Кузги арпа, кузги жавдар, тритикале (биологияси) - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Кузги арпа, кузги жавдар, тритикале (биологияси)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Кузги арпа, кузги жавдар, тритикале (биологияси) Р е ж а : 1. Кузги арпанинг аҳаяти, экилиш минтақалари, ҳосилдорлиги, биологик ҳусусиятлари. Навлари. 2. Кузги жавдарнинг аҳамияти, ҳосилдорлиги, ботаник ва биологик тавсифи. Навлари. 3. Тритикаленинг аҳамияти, ҳосилдорлиги, биологик ҳусусиятлари. Навлари.

Кузги арпа Марказий Осиё мамлакатлари шу жумладан Ўзбекистонда кўп экилади. У асосан ем-хашак ва ёрма экини сифатида етиштирилади. Донида оқсил миқдори кам, шунинг учун пиво саноати учун яхши хом ашё. Кузги арпанинг қишга чидамлиги кузги буғдой ва кузги жавдарникидан паст. Шунинг учун унинг экилиш минтақалари чекланган. Ўзбекистонда кузги арпа оралиқ экин сифатида озиқа учун хам етиштирилади. Кузги арпани монокорм сифатида етиштириш ем-ҳашак етиштиришни кўпайтиришда катта аҳамиятга эга. Суғориладиган ерларда кузги арпа беда учун қоплама экин сифатида хам экилади. Қиши юмшоқ минтақаларда кузги арпа тарқалган. Унинг асосий экин майдонлари Марказий Осиё, Кавказ орти, Украина, Россиянинг ва Қозоғистоннинг жанубида, Европа мамлакатларида жойлашган. Ўзбекистонда кўп йиллар кузги ва баҳори арпа экин майдондари деярли тенг булган, хозирда суғориладиган ерларда асосан кузги арпа кенг тарқалган, баҳори арпа кўпинча қоплама экин сифатида беда билан экилади. Кузги арпа баҳори арпага нисбатан икки баробар серҳосил, аммо қишга чидамлилиги пастлиги баҳори арпа урнига хам кузги арпа экиш имкониятини чеклайди. Кузги арпа кузги буғдой, жавдар, тритикалега нисбатан эрта етилади. Ўзбекистон шароитида жазирама иссиқлар, гармсел бошлангунча етилади. Шунинг учун тупроқ ва хаво курғокчилигидан кам зарарланади. Кузги, қишки, баҳордаги намликлардан яхши фойдаланади. Дони йирик, таркибида оқсил миқдори кам булганлиги туфайли кузги арпа энг яхши пивобоп дон беради. Похоли, сомонининг озиқавий қиммати юқори, 100 кг сомонида 33 озиқа бирлиги сақланади. Биологик хусусиятлари. Кузги арпа уруғлари 1-2 0 С ҳароратда уна бошлайди. Уруғларни униб чиқиши учун оптимал ҳарорат 15-20 С. Тупланиш фазасида 12-14 0 С совуққа бардош беради. Қор қоплами

булмаганда, ўсимликлар туплана олишга улгурмаганда -7-8 0 С совуқ хам кузги арпа учун ҳавфли. Ўзбекистонда биологик кузги, баҳори хамда икки фаслли (дуварак) навлар кузда экилади. Аммо энг қишга чидамлиси биологик кузги навлар, кейин дуварак навлар ҳисобланади. Баҳори арпа навларининг қишга чидамлиги паст. Суғориладиган ерларда қиш тушгунча яхши тупланиб илдиз отган ўсимликлар Ўзбекистан шароитида яхши қишлаб чиқади. Намликка талаби. Кузги арпа кузги буғдойга нисбатан қурғокчиликка, иссиқликка чидамли. Шунинг учун баҳорикорликда кузги арпа кузги буғдойга нисбатан купинча юқори ҳосил беради. Эрта етилиши туфайли ёзги гармсел ва қурғоқчиликлардан кам зарарланади. Кузги, қишки, баҳордаги ёғингарчиликлардан яхши фойдаланади. Намга энг талабчан даври найчалашдан бошоқлашгача. Суғоришга талабчан, усув даврида тупроқда чекланган дала нам сиғими (ЧДНС) 70 % кам булмаганда юқори ҳосил беради. Ёруғликка талаби. Кузги арпа узун кун ўсимлиги. Қисқа ёруғлик кунида унинг бошоқ тортиши кечикиб, кеч етилади. Яровизация даври 0-2 0 С 40-45 кун. Тезпишар, кузги буғдойга нисбатан Ўзбекистон шароитида 10-15 кун эрта етилади. Ўзбекистон шароитида кузги арпа май ойининг биринчи ярмидан (Сурхондарёда) бошлаб июн ойининг биринчи ун кунлигига қадар пишиб етилади. Бу ҳусусияти суғориладиган ерларда икки ҳосил етиштиришга имкон беради. Тупқоққа талаби. Кузги арпа кузги буғдойга нисбатан шўрга, шурхоққа анча чидамли. Уни сизот сувлар яқин жойлашган тупроқларда хам етиштириш мумкин. Унумдор, ғовак, структурали тупроқларда юқори ҳосил беради. Механик таркиби оғир, лой, ботқоқлашган, жуда шурланган ерлар кузги арпа учун яроқсиз. Тупроқ реакцияси 6-7 булиши арпа учун мақбул. Озиқа моддаларга талаби. Суғориладиган ерларда етиштирилганда кузги арпа озиқа моддаларга айниқса азотга талабчан.

Навлари. Афрасиёб. Самарқанд қишлок хўжалик институтида яратилган. 1990 йилдан Сурхондарё вилояти суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Паллидиум. Бошоғи турт қиррали. 1000 дон массаси 32,8 г. Урта тезпишар, ўсув даври 192 кун. Узун ДНУ уртача ҳосилдорлиги 57,2 ц/ га булган. Темур. Сам КХИда яратилган. Паллидиум, тур хилига мансуб. Дуварак. Эртапишар. 1000 дон вазни 42-45 г. Буйи 100-110 см. Данида оқсил 13-14 %. ҳосилдорлиги 80-90 ц/га. 1991 йилдан суғориладиган ерлар учун Давлат реестридан ўтган. Мароканд. Тур хили нутанс. Кузги нав. Бошоғи икки қаторли. 1000 дон массаси 40-45 г. Тезпишар, совуққа, касалликларга бардошли. Ҳосилдорлиги 60-70 ц/га. Арпанинг Ойқор, Мавлано, Зафар, Бойшешек, Шолпон, Циклон навлари хам кенг тарқалган. Кузги жавдар. - Ўзбекистонда оралиқ экин сифатида ва дони учун экилади. У жуда кўп мамлактларда буғдойдан кейин, иккинчи нон экини. Жавдар нони юқори калорияга эга, тўйимли, мазалик. Донида тўла қимматли, алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар, айниқса лизинга бой оқсил ҳамда А, С, Е ва В гуруҳидаги витаминлар мавжуд. Шунинг учун қорамолларга омихта ем тайёрлашда жавдар донидан лизинга бой қушимча сифатида фойдаланилади. Кузги жавдар Россияда, Марказий Осиё ва Кавказортида дони учун ҳамда дуккакли экинлар, баҳори арпа, буғдой ва бошқа экинлар билан қушиб озиқа учун экилади. Жавдар донида ўртача 8,0-18,7 % оқсил, 51,8-69 % крахмал, 1,6-2,6 % ёг мавжуд. Оқсил таркибида лизин кўплиги туфайли кузги жавдар донининг биологик қиммати юқори. Ўзбекистонда кузги жавдар озиқа экини сифатида яшил массаси, пичан уни ва эртаги силос тайёрлаш учун кўп экилади. Сомони дағал озиқа

сифатида ишлатилади ҳамда ундан коғоз, фурфурол, уксус кислотаси, лигнин тайёрлашда фойдаланилади. Н. И. Вавилов тадқиқотларида маданий жавдар ёввойи турлардан келиб чиққан ва баланд тоғли ҳамда шимолий минтақаларда тарқала бошлаган. Буғдой ва арпага нисбатан ёш экин. Марказий Осиёда шу жумладан Ўзбекистонда жавдар қадимдан «қора буғдой» номи билан танилган ва кенг экилган (Кобилянский,1982). В.Н.Хвойка (1907) маълумотларига кўра жавдар эрамиздан олдинги III - II минг йилликларда Киев губернияси ҳудудида экилган, Марказий Осиё, Кичик Осиё, Кавказ Орти жавдар келиб чиққан генетик марказлар ҳисобланади. Жаҳон деҳқончилигида кузги жавдар 18 млн. гектар майдонга экилади ва ялпи ҳосили 30 млн.т. ташкил қилади. Суғориладиган ерларда илғор ҳужаликлар жавдарни гектаридан 60-70 ц дон ҳосили олишмоқда. Янги яратилган калта пояли, интенсив типдаги жавдар серҳосил, суғоришга, азотли уғитларга таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Яшил масса ҳосили эрта баҳорда (апрель) 250-300 га/ц етади. Ботаник ва биологик тавсифи. Жавдар ( Secale cereale ) унинг кўп йиллик ва бир йиллик, ёрвойи хамда маданий турлари мавжуд. Илдиз тизими - попук, муртак хамда буғин илдизларидан иборат. Муртак илдизлари сони кўпинча 3-4 та. Ўниб чиқишдан тупланишгача муртак илдизлар ўртача суткасига 2,5 см, бошоқлашдан гуллашгача 1 см ўсади. Битта ўсимликда илдизларнинг умумий узунлиги 600 м га етади хамда 2 м чуқурликда кириб боради. Илдизларнинг 90 % тупроқнинг хайдалма қатламида жойлашган. Пояси – похолпоя, 5-7 буғиндан иборат. Ўсимликнинг бўйи 80-180 см.

Барглари - оддий, эни 3-20 мм, узунлиги 60-300 мм. Тупгули – бошоқ, узунлиги 7-14 см, айримларида 23 см етади. Ҳароратга талаби - етарли кислород, иссиқлик ва намлик бўлса кузги жавдар уруғлари уна бошлайди. Уруғлари 1-2 0 С да уна бошлайди, аммо ўниб чиқиши учун энг мақбул ҳарорат 20-25 0 С. Ҳарорат 30 0 С ошганда ўниб чиқиш тухтайди. Уруғлари униб чиқиши учун узининг қуруқ массасига нисбатан 50-70 % сув ютади. Уруғларни униб чиқиши учун самарали ҳарорат йиғиндиси 50 0 С. Ҳарорат етарли бўлганда уруғлар экилгандан кейин 5-8 кунда ўниб чиқади. Кузги жавдар ўниб чиқишдан тупланишгача 67 0 С самарали ҳарорат йиғиндисини талаб қилади. Ҳарорат 10-12 0 С тупланиш жадал давом этади, 4- 5 0 С тухтайди. Кузги ғалла экинлари орасида кузги жавдар қишга энг чидамлиги билан ажралиб туради ва -25-30 0 С совуққа бардош беради. Тупланиш тугунида ҳарорат -18-20 0 С совуқ бўлганда хам ўсимлик хаётчанлигини сақлайди. Бошоқлаш ва гуллаш фазаларини утиши учун 14-16 0 С энг қўлай. Кузги жавдар уруғларини ўниб чиқишдан донни етилишигача 1800 0 С, эрта баҳордан пишиб етилишигача 1200-1500 0 С ҳарорат талаб этилади. Намликка талаби. Кузги жавдар транспирация коэффециенти 340 дан 420. Намга энг талабчан даври найчалаш бошоқлаш. Бу даврда намликнинг етишмаслиги ҳосилдорликни пасайишига, бошоқларнинг ва донининг майда булишига олиб келади. Нисбатан қурғоқчиликка чидамли. Тупрокка талаби. Бошқа ғалла экинларига нисбатан кузги жавдар тупроққа унчалик талабчан эмас. Уни механик таркиби енгил қумлоқ, қумоқ, қумли тупроқларда, шунингдек тупроқ реакцияси кислотали (Р h -5,3) бўлган далаларда ўстириш мумкин. Ўзбекистонда буз, ўтлок-буз тупроқларда яхши ўсади. Унинг илдизлари эриши кийин фосфор бирикмаларини хам яхши

узлаштиради. Оғир лой, ботқоқлашган, шур тупроқлар кузги жавдар учун яроқсиз. Ривожланиш фазалари. Кузги жавдарнинг тупланиши кузда учинчи ва тўртинчи баргларнинг ҳосил булиши билан бошланади Тупланиш тугуни нисбатан юза 0,5-2 см чуқурликда жойлашади. Тупроқ остидаги бўғин (мезокотил) қанча қисқа булса тупланиш тугуни шунча чуқур жойлашади. Жуда совуққа чидамли навларда мезокотил қисқа бўлади. Кузги жавдар асосан кузда тупланади, айрим ҳолларда (кеч экилганда) баҳорда хам тупланишини дивом эттириши мумкин. Баҳорда жуда тез ўсади ва бегона утларни соялайди. Тупланиш ва найчалаш кузги буғдойга нисбатан тез утади, аммо бошоқлаш ва гуллаш чузилади. Тупланиш кузги жавдарда 35-40 кун давом этади. Бу даврда кузги жавдар яровизация стадиясини утади ва у 0-2 0 С да 20-70 кун давом этади. Ҳаво ҳарорати 10 0 С булса яровизация стадиясининг давомийлиги ошади. Кузги жавдарда бошоқлаш бошқа ғалла экинларига нисбатан давомли 10-12 кун. Гуллаш бошоқлашдан 7-12, кундан кейин бошланади. Битта гул 12-30 минут, бошоқ 4-5 кун, ўсимлик 7-8 кун, дала 8-12 кунда гуллаб бўлади Кузги жавдар четдан чангаладиган ўсимлик. Гуллар очилганда шамол ёрдамида чангланади. Ўсимликлар ётиб қолганда, ёмғирли, кучли шамол ва об-ҳавода кузги жавдар гуллари яхши чангланмайди, бошоқларда донлар сийрак ҳосил булиши мумкин. Бошоқлаш олдидан ўсимлик жуда тез суткасига. 5 см ўсади. Суғориладиган ерларда маъданли уғитларни юқори меъёрларда қуллаш, суғориш, экиш меъёрларини юқори булиши, эрта экиш ўсимликни ётиб қолишига сабаб бўлади. Кузги жавдар кузги буғдойга нисбатан 8-10 кун эрта етилади. Бошоқлашдан пишишгача 50-60 кун утади.

Ўсув даври навга, қўлланилган агротехникага боғлик ҳолда 179-240 кунни ташкил этади. Навлари. Ўзбекистонда жавдарнинг Вахшская- 116 нави Давлат реестридан (рўйхатидан) ўтказилган. 1983 йилдан суғориладиган ерларда оралиқ экин сифатида туманлаштирилган. Тур хили вулгаре,тупланиши 24 етади, буйи 76,3-116,3 см ётиб қолишга чидамли. Бошоғи оқ, призмасимон, узунлиги 14-20 см, 10 см бошоқда 16 та бошоқча жойлашган. 1000 дона дон массаси 18-20 г. Нав синашда 67,9-27,3 ц/га дон ҳосили олинган. Тезлишар. Ўсув даври дон учун экилганда 179 кун, яшил масса учун ўстирилганда 163 кунни ташкил қилган. Қўнғир занг ва ун шудринг билан ўртача зарарланади. Кузги жавдарнинг Вятка- 2, Белта, Вятка, Саратовская 4 навлари кенг тарқалган. Тритикале. Ўзбекистонда кенг тарқалган янги озиқ-овқат, ем-хашак экини. У серҳосил, касалликларга, ётиб қолишга ва бошқа ноқулай шароитларга чидамли ўсимлик. Дони оқсил ва лизин, триптофан сингари алмаштириб булмайдиган аминокислоталарга бой. Буғдой ва жавдарга нисбатан донида оқсил 1-4 % кўп. Клейковинанинг миқдори буғдойникига тенг ёки 3-4 % кўп, аммо сифати паст. Шунинг учун тритикале донининг нон ёпиш хамда тегирмонбоплик сифатлари буғдойникидан паст. Буғдой унига тритикале уни 20-30 % қушилиб нон ёпилса, нон сифати яхшиланади. Тритикале дони кондитер саноатида, пиво пиширишда, омихта ем тайёрлашда фойдаланилади. Ўзбекистонда тритикале оралиқ экин сифатида, яшил массаси учун хам ўстирилади. Эрта баҳорда етиштирилган яшил массаси бевосита озиқа сифатида хамда, эртаги силос, ут уни, брикет, гранула тайёрлашда ишлатилади. Унинг силоси ва яшил массаси таркибида

хазмланадиган оқсил буғдой ва жавдарникига нисбатан 1 % кўп, яхши хазмланади, хушхўр. Ўзбекистонда тритикале асосан кузда суғориладиган ва лалмикор ерларда етиштирилади. Суғориладиган ерларда, Сурхондарё вилояти шароитида гектаридан 350-600 ц яшил масса ҳосили олинган. Дон ҳосили сувликда 50-60 га/ц етади. Лалмикорликда дони учун етиштирилади. Тарихи. Тритикале янги ва ёш ўсимлик. У буғдой ва жавдар авлодларини чатиштириш натижасида олинган янги ўсимлик авлоди. Тритикале ўсимлигида буғдой донининг сифати ва жавдар ўсимлигининг ноқулай шароитга чидамлилик ҳусусиятлари мужассамлашган. Triticale номи Triticum (буғдой) ва Secale (жавдар) сузларининг биринчи қисмларини қушилишидан ҳосил булган. Тритикале буғдой-жавдар дурагайи амфидиплоидларга мансуб. Дастлаб буғдой-жавдар дурагайи томонидан 1881 йилда Германияда яратилган. Россияда Г. М. Мейстер (1981), В. Н. Лебедов (1925), В. Е. Писаров, А И. Державинлар тритикалени ҳосил булишини урганишган ва дурагайларини яратишган. Хозирда тритикалени янги серҳосил, касалликлар, ётиб қолишга чидамли навларини яратиш ва уларни етиштириш технологиясини такомиллаштириш буйича дунёнинг турли мамлакатларида илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Биологик хусусиятлари. Ҳароратга талаби. Тритикале уруғлари 3-5 0 С ўна бошлайди. Ҳароратнинг кўтарилиши билан экиш ўниб чиқиш даври тезлашади. Уртача оптимал ҳаво ҳарорати 20-22 0 С. Уруғлар экилгандан кейин 68 кунда ўниб чиқади. Ҳарорат 35 0 С ошса уруғлар ўниб чиқиши тухтайди Кузги тритикале 18-20 0 С совуққа бардош беради. Совуққа чидамлиги кузги буғдойникидан юқори, Ўзбекистан шароитида баҳори шакллари хам яхши қишлаб чиқади.

Ўзбекистонда тритикале асосан кузда тупланади ва бир тўп ўсимликда 2-6 поялар ҳосил қилади. Тўп қалинлиги кам бўлганда тупланиш кучаяди. Тритикале асосан узидан чангланади, аммо ҳаво иссиқ, қуруқ бўлганда четдан чанглаши хам кузатилади. Ўзбекистонда навлар, экиш муддатлари, қулланилган агротехникага боғлик ҳолда ўсиш даври 220-250 кунни ташкил қилади. Кузги тритикале, кузги буғдойга нисбатан 5-10 кун кеч етилади. Намликка талаби. Намликка талабчан. Етарли иссиқлик, ҳаво бўлганда уруғлари ўз оғирлигига нисбатан 55-60 % намликни ютиб уна бошлайди. Ўсимликнинг намликка энг талабчан даври найчалашдан доннинг тўлишигача. Ўсув даврида тупроқда намлик тупроқ чекланган дала нам сиғимининг 70-75 кам булмаслиги керак. Тупроққа талаби. Ўзбекистон шароитида тритикале бўз, ўтлоқ-бўз тупроқларда ўсади. Механик таркиби енгил, қумоқ қумлоқ тупроқлар хам тритикале етиштириш учун қўлай. Фақат ботқоқлашган оғир хамда шур тупроқлар тритикале учун яроқсиз. Тупроқ реакцияси Р h 6-7 бўлиши маъқул. Навлари. Праг-1. Тритикаленинг бу нави Доғистонда ВИРнинг тажриба станциясида яратилган. Ўзбекистонда 1982 йилдан бошлаб оралиқ экин сифатида суғориладиган ерларда туманлаштирилган. Бўйи 170-185 см, тупланиши 2,5-5. Барглари умумий массанинг 42 % ни ташкил қилади. Барг узунлиги 25-40 см, эни 2-3 см. бошоғи ок. 9-11 см, зичлиги 10 см да 35-37 бошоқча жойлашган. Қилтиқлари ок, кучсиз тарвақайлаган. 1000 доннинг массаси 40-44,8 г. Самарқанд нав синаш станцияси ва Фарғона нав синаш участкасида синов йиллари 301-454,7 ц/га яшил масса ҳосили олинган. Дон ҳосили Самарқанд ДНСС ўртача 60,5 ц/га ни ташкил қилган. Ўсув даври яшил масса учун 177, дон учун 212 кун.

Баходир – Тожикистон деҳқончилик ИТИда аратилган. Икки ҳосили. 1985 йилдан республикамизнинг суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Бошоғи призмасимон, 8-8,5 см. Дони тухумсимон, туқ қизил, 1000 та дон оғирлиги 50,8 г. Сурхондарё узун ДНУ да ўртача 66,2 ц/га дон ҳосили олинган. Тезпишар. Дон учун экилганда ўсув даври 193 кун, яшил озиқа учун 165 кун. Синов йиллари касалланмаган. Многозерновий-2. БЎИ да яратилган. 1992 йили Самарқанд вилоятининг суғориладиган ерларида оралиқ экин сифатида туманлаштирилган. Икки фислли. Бошоғи қилтиқли урчуқсимон, 12-14 см, ранги оқ, 1000 дана дон оғирлиги 45,8 г. Синов йиллари Самарқанд ДНС да ўртача ҳосили 65,4 ц/га, мутлоқ қуруқ модда ҳосили 80,3 ц/га бўлган. Яшил массасида, қуруқ модда хисобида 10,7 %, донда 11,6-12,5 % оқсил бор. Ўсув даври кўк масса учун 174 кун, дон учун 210 кун. Касаллик ва зараркунандалар билан кам зарарланади. Узор. БЎИ да Жиззах вилояти К. Рахимов давлат ҳужалиги ҳамкорлигида яратилган. 1982 йили Сурхондарё ва Тошкент вилоятининг суғориладиган ерларида туманлаштирилган. Бошоғи оқ, қилтиқли, узунлиги 13-15 см. 1000 дона дон массаси 54,2. Дон ҳосили Самарқанд ДНСС да ўртача 65,8 га/ц бўлган. Тезпишар ўсув даври яшил масса учун 174 кун, дон учун 206 кунни ташкил қилган.

Похожие

Кузги галла экинлари (биологияси)

Кузги дон экинларининг биологияси

Кузги арпа, сули, жавдарни етиштириш технологияси

Кузги бугдой

Кузги дон экинлари