минтақада туманлаштирилганлиги лалмикор ва суғориладиган ерларда экилиши ҳисобга олинади. Суғориладиган ерларда интенсив типдаги ётиб қолишга, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, қисқа пояли, суғоришга ва минерал ўғитларга талабчан навлари экилади. Лалмикор ерларда туманлаштирилган навлар суғориладиган ерларда экилганда кўпинча ётиб қолади, касаллик ва зараркунандалар билан зарраланади. Айрим ҳолларда суғориладиган ерларда экиладиган Безостая-1, Унумли буғдой, Санзар-6 яхши ўтмишдошлардан кейин лалмикорликда ҳам ўстирилиши мумкин.

Похожие

Кузги арпа, кузги жавдар, тритикале (биологияси)

Бугдой-фойдаланиши, тарихи, систематикаси

Бугдой -ахамияти, таркалиши, биологияси

Кузги дон экинлари

Кузги галла экинлари (биологияси)