Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

227 KB

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси Режа: 1. Аҳамияти, келиб чиқиши, тарқалиши, ҳосилдорлиги. 2. Биологик хусусиятлари, навлари. 3. Картошканинг айниши ҳақида тушунча. Унга қарши кураш чоралари ва вируссиз уруғчилик. 4. Эртаги, кечки, уруғлик ва икки ҳосилли экинлар сифатида картошка ўстириш технологияси. 5. Картошка ҳосилини йиғиш ва сақлаш усуллари.

Таянч иборалар :Туганак, крахмал, поя, палак, столон, вирусли ва экологик айниш, термотерапия, апикал тўқима ёки учки мерисистема усули, микротузлар, ўстирувчи стимуляторлар, тиомочевина, радонли калий, гибберилин, гетероауксин, ТМТД, фунгицидлар, уруғни экишга тайёрлаш, нишлатиш, усимталарни синдириш, колорада қўнғизига қарши кураш, икки ҳосилли экин. 1.Аҳамияти . Картошка – озиқ овқат, ем-хашак ва техник аҳамиятга эга универсал экиндир. У дунё деҳқончилигида майдони бўйича буғдой, шоли, маккажўхоридан кейинги ўринда, аҳамияти жиҳатдан эса иккинчи ўринда туради. Шунинг учун ҳақли равишда ик кинчи нон деб юритилади. Туганак биокимёвий таркиби 75% сув ва 25% қуруқ моддадан иборат. Қуруқ модданинг 70—80 % и крахмал бўлиб, туганакда унинг миқдори 13—20%, оқсил 2—3%, клетчатка 1%, мой 0,2—0,3%, шакар 1%, кул 0,8—1,0% ни ташкил этади. Бундан ташқари у витаминлар (С, В 1 —В 3 , РР, К ва каротиноид лар) ҳамда минерал тузлар, элементлар манбаидир. Айниқса, ёш пиш маган туганаклар С витамини ёки аскорбин кислотасини 40 мг% гача сақлайди. Туганаклар пишганда ва сақлаш мобайнида С витаминнинг миқдори камайиб боради. Ёш ўсаётган одам организми суяк ва мускулларининг мустаҳкам ва бақувват бўлишида туганак таркибидаги минерал элементлар (кальций, темир, йод, олтингугурт, фосфор, калий кабилар) муҳим ўрин тутади. Картошка оқсили таркибида алмашинмайдиган амино кислоталар (лизин, лейцин, валин, тирозин, изолейцин, метионин, триптофан кабиларни) кўп сақлайди ва ўзининг биологик аҳамияти бўйича бошқа экинлар оқсилидан юқори туради. Агар, тухум оқсилини одам организми 100% ўзлаштирса, буғдой дони оқсилини 64%, картошка туганаги оқсилини эса 85% ўзлаштиради.

Картошка туганаги таркибида Д.Менделеев даврий жадвалидаги 26 та элемент борлиги аниқланган. Шунинг учун ўсимлик мойига хру стал қилиб қовурилган картошка медик олимларнинг таъкидлашича, одам организмининг жазирама иссиққа чидамлигини оширар экан. Картошкадан 500 дан зиёд турли мазали таомлар тайёрланади. Ҳозирги кунда у халқимизнинг йил давомида севиб истеъмол қиладиган озиқ-овқатидир. Ўсимлик палаги, меваси, яшил рангга кирган туганакларда заҳарли глюкоалкалоид-соланин ҳосил қилади. Унинг миқдори 0,02 миллиграмм фоиз ёки 100 грамм туганакда 20 миллиграммдан ошса, одам ва ҳайвонлар учун заҳарлидир. Картошка туганаги қайнатилганда соланин миқдори анча камаяди. Уруғликка мўлжалланган туганакларда соланиннинг ҳосил бўлиши фойдали. Чунки уларни экишгача касаллик-зараркунандалар зарарлантира ол майди. Картошка чорва моллари учун яхши ширали озиқа ҳисобланади. Унинг 100 кг туганагида 29,5 палагида эса 8,5 озиқ бирлиги мавжуд. Бир гектардан олинган 150 ц туганак ва 80 ц палак ҳосили 5500 озиқ бирлигига тенгдир. Чорва молларига картошка туганаклари хомлигича, силосланган ёки буғланган, палаги эса силосланган ҳолда берилади. Бундан ташқари қайта ишлашдан чиққан қўшимча маҳсулотлари (барда, турпи) ҳам молларни озиқлантиришда фойдаланилади. Чунки, 100 кг ҳўл бардада 4, қуритилганида 52, ҳўл турпида 13,2 қуритилганида эса 95,5 озиқ бирлиги мавжуд. Картошка туганаги - қайта ишлайдиган спирт, крахмал, декстрин, глюкоза, каучук ва бошқа саноат тармоқлари учун хом ашё ҳисобланади. Таркибида 17,6% крахмали бўлган бир тонна картошка туганагидан 112 литр спирт ёки 170 кг крахмал ва бошқа кўплаб маҳсулотлар олиш мумкин. Картошкадан олинадиган спирт тибби ётда, крахмал эса қоғоз, тўқимачилик ва озиқ-овқат саноатларида ал машинмайдиган, тенги йўқ маҳсулотдир. Картошка экинининг агротехник ва агроиқтисодий аҳамияти ҳам катта. Чунки, чопиқ талаб экин бўлгани учун у етиштирилган дала ту проғи юмшоқ

ва бегона ўтлардан тозаланиб, кўплаб бошоқли ва дук какли дон экинлари учун яхши ўтмишдош ҳисобланади. Кўпчилик мамлакатларда шудгорни банд қилувчи экин сифатида ўстирилади. Ўзбекистонда картошка асосан озиқ-овқат мақсадида ишлатилади. Фақат, нотовар майда, сифатсиз туганаклар ҳосили молларга берилади. Келиб чиқиши ва тарқалиши. Картошканинг ватани Жанубий Америка (Перу, Чили, Чилоэ ороли ва бошқалар) ҳисобланади. Чунки, Анд тоғлари ва Тинч океани соҳилларида бу экиннинг ҳозир ҳам кўплаб ёввойи, ярим ёввойи турлари ўсади. Академик С.М.Букасов, С.В.Юзепчукларнинг 1925—1932 йиллардаги Марказий ва Жанубий Америкага сафарлари туфайли картошканинг бой генофонди тўпланди. Профессор Л.Е.Горбатенконинг таъкидлашича, ҳозирги вақтда картошканинг 211 та тури маълум. Америкадан (Чилидан) картошка 16 аср ўрталарида Испанияга келтирилиб, ундан Европанинг бошқа мамлакатлари Италия, Франция, Голландия кабиларга тарқалган. Рос сияга картошканинг келтирилиши Пётр I номи билан боғлиқ бўлиб, 17 аср охирларида Голландиядан Камчатка, Аляскага олиб келинган. Би роқ у 19 аср ўрталарида бизда кенг тарқалди. Ўзбекистонда картошка 150 йилдан бери экилмоқда. Картошкачилик дунё деҳқончилигида ривожланаётган тармоқ бўлиб, экин майдони 1991 йилда 17,7 млн гектар бўлган бўлса, 2006 йилда 3,1 млн гектарга кенгайди. Ялпи ҳосил эса 265,9 млн тоннага кўтарилиб, ҳар гектардан ҳосилдорлик 16 тоннани ташкил этмоқда. Картошкачилик ривожланган мамлакатлар Россия (4,4 млн. га), Хитой (4 млн. га), Польша (2,2 млн. га), Германия (0,7 млн. га), АҚШ (0,5 млн. га) кабилар ҳисобланади. Дунёнинг еттита мамлакати Голландия, Бельгия, Буюк Британия, Дания, АҚШ, Германия, Швейцарияда ҳар гектардан олинадиган кар тошка ҳосилдорлиги З50—400 центнер ва ундан зиёдни ташкил этади. Энг кам ҳосилдорлик (50—60 ц. га) Перуда олинади. Ўзбекистонда мутақилликкача

картошка майдони 40 минг гектарни ташкил этган бўлса, 2006 йилга келиб 52,4 минг гектарни, ҳажми эса 351,2 дан 1015,1 минг тоннагача ошиб, ҳосилдорлик 2 марта кўтарилиб, гектаридан 19 тоннани ташкил қилди. Аҳоли жон бо шига ҳар йили 45-50 килограмм картошка ишлаб чиқарилмоқда. Самарқанд вилояти Республикамизнинг картошкачилик ривожланган вилоятларидан ҳисобланади ва унга етиштириладиган картошканинг 25 % улуши тўғри келади. 2.Биологик хусусиятлари. Картошка юмшоқ иқлим ўсимлиги. Лекин ўзининг пластиклиги (мосланувчанлиги) туфайли турли тупроқ-иқлим шароитларида ўстирилиб, муттасил мўл ва сифатли ҳосил олинмоқда. Картошка ўсимлиги ўсиш ва ривожланишида униб чиқиш, шона лаш, гуллаш, палак сарғайиш ва пишиш фазаларини ўтайди. Ўсимликнинг бутун шахсий ривожланиш жараёнини шартли равишда 3 даврга бўлиш мумкин: 1. Униб чиқишдан гуллашгача бўлган давр. Бунда асосан палак жа дал ўсади, шаклланади, туганак ҳосил бўлиш эса жуда кам бўлиб бошланади. 2. Гуллашдан палак сарғайишгача бўлган давр. Бу туганакларнинг энг жадал ўсиш ва шаклланиши билан характерланади. 3. Палак сарғайишдан унинг табиий қуриши туганак пишишигача бўлган давр. Бу даврда туганак ўсиши давом этади, лекин ик кинчи даврга нисбатан суст боради. Даврларнинг давомийлиги навларнинг ўсув даврига боғлиқ бўлиб, эртапишар навларда униб чиқишдан гуллашгача 25—35 кун, ўртапишар ва кечпишар навларда эса 40—45 кун ўтади. Иккинчи гул лашдан - палак сарғайишгача бўлган давр тезпишар-ўртатезпишар на вларда 25—35 кун, ўртапишар ва ўртакечпишар навларда эса 43—50 кун давом этади. Учинчи давр (палак сарғайишдан - туганак пишиш гача, тезпишар навларда 20—25 кун, кечпишар навларда эса 30—35 кунда ўтади. Энг муҳими иккинчи давр ҳисобланиб, 65—75% туганак ҳосили

шаклланади. Шунинг учун бу даврда барча тадбирлар ўсимлик ўсиш ва ривожланиши, туганак шаклланиши учун қулай шароит яратишга қаратилмоғи шарт. Шундагина ҳар суткада гектарда 2,5—3 тонна ҳосил тўпланиши мумкин. Кейинги даврларда бу кўрсаткич гектарига 0,3—1,0 тоннани ташкил этиб, кескин камаяди. Палаклар сарғайгач, барглардан туганакларга оқиб келаётган озиқ моддалар тугайди ва ўсимлик ўсишдан тўхтаб қурийди, туганаклар эса пишиб етилади ва тиним даврига ўтади. Тиним даври сақлаш шароити ва картошка навига қараб 2,5—3, ҳатто 5 ойгача давом этади. Шундан сўнг туганаклар нишлай бошлайди. Картошка экинининг ватани бўлган Чилининг денгиз бўйи район лари иқлими юмшоқ, салқин, сернам, тупроқлари калийга бой. Туга накларнинг шаклланиши серёғин (300 мм дан зиёд), ҳавонинг нисбий намлиги юқори (75% дан ортиқ), суткалик ўртача ҳарорат юқори бўлмаган (10—15°) даврда ҳамда узун кун (12—15 соат) шароитида ўтади. Шунинг учун филогенез жараёнида картошка ўсимлиги паст ҳароратга, сернамликка ва куннинг узун бўлишига мослашган. Одам ва Европадаги тупроқ-иқлим шароитлари таъсирида кар тошка ўзининг дастлабки биологик хусусиятларини кескин даражада ўзгартирди. Турли шароитларда картошкани пластик экин сифатида ўстириб юқори, сифатли ҳосил етиштиришда, унинг келиб чиқишдаги биологик хусусиятлари ҳаётий омилларга бўлган муносабатида ҳамон намоён бўлмоқда. Ҳароратга муносабати. Картошка нисбатан паст ҳарорат ўсимлигидир. Туганакларнинг нишлаши ва кўкариши ҳарорат 5—6° дан юқори бўлганда бошланади. Кўкариб чиқаётган ва чиққан ўсимликларнинг тез илдиз ҳосил қилиши учун ҳарорат 7° дан пасай маслиги лозим. Шунинг учун картошка туганаклари тупроқ 10 см қатлами 7—8° исиганда экилади. Ҳарорат 18—20° бўлганда ўсимликлар тез кўкариб чиқади.

Нишлатилмаган уруғлик туганаклар экилганда униб чиқиш экил ганнинг 20—25-куни, уруғлик туганаклар нишлатилиб экилганда эса 6—11 кун олдин кўкариб чиқади. Экилгандан униб чиқишгача ҳароратнинг 10—12° гача пасайиши кўкаришни 5—6 кунга узайти ради. Картошка уруғлик туганаклари униб чиқиш учун 240—300 0 фойдали ҳарорат йиғиндисини талаб этади. Ҳарорат 3° дан паст ва 35° дан юқори бўлганда туганакдаги кур - такларнинг ўсиш ва ривожланиши тўхтайди. Бу ҳолатларда туганак бир неча кун қолса, унинг ўзи ва куртаклари нобуд бўлади. Картошка палагининг ўсиш ва ривожланиши учун қулай ҳаво ҳарорати 18—23° ҳисобланади. Ҳарорат бундан ошса, фотосинтез се кинлашади, 40° га етганда палак ўсиши тўхтаб, фотосинтез натижа сида ҳосил бўлаётган озиқ моддалар нафас олиш учун етмайди. Палак паст ҳароратга таъсирчан. Агар ҳарорат минус 1—2° га па сайиб, 5 —6 соат давом этса, у нобуд бўлади. Ана шундай қисқа муд датли совуқдан зарарланган ёш ўсимликларнинг регенерация (қайта тикланиш) қобилияти юқори бўлади. Бундай ўсимликли майдонлар дарҳол қатор ораси ишланиб, азотли ўғитлар билан озиқлантирилиб суғорилса етарли. Картошканинг яхши гуллаши ва мева тугиши учун қулай ҳарорат 18—21°. Юқори ҳароратда гул ва ғунчалар тўкилиб ке тади, 27—29° да эса гуллаш тўхтайди. Туганакнинг шаклланиши учун тупроқ ҳарорати 18—20° бўлгани қулай ҳисобланади. Ҳарорат 6° дан паст ва 23° дан юқори бўлса, туганак ҳосил бўлиши секинлашади, ҳарорат 2° дан пасайса, 26—29° дан ошганда эса мутлақо тўхтайди. Паст (—1, 2°) ва юқори ҳароратдан туганаклар нобуд бўлади. Юқори ҳарорат таъсирида фотосинтезнинг узоқ вақт тўхтаб қолиши туфайли картошка туганаклари кейинги ўсиш қобилиятини йўқотади. Фото синтез жараёни тиклангандан кейин эса она ўсимлик столонларида янги шаклланмаган туганаклар ҳосил бўлиб, экологик айниш кузати лади. Бунинг оқибатида картошканинг ирсияти ва сифати ёмонла шади, ҳосилдорлиги камайиб, товарлик сифати пасаяди. Шунга кўра Ўзбекистонда шакли ўзгарган туганаклар кўп учрайди.

Картошка ўсимлиги ўсув даврида талаб этадиган ўртача фойдали ҳарорат йиғиндиси (10° дан юқори) тезпишар навлар учун 1000—1200°, ўртапишар навлар учун 1200—1400°, кечпишар навлар учун эса 1400-1600° га тенг. Ёруғликка муносабати. Картошка ёруғсевар ўсимлик. Ёруғлик етишмаса, палакларнинг ўсиши, гуллаши, туганак пайдо бўлиши су сайиб, ҳосилдорлик жиддий камаяди. Бироқ ёз ойлари республика мизда қуёшнинг ерга кучли даражада нур сочиши (инсоляцияси) ўсимликнинг ўсиш ва ҳосил тўплашига салбий таъсир этади. Кар тошка бир гектар майдонида 40—50 минг квадрат метр барг сатҳи шакллантирадиган экиш қалинлиги энг қулай ҳисобланади (Т. Э. Ос тонақулов, 1991). Чунки, шу барг сатҳи шакллангандагина ўсимлик ёруғлик билан етарлича таъминланиб, қуёш радиациясидан тўлиқ фойдаланади ва ундаги барча ҳаётий жараёнлар фаол ўтади. Куннинг узунлиги ҳам картошканинг ўсиш ва ривожланишига катта таъсир этади. Узун кун ўсимлик палагининг, қисқа кун эса туга нак шаклланиши ва ўсишининг жадал ўтишига олиб келади. Лекин бу ҳолат шартли бўлиб, кўпчилик ҳозирги экиладиган навлар учун узун кун ўсимликнинг ривожланиши ва туганак ҳосил қилиши учун ҳам яхшидир. Намга муносабати. Картошка тупроқ ва ҳаво намлигига талаб чан. Ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиш фазаларида намга бўлган та лабчанлиги турлича. Бу албатта унинг биокимёвий таркиби (70— 85% гача сув), морфологик тузилиши, кўп миқдорда биомасса ҳосил қилиши, барг сатҳини шакллантириши ва илдиз системасининг нисба тан юза жойлашиши билан боғлиқ. Картошканинг транспирация ко эффициенти 630-700 га тенг. Ҳавонинг қуруқлиги картошканинг ўсиш ва ривожланишига ёмон таъсир қилади, айниқса гул ва меваларини тўкиб юборади. Лекин, ту проқда нам етарли бўлса, ҳавонинг қуруқлиги палакнинг ўсиши ва ту ганак ҳосил бўлишига сезиларли таъсир этмайди.

Ўсимлик ривожланишининг дастлабки даврларида тупроқ намли гига унчалик талаб сезмайди. Ҳатто униб чиқиш учун уруғлик она ту ганак нами етарли. Бироқ шоналаш тугаши ва гуллай бошлаш фаза сида унинг намликка бўлган талаби кескин ошади ва бу критик давр дейилади. Бу даврда тупроқда нам етарли бўлмаса озиқ моддаларнинг туганакка келиши тўхтайди. Натижада туганакларнинг шаклланиши кечикади ёки бутунлай ўсишдан қолади. Бошқача айтганда ҳосилдорлик фақатгина шоналаш давридаги қисқа муддатли қурғоқчилик туфайли 17—20% га камаяди. Ёмғир ёққандан ёки экин суғорилгандан кейин туганаклар қайта ўса бошлайди, яъни болалайди, бунда болача ва столонларда шаклланмаган туганаклар ҳосил бўлади. Айрим қуёшли иссиқ кунларда картошка бир туп ўсимлиги 4 литр сув буғлатади ёки бир килограмм туганак ҳосил қилиш учун 65—140 литр сув талаб қилади. Бир гектардан 200—300 центнер ҳосил олиш учун 5000—6000 метр куб сув сарфланади. Картошка палагининг етарли даражада ўсиши ва юқори туганак ҳосили тўплаш учун энг қулай шароит тупроқнинг намлиги дала нам сиғимига нисбатан униб чиқишдан шоналашгача 70—75, шоналашдан палак сарғайишгача 80—85, палак сарғайишдан йиғишгача 75-80% бўлганда қайд этилади (Т. Э. Остонақулов, 1980, 1991). Тупроқда намликнинг бундан паст ёки юқори даражада бўлиши ҳосилдорликнинг шаклланишига салбий таъсир этиб, туганак тарки бидаги қуруқ модда, крахмални камайтиради, сақланувчанлигини па сайтиради. Тупроқ намлигини қулай даражада таъминлаб туриш, ўсимликнинг ҳаво, озиқ элементларни яхши ўзлаштиришига ижобий таъсир кўрсатади. Картошка қурғоқчиликка ҳам нисбатан чидамли ўсимлик. Қурғоқчилик бошланиши билан транспирация ва фотосинтез жараёни сусаяди, ўсимлик ўсиш ва туганак тугишдан тўхтайди, лекин нобуд бўлмайди. Қурғоқчилик ўтгач, картошканинг туганак тугиши ва унинг ўсиши тикланади, лекин ҳосилдорлик сезиларли равишда камаяди.

Картошка юмшоқ тупроқ экини. Чунки, унинг туганаги ер остида шаклланади. Шунинг учун у тупроқнинг ҳаво режимига юқори талаб чан. Тупроқ ҳавосининг таркибидаги кислород картошка илдиз сис темасининг етарлича нафас олиши учун 5% дан, туганак ҳосил бўлиши ва ўсиши учун эса 20% дан кам бўлмаслиги лозим. Кислород миқдори 2% дан пасайса ёки карбонат ангидрид гази 1% дан ошса ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишига ҳамда туганак тугишига сал бий таъсир этади. Шунинг учун картошка юмшоқ, сув ва ҳавони яхши ўтказадиган ерларда яхши ўсади. Оғир соз тупроқли ерларда механик таркиби енгил қумоқ ва қумлоқ тупроқли ерлардагига нисбатан ёмон ўсади. Бундай ерлардан мўл ҳосил олиш учун юқори нормада органик ва минерал ўғитлар солиш ёки сидератлар экиш, сўнгра экиш олди ерни ниҳоятда яхшилаб ишлаш ва ўсув даврида экин қатор ораларини тез-тез сифатли юмшатиб туриш керак. Тадқиқотларимизнинг кўрсатишича, тупроқнинг ҳажм массаси 0--30 см қатламда 1,25—1,35 г. см 3 бўлса, картошка ўсимлиги ўсиши, ри вожланиши ва етарли товар ҳосил тўплаши учун қулай шароит ярати лади (Т. Э. Остонақулов, 1991). Картошка шўр ерларда яхши ўсмайди, айниқса хлорли шўрланиш ўсимликка ёмон таъсир кўрсатади. Академик В. И. Зуев таъкидла шича, тупроқ таркибидаги хлор 0,015—0,020% дан ошса, ҳосилдорлик сезиларли камайиб, 0,05—0,07% бўлса ўсимликда туганаклар деярли ҳосил бўлмайди. Шунинг учун бундай шўрланган ерларда картошка ўстиришдан олдин тегишли мелиоратив тадбирлар ўтказилиши шарт. Картошка экини тупроқ эритмасининг кучсиз кислотали (рН=5-6) бўлишини ҳоҳлайди. Лекин, нейтрал ва кучсиз ишқорий тупроқларда яхши ўсиб, юқори ҳосил беради. Озиқ элементларга муносабати. Картошка тупроқдаги озиқ элементларга талабчан ўсимлик. Бу унинг биологик хусусиятлари, кўп миқдорда биомасса тўплаши ва нисбатан илдиз системасининг кучсиз ривожланганлиги билан боғлиқ. Ўртача ҳар 100 центнер (10 тонна) картошка ҳосили ўзи билан 50 кг азот, 20 кг фосфор, 90 кг калий олиб чиқади.

Озиқ элементларни ердан олиб чиқиш бўйича картошка, лавлаги ва баъзи техника ҳамда сабзавот экинларини ҳисобга олмаганда, кўпчилик экинлардан устун туради. Картошканинг озиқ элементларга талаби ўсув даврида тупроқ-иқлим шароитларига, агротехник даража сига, тупроқ унумдорлигига, навга ва ҳосилдан фойдаланиш йўналишига қараб турлича ўзгаради. Бошқа экинлардан фарқли ўлароқ, картошка ривожланишининг бошланғич даврларида озиқ мод даларга талабини уруғлик она туганакдан олиб қондиради. Ўсимлик кўкариб, илдиз системасини етарли ривожлантиргач ҳам уруғлик она туганак озиқ моддаларидан фойдаланади. Лекин, картошка палагини шакллантириш даврида азотли озиқлантиришга катта эҳтиёж сезади. Фосфор ва калий элементларини ўзлаштириш бу даврда аста-секин боради. Гуллаш бошлангач, ўсимликда туганак тугиш жадал кечади. Бу даврда ўсимликнинг озиқ элементларни ўзлаштириши тез ва юқори бўлади. Энди юқоридаги макроэлементлар билан бир қаторда микро - элементлар (бор, марганец, мис, кобальт, молибден, рух кабилар) би лан ҳам таъминлаш, ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, касаллик ва бошқа ноқулай шароитларга чидамлигини ошириб, ҳосил миқдори ҳамда сифатига ижобий таъсир кўрсатади. Озиқ элементларнинг тупроқда етишмаслиги ёки ортиқча миқдорда бўлиши ўсимликнинг вегетатив ва репродуктив органлари нинг нисбатига, маҳсулдорлиги, касаллик, ноқулай шароитларга, ай нишга чидамлиги, ҳосилдорлик, туганак биокимёвий таркиби, сақланувчанлиги ва уруғлик сифатига ниҳоятда катта таъсир этади. Навлари. Картошка ҳосилдорлигини ошириш ва ишлаб чиқаришни кўпайтиришнинг асосий воситаларидан бири экин навини тўғри танлаш ва сифатли уруғлик материалини экиш ҳисобланади. Нав ва уруғлик туганакларни тўғри танлаб экиш орқали ҳосилдорликни 2,0—2,5 баравар ошириш мумкин. Ҳозирги вақтда картошканинг 2000 дан зиёд навлари бўлиб, шун дан 150 га яқини кенг тарқалган. Картошка навлари бир-биридан мор фологик

белгилари, хўжалик-биологик ва қимматбаҳо хусусиятлари билан фарқланади. Картошканинг асосий нав белгилари гули, барги, пояси, тупи, ту ганаги ва ўсимталаридадир. Ўсимлик бу қисмларининг кўпчилик бел гилари ўстириш шароитига қараб маълум даражада ўзгаради. Лекин ҳар хил навлар бир хил шароитда бўлса, бу кўрсатгичлар бўйича нав-лар кескин фарқланади. Давлат реестрига киритиш учун синашга топширилаётган кар тошка янги навларида тупининг 3 та, баргининг 16 та, гулининг 10 та, туганагининг 9 та ва 18 та хўжалик-биологик белгилари бўйича тўлиқ таърифи акс эттирилмоғи лозим. Хўжалик аҳамиятига (ишлатилишига) кўра картошка навлари тўртта: озиқ-овқат (хўраки), хашаки, техник ва универсал гуруҳларга бўлинади. Ҳозирги вақтда Халқаро классификацияга кўра, барча экин лар, жумладан картошка навлари ҳам жами белги-хусусиятлари бўйича 9 балли шкала асосида баҳоланади. Картошка ўстириш учун навларини танлашда қуйидаги энг муҳим белгилари ҳисобга олинади: 1. Тезпишарлиги. Картошка навлари пишиб етилиш муддатига қараб тезпишар, ўртатезпишар, ўртапишар, ўртакечпишар ва кечпи шар навларга бўлинади. Халқаро Классификацияга кўра, униб чиқишдан товар ҳосил шаклланиб, йиғиштирилишгача (ўсув даври) 71—80 кун бўлса, тезпишар дейилиб, 3 балл билан баҳоланади. Ўсув даври 81—90 кун бўлса, ўртатезпишар бўлиб, 4 балл, 91—110 кун бўлса, ўртапишар дейилиб 5 балл; 111—120 кун бўлса, ўртакечпишар бўлиб 6 балл; ўсув даври 121—130 кун бўлса, кечпишар дейилиб 7 балл; ўсув даври 140 кун ва зиёд бўлса, жуда кечпишар нав дейилиб, 9 балл берилади. Шуни айтиш керакки, навларнинг ўсув даври давомийлиги дои мий эмас, чунки бу экинни парваришлаш шароитларига, уруғликни экишга тайёрлаш усулларига, хусусан ҳароратга кўп жиҳатдан боғлиқ.

Тадқиқотларимизнинг кўрсатишича, Ўзбекистоннинг барча ви - лоятларида картошканинг кечпишар ўсув даври 120 кундан зиёд на вларини экиш кутилган натижани бермайди. Бундай навлар суғориладиган ерни 4 ойдан зиёд банд қилиб, тупроқнинг зичлаши шига, ҳосилнинг бошқа гуруҳдаги навларга нисбатан паст ва сифатсиз бўлишига олиб келади. Чунки, уларда туганак тугиш қатор ораларига ишлов бериш тугагандан сўнг 4—6 марта сув берилгач, бошланади. Бу даврда эса ер анча зичлашган бўлади. Шунинг учун эртаги муддатда (баҳорда) фақат тезпишар ва ўртатезпишар навларни, кечки (ёзги) муддатда эса тезпишар ва ўртапишар навларни экиш юқоридаги қайд этилган нуқсон ва камчиликларни бартараф этиш имконини беради. Картошка тезпишар навларини бундай кенг жорий этишнинг ўзига хос афзалликлари мавжуд. Булар, биринчидан - қисқа муддат да кам меҳнат ва маблағлар сарфлаб, юқори ва сифатли ҳосил олиш ҳамда такрорий экинлар (сабзавот, полиз, ем-хашак) ўстириш; Иккинчидан—суғориладиган ердан, сувдан, техника ва ўғитдан сама рали фойдаланиш; учинчидан—картошканинг фақатгина тезпишар навларини эртаги ва кечки муддатларда экиб, икки ҳосил олиш; тўртинчидан— уруғчилик муаммосини ҳал этиш; бешинчидан—кар тошкачиликни рентабелли тармоққа айлантириш, хўжалик иқтисодини кўтаришга шароит яратади. Республика раҳбариятининг бугунги аграр сиёсатини амалга ошириб, ғалла мустақиллигига эришишда ёки аҳолини ёз ойи бошида янги эртаги картошка билан таъминлашда, такрорий экин сифатида ўстириб уруғлик ёки қишки-баҳорги истеъмол учун маҳсулот етишти ришда эртапишар картошка навларини экишнинг ниҳоятда катта аҳамиятга эга эканлигини фан ва ишлаб чиқариш илғорлар тажрибаси яққол кўрсатиб турибди. 2. Ҳосилдорлик. Бу кўрсатгич экин навига, тупроқ-иқлим шарои тига, ўстириш жойи ва технологиясига боғлиқ. Картошка маҳсулдорлигини ҳар бир тупдаги туганак сони ва массаси белги лайди. Картошка ҳосилдорлиги

бошқа нав, ўстириш технологиясига нисбатан 30% гача юқори бўлса 1 балл; 31—50% гача қўшимча ҳосилни таъминласа 2 балл; 51—70% гача 3 балл; 71 —90% гача 4 балл; 91—110% гача 5 балл: 111--130% гача 6 балл; 131—150% гача 7 балл 151—170% гача 8 балл; 170% дан зиёд қўшимча ҳосилдорликни таъминласа 9 балл берилади. 3. Икки ҳосилли экин сифатида ўстиришга яроқлилиги. Бу эр таги картошкадан янги ковлаб олинган туганакларни ёзда қайта эк канда тез кўкариб, ҳосил бериш хусусиятидир. Бундай эртаги кар тошка ҳосилидан кечки (ёзги) муддатда уруғлик сифатида фой дала ниш баҳор-ёз ойларида уни сақлашга ҳеч қандай ҳожат қолдирмайди. Лекин, картошкани икки ҳосилли экин сифатида ўстириш навни тўғри танлаш ва самарали ўстирувчи ҳамда нишла-тувчи стимуляторлардан фойдаланиб, туганак тиним даврини қисқартириш, тез уйғотишни та лаб қилади. Картошка навларининг икки ҳосилли экинга яроқлиги қуйидаги кўрсатгичлар асосида белгиланади (Т. Э. Остонақулов. 1989): 1. Экилганнинг 30 нчи куни туганакларнинг дала унувчанлиги 2. Ҳар бир тупдаги поя сони. 3. Ҳосилдорлик ва товар туганаклар чиқими. 4. Туганакнинг сақланувчанлиги. Бу қиш-баҳор ёз ойларида кар - тошканинг узоқ сақланиши қобилият бўлиб, хўжаликдаги ҳар қандай навнинг муҳим белгиси. Туганакнинг сақланувчанлиги экин навидан ташқари ўстириш технологиясига, экиш муддатига ва етиш тирилган жойи, ҳосил йиғиштириш муддати ва усуллари кабиларга боғлиқ. Картошка туганакларининг сақланувчанлиги қуйидаги жад валга биноан ўтказилади. жадвал. Картошка туганагининг сақланувчанлигини баҳолаш шкаласи ва даражаси Балл Табиий сўлиш, % Ўсимталар, чириш, ириш кабилар (алоҳида), % Жами йўқотиш. % Сақланув- чанлик да - ражаси 1 >5,9 >3,6 >17,1 жуда ёмон 2 5,5-5,8 3,1-3,5 15,1-17,0 жуда ёмон

3 5,1-5,4 2,6 -3,0 13,1-15,0 ёмон 4 4,7-5,0 2,1-2,5 11,1-13,0 ёмон 5 4,3-4,6 1,6-2,0 9,1-11,0 ўртача 6 3,9-4,2 1,1-1,5 7,1-9,0 ўртача 7 3,5-3,8 0,6-1,0 5,1-7,0 яхши 8 3,1- 3,4 0,1-0,5 3,1-5,0 яхши 9 <3,0 0 <3,0 аъло Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, агар 1,0—2,0 балл бўлса, туганак жуда ёмон сақланувчан; 2,1—4,0 балл ёмон; 4,1— 6,0 балл— ўртача; 6,1—8,0 балл—яхши; 8,1—9,0 балл бўлса, аъло сақланувчан туганак ҳисобланади. Ўзбекистонда районлаштирилган ва кенг тарқалган кар тошка навлари. Республикамизда ўсув даври 70—90 кун бўлган Бе лорусский ранний, Зарафшон, Невский, Огонёк, Сантэ, Марфона, Ро мано, Кондор, Космос, Эскорд, Бинелла, Детскосельский, Ликария Каратоп, Каретта, Латона, Симфония каби тезпишар ва ўртатезпишар, ўсув даври 93-115 кун Сулев, Темп, Пикассо, Кардинал, Диамант, Аг рия ва бошқа ўртапишар ҳамда ўртакечпишар навлар экилади. 3. Картошканинг айниши ва вируслардан ҳоли уруғчиликни ташкил этиш. Картошканинг айниши деганда юқумли вируслар ва ноқулай эко логик шароитлар таъсирида кейинги туганак репродукцияларда ҳосилдорлик, товарлилик, озиқ қиймати ва уруғлик сифатининг па сайиши тушунилади. Бу тушунчани биринчи марта инглиз олими К. Максвелл киритган бўлиб у ҳақидаги маълумотлар 1801 йилда пайдо бўлган. Айниш са бабларини тушунтириш бўйича кўплаб назариялар мавжуд. Шулардан энг асосийси экологик ва вирус назарияси ҳисобланади. Экологик назарияга кўра, картошканинг айниши ноқўлай шароит нинг (юқори ҳарорат, тупроқда туганак шаклланиш даврида сув етишмаслиги, ўсимлик озиқланишининг бузилиши) оқибатида келиб чиқади ва юқумсиз характерга эга деб тушунтирилади.

Вирусли назарияга кўра, картошканинг айнишига бирламчи сабаб вируслардир. Экологик шароитлар эса вирусли касалликларнинг пайдо бўлишини кўчайтириши ёки сусайтириши мумкин. Бу назария муаллифларидан бири А. А. Ячевский ёзишича Табиий айниш йўқ, патологик айниш бор». Ҳақиқатда, картошка кўплаб вируслар чақирадиган касалликлар билан касалланади. Академик М. С. Дунин таъкидлашича, айнишга сабаб экология ва вируслардир. Картошка ўсимлиги битта ёки бир неча вируслар билан касалланган бўлиши мумкин. Бир нечта вирус билан касалланиш ҳосилдорликнинг жиддий камайишига олиб келади. Айниган картош кага экинларни илғор агротехник қоидаларда парваришлаш, ўғитлаш, суғориш кабилар ҳам таъсир кўрсата олмайди ва уруғ лик учун деярли яроқсиз бўлиб қолади. Картошканинг айниши ҳамма жойларда учрайди, лекин бизда кенг тарқалган ва картошкачиликни ривожлантиришга жиддий халал берадиган тўсиқлардан биридир. Вирусли айниш юқумли характерда бўлиб, сўрувчи ҳашаротлар (битлар), трипслар, цикадалар, қандалалар кабилар) ёки экинга ишлов беришда механик шикастлаш, туганакларнинг кесилиши ва бошқа ҳолларда, яъни касалланган ўсимлик ҳўжайра шираси соғлом ўсимликка ўтиши натижасида рўй беради. Кейинги репродукцияларга вируслар уруғлик туганаклар орқали ўтади. Турли вирусларни белгилашда лотин алфавити ҳарфларидан фой - даланилади. Ўзбекистонда картошканинг X, S, К, У ва бошқа вируслар чақирадиган айниш касалликлари кенг тарқалган. Ўcимликлар вируслар билан касалланганда уларнинг ташқи кўриниши (морфологияси) ўзгаради, яъни барглари буралиб кетади, ғадир-будур бўлади, сарғаяди, хурпаяди, нобуд бўлади, туганаклари кичиклашади, шакли ўзгаради ва ҳ. к. Вирусли касалликлар яширинча ҳолда ҳам ўтиши мумкин, лекин бу уларнинг юқумлилигини ва зара рини камайтирмайди.

Ёпиқ шаклдаги юқумли вирус инфекцияларни аниқлашда қуйидаги усуллардан фойдаланилади. 1. Ўсимлик-индикаторлари усули. Баъзи ўсимликларнинг (та маки, қалампир, бангидевона кабиларнинг) картошка вирусига таъсирчанлиги ва уларнинг зарарланиши тез ҳамда аниқ реакция бе ришига асосланган. Ўрганилаётган ўсимлик туганак ёки барг ҳужайра ши раси индикатор ўсимлик баргига ишқалаб суртилади. Шунда инди катор-ўсимлик касалланса, демак картошка яширинча вирусли ин фек ция ташувчиси ҳисобланади. Бундай ўсимликлар дарҳол ҳисобдан чиқарилади, йўқотилади. Индикатор усули асосан У ва А вирусларини аниқлашда фойда ла нилади. Индикаторли ўсимлик сифатида Solanum demissum ёввойи тури билан Аквила навини чатиштириб олинган А—6 дурагайи ва So lanum chacoense ёввойи туридан ажратиб олинган ТЕ-1 клони қўлланилади. 2. Индексациялаш усули. Уруғлик картошка экишдан бир ой ол дин туганакларидан кўзчалари ўйиб олиниб, парник-иссиқхонага ёки очиқ далага экилиб, кўкартирилади. Агар кўзчалардан чиққан ўсимталар касалланган бўлса, туганаклар брак қилинади. Бу усул анча аниқ, лекин меҳнати оғир. 3. Серологик усул. Академик М. С. Дунин томонидан ишлаб чиқилган. Усул моҳияти баҳоланаётган ўсимлик барги ёки туганаги нинг ҳужайра шираси у ёки бу вируснинг зардоби (сивороткаси) билан аралаштирилади. Агар аралашма чўкса, демак ўсимлик вирус билан касалланган, аксинча, бўлса соғлом ҳисобланади. Серологик усул X, S, М вирусларини аниқлашга ниҳоятда аниқ ва осон. Лекин, у билан барча У ва А вирусларни аниқлаб бўлмайди. Шунинг учун ҳозирги вақтда барча вирус ва бактерияларни ўсимликларда аниқлаш учун иммунофермент анализидан кенг фойдаланилади. Умуман, селекция ишининг барча босқичларида соғлом ўсимликларни аниқ лашда ва су перэлита, элита уруғликларини етиштиришда серологик ва иммуно фермент анализ усулларидан фойдаланилади. Вирусли ва экологик айниш картошка ўсимлигида турли хил ка - салликлар кўринишида сезиларли ўзгаришлар келтириб чиқаради.

Ўзбекистонда картошканинг айниш касалликларидан қуйидагилар кенг тарқалган: I. Баргларнинг мозаикали буралиши. Чақирувчиси М—вирус. Касаллик аломати кучсиз мозаика ва ўсимлик юқори қисмидаги ёш барглар чети юқорига буралади ва хлороз кузатилмайди. Ўсув даври иккинчи ярмида баргларнинг юқорига буралиши кучаяди. Айрим навларда майда, тук рангдаги некроз доғлар ҳосил қилади. Табиий шароитда М вируси ёки баргнинг мозаикали буралиш касал лиги битлар ёки касалланган ўсимликлар орқали юқади, ҳосилдорликни 25—35 % гача камайтиради. 2 Йўл-йўл (чизиқли) мозаика. Чақирувчиси асосан У вирус, қисман бошқа мозаикали вируслар иштирокида. Касаллик баргнинг орқа томирида, баъзан пояларда жигар ранг чизиқ ва доғ кўринишида пайдо бўлади. Касалланган ўсимлик барглари кўпинча буришганга ўхшаш кўриниб, поя сони камайишига, гуллаш кучининг сусайишига, ҳосилдорликнинг кескин пасайишига (ҳатто умуман тугмайди) олиб келади. Касаллик таъсирида туганаклар майдалашиб, ёрилганлари кўпаяди. Туганаклар ранги қизилдан оч рангга киради. Баъзан ўсимталар некрозга учрайди. Касаллик вируси битлар орқали тарқалиб, касалланган ўсимликлардан ўтади. 3. Ғадир-будур мозаика. Кўпчилик навларда бу касалликни Х+У вируслари биргаликда, қисман У вируси чақиради. Касаллик белги лари барг пластинкасидаги ўзгаришларда намоён бўлади. Ўсимлик ўсишдан қолиб, эрта нобуд бўлади. Ҳосилдорликнинг камайиши ўсимликнинг касалланиш даража сига боғлиқ бўлиб туганак ҳосил қилмаслиги ҳам мумкин. 4. Баргларнинг бужмайиши. Касалликни L вирус чақиради. Бунда ўсимликнинг пастки барглари ўрта томири бўйлаб ўралиб, худди қошиқча ёки найчага ўхшаб қолади. Одатда бу ҳолат пастки барглардан бошланади. Баргларнинг крахмал билан тўлишиши нати жасида улар қаттиқ ва мўрт

бўлиб қолади. Табиий шароитда L вирус битлар ёрдамида тарқалади. Механик йўл билан эса тарқалмайди. Лекин, туганакда вирус сақланади. Ҳосилдорликни касалнинг пайдо бўлиш даражасига қараб 30 дан 80 % гача, крахмални эса 2—5% гача камайтиради. 5. Готика. Б у касалликнинг чақирувчиси вироид, яъни оқсилсиз вирусдир. Касалликка учраган ўсимликлар паст бўйли бўлади, тупдаги поялар сони камаяди ва пастки ён шохлар кучли ўсабошлайди. Шох ва барглари пояга нисбатан ўткир бурчак ҳосил қилиб ўсади ва ёпишиб тургандек кўриниш олади. Бу эса ўсимликка ўзига хос-готик шакл бе ради. Готика гуллаш сусайиш ва барг пластинкасининг қисқаришида кузатилади. Касалланган ўсимликка туганаги майдалашади ва чўзиқ ёки урчуқсимон, бесунақай шаклга киради. Унинг кўзчалари кўп ва ёрилган бўлади. Бу касаллик картошканинг ўртапишар ва кечпишар навларида кўп таркалган бўлиб, туганак орқали касалланган ўсимликлардан ҳашаротлар ёрдамида ўтади. Касалланган туплар ҳосили 20—70% га камайиб, туганак сифати сезиларли ёмонлашади. 6. Ҳақиқий мозаика ва крапчатость. Бу касалликларни Х ва 5 вируслар чақиради. Касаллик белгиси баргда у ёки бу даражада ифо даланган турли катталикдаги оч доғлар кўринишида бўлиб, баъзан крапчатостда барглар кучсиз деформацияланган бўлади. Тупнинг юқориси қурийди. Кўпчилик навларнинг ўсимликларида Х ва S ви руслари яширинча ҳолда кенг тарқалган бўлади ва ҳосилдорликни ка майтиради. Бошқа вирусларнинг бирлашиши буларнинг фаолиятини жадаллаштиради. Вируслар туганакда сақланади ва касалланган ўсимликлар соғлом ўсимликларга текканда у ўтади. 7. Столбурли сўлиш. Кенг тарқалган бўлиб, чақирувчи мико плазмали микроорганизмлар ташувчиси эса иссиқсевар цикадалар ҳисобланади. Касалликнинг дастлабки бошланиш аломатлари юқори баргларнинг кичиклаши, бўлакчалари четида хлороз, баргнинг ранг сизланиши, аста-секин илдиз қурий бошлайди. Баъзан ён шохлар ўсиб, пояда ҳаво туганакчалари

ҳосил қилади. 7—10 кун ўтгач, касал ўсимликлар қурий бошлайди. Ҳозирги вақтда столбур—туганакнинг ипсимон ўсимталар ҳосил қилишининг асосий сабабларидан биридир. Столбур сўлиш ёки туга - наклардан ингичка, ипсимон ўсимталар ҳосил қилиши ҳосилни 70—80 % гача камайтиради. Ипсимон ўсимтали туганакдан кўкариб чиққан ўсимлик кудряш дейилади. Касалликнинг асосий белгиси, поялар кўпайиб (10—15 ва зиёд) ингичка, ўсимлик паст бўйли, барг шакли ўзгарган бўлади. Юқори тоқ ёнбарглар ўсиб, ёнбаргларнинг сони эса камаяди. Ўсимлик гулламайди ва майда туганаклар ҳосил қилади. Картошканинг ипсимон ўсимталанишига столбур сўлишдан ташқари алвасти (жин) супурги, готика, баргларнинг бужмайиши каби вирусли касалликлар ҳам сабаб бўлади. Бундан ташқари, туганак тугиш даврида ҳарорат режимининг ўзгариши, тупроқ эрозиясининг бузилиши, кислороднинг етишмас лиги, туганак ва ўсимталарнинг механик шикастланиши оқибатида моддалар алмашинувининг нотўғри ўтиши натижасида ҳам кузати лади. Касаллик бу кўринишда туганаклар билан ўтмайди. Ўзбекистонда ингичка ипсимон ўсимталар баҳорда экилган кар тошка туганак тугиши ёзнинг иссиқ кунларига тўғри келганда омма вий тус олади. Ёзда экилган кечки картошкада кам учрайди. Ипсимон ўсимтали туганаклар экишга мутлақо ярамайди. 8. Алвасти (жин) супурги. Столбурга ўхшаш, лекин бунда ўсимлик ўсишдан қолади, поя кучли шохлайди ва кўп миқдорда сто лонлар ҳосил қилади Касалланган ўсимликларда жуда кўп май да, тез нишлайдиган туганаклар шаклланади. Унинг чақирувчиси - мико плазма бўлиб, туганак орқали ўтади. Туганаклар катталиги ва шаклининг ўзгариши. Картошка нинг айниши таъсирида ҳосил бўлган туганаклар майда ва узунчоқ (ноксимон, пилласимон, урчуқсимон, шохсимон каби) шаклларни олади. Кўпинча узунчоқ шаклли урчуқсимон, ноксимон туганакларда кўзчалар кўпайиб

кетиши кузатилади. Кўзчалар аниқ кўриниб, баъзан бўртиб чиқади. Туганак шаклининг узунчоқ, кўзчаларнинг кўп бўлиши одатда готика ёки айнишнинг бошқа шаклларига хосдир. Аммо, туганакнинг узунчоқ бўлиши соғлом ўсимликларда ҳам уч райди. Ўзбекистонда картошка кўпайтирилиб репродукцияси ошган сари узунчоқ туганаклар салмоғи ошиб боради. Узунчоқ туганаклар экил ганда кўкармаган хато жойлар, айниган ўсимликлар кўпайиб, ҳосил кескин камаяди. Туганак шакли ўзгаришининг яна бир кўриниши бесўнақайликдир (уродливость). Бундай туганаклар механизация ёр дамида экиш, саралаш, пўстини арчиш ишларини қийинлаштиради ҳамда арчиш вақтида кўпи пучоққа чиқиб кетади. Энг муҳими тез сўлийди, чирийди ва ёмон сақланади. Картошка кўпайиш жараёнида уруғлик туганак репродукциясининг ошиши билан улардаги бесўнақай туганаклар салмоғи сезиларли даражада ошади. Бунинг асо сий сабаби, уларга фотосинтез маҳсулотларининг бир маромда кел маслиги, юқори ноқулай ва қулай ҳароратнинг навбатлашуви туфайли минерал тузларнинг таъсири, суғориш ва озиқланиш режимларининг нотекислиги оқибатидир. Картошкани оғир соз тупроқли ерларга экиш, тупроқнинг қизиб кетишига ва туганакларнинг жадал, лекин но текис ўсишига (азотли ўғитларни нормадан зиёд бериш, экинларни қондириб, лекин кам суғориш натижасида) имкон берадиган агротех нологик тадбирларни қўллаш бесўнақай туганаклар шаклланишига олиб келади. Туганакнинг бесўнақай шаклда бўлиши билан юқумли (вирусли) касалликлар орасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқ. Баъзан картошканинг айниши унинг ёрилиб кетиши билан ифодаланади. Бунда майда занг симон доғлар ва бир-бирини кесиб ўтган юлдузчасимон ёриқчалар пайдо бўлади. Ёрилган бундай туганаклар ипсимон ингичка ўсимталар чиқаради ва кам ҳосилли бўлади. Демак, табиатга картошканинг вирусли касалликлари тарқалиш усуллари, ўсимликда касалланиш аломатларининг кўриниши ва мор фологик

белгиларига қараб шартли равишда 2 асосий, мозаикалар ва сарғайишлар гуруҳига бўлинади. Айрим касалликларни (столбур сўлиш, алвасти ёки жин супурги вируслар эмас, балки микоплазмалар, вирусли касалликлардан оқсилсиз юқори турғунли РНК вируслари—вироидли касалликлар ажратилди. Шундай қилиб, бугунги фан ва амалиёт вирусли ва эколо гик айниш назарияларини тасдиқловчи маълумотларга эга. Муайян шароитга қараб, у ёки буниси устунлик қилиши мумкин. Картошканинг вирусли, вироидли ва микоплазмали касалликла рига уруғчилик майдонларида қарши курашиш энг самаралидир. Уруғчилик турли-туман ташкилий, иқтисодий, агротехник, олдини олиш ҳамда қирувчи чора тадбирлар ва усулларни ўз ичига олади. Булар: A- тоғ ва тоғолди минтақаларда уруғчиликни ташкил этиш; B- касалликларга чидамли тезпишар навларни танлаш ва ишлаб чиқаришда фойдаланиш; C- апикал ёки меристема тўқима асосида уруғлик туганакларни ҳоли қилиш; D- экишга танлаш ва клонларни кўпайтириш асосида олинган соғлом туганаклардан фойдаланиш; E- уруғлик картошкага касалликларнинг тарқалмаслиги ва қайта за - рарланмаслиги учун олдини олиш ва зарур бўлганда уларни қирувчи чораларни қўллаш; F- юқори агротехнологик тадбирлар қўллаб, экинни парваришлаш; G- кўчат ва икки ҳосилли экинлар сифатида картошка ўстириш техно - логиясини қўллаб, уруғчиликни ташкил этиш ва ҳ. к. 4. Уруғлик картошка ўстириш технологиясининг хусусиятлари. Уруғчилик пайкалларда картошка ўстиришдан асосий мақсад фақатгина юқори ҳосил олиш эмас, балки нав ва экиш сифатлари бўйича давлат стандарти талабларига жавоб берадиган тоза, соғлом, тезда айнимайдиган

сифатли маҳсулдор уруғлик материал етишти ришдан иборат. Картошка уруғчилик майдонлари нав тозалиги ва ка салланиш даражаси бўйича, ундан олинган уруғлик ҳосил экиш си фатлари бўйича 10-жадвалдаги давлат стандарти талаблари га му вофиқ бўлмоғи шарт. Шунинг учун уруғчилик хўжаликларида уруғлик картошка ўстиришнинг ўзига хос хусусиятлари бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 1. Уруғлик картошка майдони вирусли касалликларнинг ташувчи бўлган битлар, цикадалар, трипслар манбаи товар картошка, дуккакли, сабзавот ва полиз ҳамда резавор-мева экинлари даласидан камида 200 метр узоқликда жойлаштирилиб, изоляцияда бўлиши шарт. 2. Вирус ташувчи сўрувчи хашаротларга қарши, уларнинг жадал учиш ва пайдо бўлиш даврларида уруғлик картошка даласига 0,2 % ли фосфамид ёки 0,05 % ли пиримор, рогор, арриво каби истиқболли ки мёвий препаратлар қўлланилади. 3. Уруғлик туганакларни ташқи белгилари: вазни, шакли, ранги, ўсимталарининг йўғонлиги, солиштирма оғирлиги, тоза ва соғломлигига қараб танлаш уруғлик картошка етиштириш техноло гияси нинг мажбурий элементидир. Чунки, майда туганаклар экиш кар тошка айнишининг сабабларидан. Шунга кўра, уруғчилик майдонла рига экиш учун вазни 50—80 граммдан 125 граммгача бўлган туга наклар экилгани мақсадга мувофиқдир. Ана шундай туганакларни экиш, етарли туп сонни таъминлаб, уруғлик картошканинг соғлом ва маҳсулдор бўлишига олиб келади. Солиштирма оғирлиги бўйича 15-20 % ли ош тузи ёки калий хло рид эритмасида чўккан уруғлик туганаклар, чўкмаганларига нисбатан соғлом, айнимаган, бақувват пояли ва серҳосил ўсимликлар ҳосил қилади. Аксинча, енгил, чўкмаган, узун болалаб кетган, ранги оқарган, ёрилган, нишлари ингичка туганаклар вируслар билан касалланган бўлиб, ҳосилни кескин камайтиради. 4. Соғлом, айнимаган юқори уруғлик картошка ҳосили олиш кўп жиҳатдан тупроқ типи ва ўтмишдош экинларни тўғри танлашга боғлиқ.

Тадқиқотларимизнинг кўрсатишича, гидроморфли ўтлоқ-бўз ту проқлар, тоғ ва тоғолди тупроқлари оч тусли бўз тупроқларга нисба тан уруғлик картошка етиштириш учун бир қанча устунликларга эга экан. Тажрибаларимизда картошка ҳосилдорлиги ўтлоқ-бўз тупроқлар шароитида оч тусли бўз тупроқларга нисбатан гектаридан 2,3—4,0 тонна зиёд, айниган туганаклар эса 7,7—13,1 % дан 2,8—4,7 % гача камайганлиги қайд этилди. жадвал. Уруғлик картошка далаларининг нав тозалиги ва ка салланиш даражасига давлат стандарти талаблари (апробация йўли билан аниқланади) № Кўрсаткичлар Категориялар бўйича нормалар, % I II III 1 Репродукцияси, кам эмас 1 3 5 2 Нав тозалиги, % дан кам эмас 100 97 95 3 Ташқи кўриниши бўйича касалланган (айниган) ўсимликлар, %дан кўп эмас 7,2 11,0 13,8 Шу жумладан: а) оғир вирусли касалликлар (ғадир-будур ва чизиқли мозаика, барг буралиш, готика кабилар) билан касал ланган ўсимликлар 1,2 1,5 2,4 б) енгил вирусли касалликлар (ҳақиқий мозаика, барг бужмайиш кабилар) билан касалланган ўсимликлар 6,0 9,0 10,2 в) қорасон билан касалланган туплар Ман этилади 0,5 0,7 г) халқали ва қўнғир бактериал чиришлардан сўлиган ўсимликлар Ман этилади Ман этилади 0,3 Уруғлик картошка учун энг яхши ўтмишдош экинлар ҳайдалган бедапоя, оралиқ экинлардан бўшаган далалар, бошпиёз ва полиз экин лари

ҳисобланади. Бундай ўтмишдошлар даласига экилган уруғлик картошка гектаридан 3,7—5,3 тонна зиёд ҳосилдорликни таъминлаб, айниган туганаклар салмоғини 2—3 бараварга камайтиради. Картошканинг айнишига қарши курашнинг энг самарали усули ёзда кечки қилиб экишдир. Бунда туганакларнинг ҳосил бўлиш ва ўсиши кеч ёз ва кузнинг салқин даврига тўғри келади. Натижада кар тошка вируслар, битлар билан касалланмаган, соғлом, айнимаган бўлиб, маҳсулдор уруғлик ҳосили олинади. Республикамизда соғлом, айнимаган, маҳсулдор уруғбоп кар тошка ҳосили олиш учун ўртапишар навларни 15-30 июнларда тезпи шар навларни эса 1—15 июлларда экиш энг қулай муддат ҳисобланади. Ана шу муддатларда экиладиган уруғлик туганаклар сунъий совутгичли махсус омборхоналарда сақланиши мақсадга му вофиқ бўлади. 5. Парваришлашда картошка тупи атрофида тупроқ ва ҳаво ҳароратини пасайтириш мақсадида бўғизга кўпроқ тупроқ бериш, қатор орасини иложи борича кенг 90 см қилиб, зич (15—20 см) экиш тавсия этилади. Шундай кенг қаторлаб ва зич экилиб етиштирилган уруғлик туганаклар кейинги репродукцияда қатор ораси 70 см ва сий рак (20—25 см) қилиб олинган уруғлик туганакларга нисбатан бир хил шароитда ҳосилдорликнинг 9—12 % юқори бўлишини таъминлайди (Т.Э. Остонақулов, 1985). 6. Уруғлик картошка ўстириш технологиясининг муҳим элемент лари ўғитлаш тизими, суғориш режими ва техникаси ҳисобланади. Чунки, ўғитлаш ҳамда суғориш билан ўсимликларнинг ўсиш ва ри вожланишини, улардаги туганак сони ва йириклигини ҳам бошқариб, юқори сифатли ва маҳсулдор уруғбоп ҳосил олиш мумкин. Тажрибаларимиз натижаси шуни кўрсатдики, уруғлик картошка гектарига N 150-200 P 120-160 K 75-100 килограмм таъсир этувчи моддалар ҳисобида ўғитлар солиниб, тупроқ намлиги дала нам сиғимига нисба тан ўсув даврида 75-85-85 % да ушланиб 11 марта 2-2-7 схемада суғорилса, олинган ҳосилда уруғбоп туганаклар чиқими 55-60 % ни ташкил этиб, энг юқори уруғ

сифатига эга бўлади. Ўрганилган бошқа ўғит нормаси ва суғориш режимларига нисбатан бир хил ўстириш шароитида гектаридан 2,5-3,0 тонна юқори ҳосилдорликни таъминлаб, айниган туганаклар салмоғи 2,1-2,6 % дан ошмайди. Уруғлик картошка ўстирилаётган майдон тупроғининг ўсимлик илдизи тарқалган қатламини бир хил намлашда суғориш техникаси нинг элементлари: эгат чуқурлиги, узунлиги ва эгатдаги сув оқимининг тезлигини аниқлаш муҳим роль ўйнайди. Бу борадаги таж рибаларимизнинг кўрсатишича, ўрта нишабликдаги майдонларда эгат чуқурлиги (қатор ораси 70 см бўлганда) 18-20 см, узунлиги 90-120 метр, ундаги сув оқимининг тезлиги секундига 0,10-0,15 литр бўлгани гектаридан 20-22 тонна ёки 380-407 минг дона уруғбоп туганаклар олинишини таъминлайди. 7. Уруғлик картошка етиштиришнинг энг зарур табдирларидан бири пайкални (экинни) бегона ўтлардан, бошқа навлардан, касаллан ган ўсимликлардан тоза сақлашдир. Бунинг учун уруғлик майдон ларда ўсув даврида 3 марта тозалаш (ўтоқ) ўтказилади. Биринчи марта тозалаш униб чиққандан сўнг ўсимлик бўйи 15-20 сантиметрга етганда, иккинчи марта гуллаш даврида, учинчи марта гуллаб бўлгач, палак сарғайиш даврида ўтказилади. Нав тозалаш дав рида айниган, бошқа навга хос туплар, вирус ҳамда бактерия касал ликларига чалинган ўсимликлар юлиниб (туганаги бўлса ковланиб) даладан чиқариб ташланади. Ҳар бир даврда ўтказилган тозалаш иш лари мутахассислар томонидан ҳужжатлаштирилиб, далолатнома тўлдирилади. 8. Уруғлик картошка етиштиришда экинни тоза ва соғлом сақлаш мақсадида туп уя танлаш самарали усулдир. Бунинг учун картошка гуллаш даврида соғлом, бақувват туплар белгиланиб, кузатишлар олиб борилади. Касалланган ва навга хос бўлмаган, айниган туплар брак қилинади. Ҳосилни йиғишдан олдин танланган туплар ковланади ва ҳар бир уя туганаклари кўриниши, соғломлиги, айнимаганлиги, маҳсулдорлиги, вазни бўйича танлаб

олинади. Талабга мос келмайди ган туплар уясининг туганаклари брак қилинади. 9. Уруғлик картошка етиштириш технологиясининг муҳим эле - ментларидан бири ҳосилни ковлашдан олдин палакларни ўриб таш лаш ёки десикация қилиш ҳисобланади. Бу тадбир бир томондан па лакнинг сўрувчи ҳашаротлардан зарарланмай уруғлик ҳосилнинг ви рус касалликлардан соғлом, вируслар тўпланишидан ҳимоя қилса, ик кинчи томондан уруғбоп туганакларнинг яхши етилишини ва нати жада механик шикастланишини сезиларли камайтиради. 10. Уруғлик картошканинг соғлом ва ҳосилдор бўлиши уруғлик материални сақлаш усули ва шароитига ҳам ниҳоятда боғлиқ. Иложи борича уруғлик картошка контейнерларда сунъий совутгичли махсус омборхоналарда сақлангани самарали ҳисобланади. Чунки, унда на млик, ҳаво ва ҳароратни бошқариш ва қулай даражада сақлаш мумкин. Уруғчиликни ташкил этиш. Картошка тезпишар ва ўртатезпишар навлар уруғчилигини эртаги ва иккиҳосилли экинлар, гетерозисли дурагай популяциялар уруғчилигини генератив кўпайтириш асосида уруғидан кўчат экин сифатида ташкил этиш энг самарали усуллар ҳисобланади. Республикамизда картошкачилик асосан нисбатан салқин, чирин дига бой, ер ости сувлари юза жойлашган тупроқларда ёки тоғли ҳамда тоғолди ерларда жойлаштирилган. Чунки картошка келиб чиқишига кўра, баланд тоғ районлар ўсимлиги. Бундай жойларда туп-роқ ва иқлим шароити картошканинг ўсиш ва ривожланиши учун ниҳоят да қулай бўлиб, ёз ойларида ўртача ҳарорат текисликларга қараганда 8—10° гача паст ва намли бўлади. Тоғли жойларда кундузги ва тунги ҳароратлар ўртасидаги фарқи ҳам текисликларга нисбатан анча катта бўлиб, ўсимликда кундузи тўпланган ассимиляция маҳсулотлари тунги соатларда сарфланиб ул гурмайди ва натижада ўсимлик ер устки қисмларида тўпланиб, ҳужайра ширасининг концентрациясини оширади. Бу эса ўз навбатида ўсимликнинт совуққа

чидамлигини кучайтиради. Шунинг учун Н. Н. Балашев (1972, 1978) таъкидлашича, Помир шароитида картошка ўсимлиги 7—8° совуққа бемалол чидай олади. Тоғли шароитнинг характерли хусусияти шундаки, у ерларда қуёш радиацияси кучли бўлиб, ўсимликка жадал ўсиш, ривожланиш ва мўл ҳосил тўплаш хос. Бундан ташқари тоғ тупроғи чириндига бой (3—5 % ва зиёд), физик хоссалари яхши. Н.Н.Балашев (1963, 1978), Д.Т.Абдукаримовларнинг (1971, 1987) таъкидлашича, тоғли шароитларда вирусли касалликлар ва уларнинг ташувчилари жуда кам тарқалган. Шунинг учун денгиз сатҳидан 1200 м ва зиёд баландликда етиштирилган картошка ви рус ва бактериялар дан соғлом, ва айнимаган бўлиб, уруғлик ва бошқа сифатлари анча юқори бўлади. Тоғли районларда ҳам картошканинг эртапишар ва ўртапишар на - вларининг уруғчилигини ташкил этишда фойдаланиш керак. Улар нинг уруғлик туганаклари май ойида экилгани қулай муддат ҳисобланади. Бу ерларда картошка ўстириш технологияси одатдаги дек, лекин тупроқ қуёш нуридан кам қизиши учун, нам етарли ва чи ринди кўп, қатлами қалин бўлганлиги сабабли, саёзроқ (8 см гача) экиш, экинни кам суғориш ва фосфорли ўғитлардан кенг фойдаланиш тавсия этилади. Вируслардан ҳоли (вируссиз) уруғчиликнинг хусусиятлари. Картошкачиликда суғориладиган ер, ўғит, техника ва ишчи кучи дан фойдаланиш самарадорлиги ҳамда олинадиган ҳосилнинг камида 30-40 % и уруғлик туганакларнинг сифати ва соғломлигига боғлиқ. Фикримизча, республикада картошка, майдонини талаб даражаси гача кенгайтириш ва ҳар гектардан етарли ҳосил олиш учун уруғчиликка, аниқроғи бирламчи, элита ва оммавий уруғчиликка катта эътибор бериш шарт. Картошка уруғлик туганаклари сурункасига бир неча (3-4) йилдан зиёд экилса, иссиқ ҳарорат (25° дан юқори) туфайли сўрувчи ҳашаротлар (битлар, трипслар, цикада кабилар) зарарлаб, турли ви руслар билан касалланади.

Натижада ҳосилдорлиги ҳосил сифати, то варлик кўриниши бузилиб, экологик ва вирусли айниш рўй беради. Бунинг оқибатида ҳосилдорлик 20-70 % гача камаяди. Баъзи туплар эса умуман ҳосил тугмай ҳам қўяди. Шунинг учун жаҳон деҳқончилигида уруғлик картошка турли хил вируслардан соғломлаштирилади ва шу асосида вируслардан ҳоли уруғчилик таш кил этилади. Вируслардан ҳоли, соғлом картошка етиштириш фақат махсус биотехнологик лаборатория ва теплицаларда (иссиқхоналарда) амалга оширилиб, махсус танланган изоляцияланган далаларда алоҳида кўпайтирилади ва элита туганаклари олинади. Махсус лаборатория Самарқанд қишлоқ хўжалик институти ва Ўзбекистон сабзавот-полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадқиқот институтлари қошида ташкил этилган бўлиб, соғлом про бирка ўсимликлари ёки микро-туганаклар етиштириб бериш имкония тига эга. Эртаги картошка етиштириш технологияси. Нав танлаш. Эртаги картошкадан юқори ва сифатли ҳосил олиш энг аввало ўсув даври 70—90 кун бўлган тезпишар ва ўртатезпишар навлар; Белорусский ранний, Зарафшон, Невский, Детскосель ский, Пирмунес, Огонёк, Голландиядан келтирилган Сантэ, Романо, Мар фона, Кондор, Бинелла, Космос, Германиядан келтирилган Ликария, Каратоп, Латона кабилар экилгандагина олинади. Ўртапишар, яъни ўсув даври 90 кун ва ундан зиёд ўртапишар навлар эртаги картошка етиштиришга ярамайди. Чунки, уларда ҳосил тугиш ёзнинг жазирама иссиқ кунларига тўғри келиб қолади. Ер танлаш ва тайёрлаш. Эртаги картошка учун полиз, пиёз, ка рам, кечки бодринг, сабзи ва дуккакли-дон экинларидан бўшаган ер лар энг яхши бўлиб, юқори ҳосил беради. Лекин шуни айтиш керакки, эртаги картошкани, тамаки, помидор, бойимжон, қалампир каби иту зумдошлар оиласига мансуб экинлардан кейин экиш мутлақо мумкин эмас. Биринчи йил бузилган бедапояга ҳам эртаги картошка экиш тав сия этилмайди. Чунки, бу вақтда беда илдизи чириб улгурмайди.

Эртаги картошка енгил қумоқли механик таркибига эга ўтлоқ, ўтлоқ-бўз тупроқларда, дарё ён бағри участкаларида, тоғли ва тоғолди зоналарида яхши ўсиб, юқори ҳосил беради. Шунинг учун бундай майдонлар эртаги картошка экиш учун кузда гектарига 20-30 т ярим чириган гўнг, 250—300 кг аммофос ва 160—200 кг калий сульфат ёки калий тузи солиниб, 28—30 см чуқурликда шудгорланади. Ерни шудгорлаш учун ДТ-75М ёки Т-4А тракторига осилган ёки тиркалган ПН-3-35, ПН-4-35, ПЯ-3-35, ПД-3(4)-35 маркали плуглардан фойдаланилади. Эрта баҳорда шудгор чизель-культиваторлар ҳамда зиг-заг боро налар ёрдамида ишланади ва мола бостириб, эртаги картошка экилади. Эртаги картошка учун ерни ҳайдаш ва экишолди тайёрлашда Голлан диянинг «Доминатор» маркали фрезали культиваторидан фойдаланиш самаралидир. Чунки, у тупроқни юмшатиш, текислаш ва юза зич лашни бирданига амалга оширади. Уруғни экишга тайёрлаш. Эртаги картошка уруғлигини экишга тайёрлашнинг энг муҳим ва мажбурий элементларидан бири, каттали гига қараб саралаш, 80 граммдан зиёд туганакларни эса узунасига ке сиб экиш ҳисобланади. Юқори ҳосил олиш кўп жиҳатдан уруғликнинг сифатига боқлиқ. Экиш учун соғлом, экилаётган навга хос шаклга эга бўлган 30 грам мдан 80 граммгача катталикдаги туганаклар саралаб олинади. Йирик туганаклар кесилгач, ҳар бир тоннасига чириш ва касалланмаслик учун 5—6 килограмм ТМТД порошогини 100 л сувда аралаштириб ивитиб экиш энг яхши натижа беради. Тажрибамизнинг кўрсатишича, уруғлик туганакларни экиш олди дан 100 л сувда 5—6 килограмм ТМТД билан бирга 2,0 грамм қаҳрабо кислотаси, 50 —100 г бор кислота, марганец сульфат, мис купороси ҳамда 4 килограмм аммофос қўшиб ивитиб экилса, ҳосилдорлик 11—20% га ошиши аниқланган. Уруғлик туганаклар экиш олдидан кесилади. Лекин, уларни кузда (ноябрь ойида) кесиб қўйиш ҳам мумкин. Бунда кесилган туганаклар дарҳол

12—15 кун давомида 12—20° ҳароратда ҳамда сернам (80%) қоронғи жойда сақланади. Натижада нам йўқолмай, ичига микроорга низмлар киришидан сақлайдиган пробка қават ҳосил қилади. Экиш олдидан уруғлик туганакларни нишлатиш, экиш усули ва муддати. Юқоридаги тартибда уруғлик туганаклар тайёрлангач, экиш ол - дидан 20—25 кун давомида ёруғ ҳам иссиқ (12—15 даражали) хона ларда 2— 3 қатлам қалинликда ёйилиб нишлатилади. Натижада яшил, бақувват 0,5— 1,0 сантиметр узунликдаги ўсимталар ҳосил қилади. Уруғликни ана шундай нишлатиб экиш мўл ҳосил олишга қаратилган муҳим тадбир бўлиб, натижада картошка ҳосили 18—25 процентгача ошиб, 10—12 кун эрта пишиб етилади. Шунга қарамасдан бу тадбир картошка етиштирувчи хўжаликларда ҳар йили етарли даражада ўтказилмайди. Нишлатилган туганаклар ўсимтаси синмаслик учун да лаларга қаттиқ идишларга (яшик ва саватларга) солиб юборилади. Аҳолини озиқ-овқат маҳсулоти эртаги картошка билан таъмин лашнинг омилларидан бири экиш муддати ҳисобланади. Тажрибамизнинг кўрсатишича, тезпишар картошка навлари эр таги муддатда тупроқ 10 сантиметр қатлам ҳарорати 6—7 даражага кўтарилгач экилгани маъқул. Бу муддат республикамиз текислик зонасида жойлашган хўжаликларда 10 февралдан 15 мартгача, тоғолди минтақаларда эса 10—25 мартларгача тўғри келади. Картошка бундан кеч экилганда қиш ва баҳорда тупроқда тўпланган намдан яхши фойдалана олмайди. Шу туфайли унинг кўклаб кетиши қийинлашади, экин суст ривожланади, туганакларнинг пайдо бўлиши ёзнинг иссиқ палласига чўзилиб кетади. Эртаги кар тошкани экиш эрта баҳорда қишлоқ хўжалик техникалари далага ки риш мумкин куниёқ бошлаш талаб қилинади. Эртаги картошка экиш кечиктирилган ҳар бир баҳорнинг куни— ҳосилдорликни бир фоиз камайишига олиб келади. Эртаги картошка кеч кузги қилиб етишти ришда уруғлик туганаклар совуқ урмаслиги учун 18-20

см чуқурликда экилиб, кейин устидаги тупроқ баҳорда бороналаниб 8—10 см га юпқалаштирилади. Эртаги картошка ҳосилдорлиги кўп жиҳатдан унинг туп қалинлигига ҳам боғлиқ. Эртаги муддатда экилган картошканинг ўсув даври бир мунча қисқа бўлганлиги учун тезпишар навларнинг био ло гик хусусиятларига кўра, унинг палаги кучли ўсмайди Шуни ҳисобга олиб, уни қалинроқ эккан маъқул. Шунда бир гек тар майдондаги ўсимликлар сони ортибгина қолмай, балки пайкал нинг иқлим шароити яхшиланиб, тупроқ ортиқча қизиб кетмайди, ҳарорат пасайиб, ўсимлик атрофида ҳавонинг намлиги ошади. Бу экиннинг ўсиши, ривожланиши, туганак пайдо бўлиши ва етилиши, ниҳоят ҳосилдорликнинг ортишига фойдали таъсир этади. Шунинг учун ҳар гектар майдонда 57 мингтадан 71 мингтагача кўчат бўлгани ёки 70х20—25 сантиметр схемада, яъни қатор ораси 70 сантиметр, туганаклар ораси 20—25 сантиметр қилиб экилгани мақсадга мувофиқ. Бунинг учун ҳар гектарга З,0—3,5 тонна уруғлик туганаклар экилиши, экиладиган туганакларнинг вазни эса 30—80 грамм бўлиши лозим. Уруғлик туганакларни тупроқнинг 6—7 сантиметр чуқурлигида экиш қатқалоқни тез ёриб, қисқа муддатда тўла кўчатлар олиш имко нини беради. Эртаги картошкани юқорида қайд этилган муддат, экиш схемаси ва чуқурликда вазни 30—80 граммлик нишлатилган уруғлик туганак ларни экиш учун Белорусь ёки МТЗ-50 тракторига осиб СН-4Б мар кали тўрт қаторли картошка ўтқазувчи сажалкадан фойдаланилади. Ушбу сажалка ёрдамида трактор юриш тезлигини ўзгартириш билан исталган туп сонини таъминлаш мумкин. Экиш билан биргаликда йиллик азотли ўғит нормасининг 20 про центи, фосфорли ўғитларнинг қолган ҳамма нормаси солинади. Юқорида кўрсатилган сажалка бўлмаган хўжаликларда картошкани турли культиваторлар ёрдамида қатор орасини 70 сантиметр қилиб, 8—10 сантиметр чуқурликда чизиб, қўлда туганакларни эгат ичига қўйиб, яна

культиватор (окучник) ёрдамида уни пуштадан 10—12 сан тиметр чуқурликда юритиб, уруғлик картошкани кўмиш мумкин. Эртаги картошкадан барвақт ҳосил етиштиришда пушта олиб ус тига экиш энг истиқболли усул ҳисобланади. Бунинг учун қатор ора лари 70 ёки 90 сантиметр қилиниб, 18-25 сантиметр чуқурликда эгат лар кузда ёки эрта баҳорда олинади. Сўнгра пуштага февраль ойи ва март ойи биринчи ўн кунлигида нишлатилган ёки юқорида таъкид-ланган ўстирувчи моддалар эритмасида ивитилган туганаклар 6—7 сантиметр чуқурликда экилади. Экиш билан дарҳол чириган ва элан ган гўнг ёки ёруғлик ўтказувчи полиэтилен плёнкаси ёрдамида муль чалаш иссиқлик ва намлик режимини тартибга солиб, барвақт ва қийғос кўчатлар олишни, ҳосил тўплашни тезлаштиради. Қатор орасини 90 сантиметр қилиб кенг қаторлаб экиш, экишда, экинни парвариш қилиш, суғориш, бегона ўтларга қарши курашиш кабиларда қатор афзалликларга эга бўлгани учун янги ташкил қилинаётган ва пахтакор хўжаликларда жорий этишни тавсия этамиз. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, картошка ҳосилини белгилай диган асосий элементлардаи бири—тупдаги поялар сони ҳисобланади. Шунинг учун бир тупдаги поялар сони 3-4 тадан кам бўлмаслиги, ҳар гектарда эса 160-250 минг поя бўлиши мўл эртаги картошка ҳосилининг гаровидир. Экинни парвариш қилиш. Эртаги картошка одатда 20—25 кун дан кейин кўкариб чиқади Бу вақт ичида экинни бегона ўт босиб ке тади, баҳорги ёғингарчиликлар туфайли тупроқ зичлашиб қатқалоқлашади. Натижада энди уна бошлаган уруғлик туганак ётган тупроқнинг ҳаво ва иссиқлик режими ёмонлашади. Бунга йўл қўймаслик учун эртаги картошканинг биринчи ва асосий парвариши униб чиққунгача ерни 1—2 марта бороналаш ҳисобланади. Картошка БС-2, БСН-4 маркали тўрсимон бороналар ёки зиг- заг борона ёрдамида кўндалангига ишланади. Бу билан тупроқнинг ҳаво ва сув режими яхшиланади, майсаларнинг қийғос униб чиқиши учун қулай шароит таъминланади, қатқалоқ ва бегона ўсимликлар анча йўқотилади.

Майсалар униб чиққунча қатор оралари тўрсимон борона осилган культиватор билан 1—2 марта ишлов берилса ҳам, ҳосил 12— 15 про - центгача ошади. Бунда бир вақтинг ўзида экин қатор оралари ва эгат лар юмшатилиб, ёппасига ишланади. Тўрсимон борона жуда енгил, унинг тишлари бир-бирига шарнир усулида бириктирилган бўлади. Шу боисдан бороналаётганда эгатни сира бузмайди, уруғлик ва уна бошлаган майсаларни шикастламайди, у эгат марзасини 5—7 санти метр чуқурликда юмшатади. Эртаги картошка экилган ер 10—12 кун дан кейин бороналанади ва культи - вация қилинади, кейинчалик бу иш яна 10—12 кундан кейин такрорланиши мумкин. Майсалар тўлиқ кўкариб чиққандан кейин бороналаш тўхтатилиб, қатор оралари би ринчи марта 12—14 сантиметр чуқурликда, кейинги марталарида эса 14—16 сантиметр чуқурликда культивация қилинади. Картошка ҳосил тўплашга тўла киргунча, ҳар галги суғоришдан ёки ёғингарчиликдан сўнг, культивация қилиб турилади. Эртаги картошка етиштиришда гербицидлар фойдаланилмаган майдонларда экинни бегона ўтлардан тоза ҳолда сақлаш учун чопиқ қилиш ҳам зарур тадбир ҳисобланади. Картошкани чопиқ қилишнинг яна аҳамияти шундаки, тупроқ юмшаб, кўпроқ ҳосил тугиш учун қулай шароит туғилибгина қолмай, балки туганакларни ёзги ис сиқнинг зарарли таъсиридан ҳам сақлайди. Экин ўсув даврида ҳолатига ва навнинг тезпишарлигига қараб бир-икки марта чопиқ қилинади. Озиқлантириш . Эртаги картошка ўсув даврида азотли ва фос форли ўғитлар билан озиқлантириш ҳосил товарлигини ошириб, си фатини анча яхшилайди. Лекин шуни ҳисобга олиш керакки, эртаги картошка азотли ўғитлар билан кўп нормада озиқлантирилса, ҳосилдорлик ошади-ю, айни вақтда палаклар ғовлаб, ўсимликнинг ер устки қисми кучли ўсиб, ўсув даври узаяди, туганаклар пишиши кечи кади. Бундан ташқари крахмал миқдори туганакда камайиб, унинг сақланувчанлиги ёмонлашади.

Фосфорли ўғитлар эса, аксинча, илдизларнинг ривожланишига қулай шароит яратади, туганакларнинг тез етилишига ҳамда крах мал тўпланишига анча ёрдам беради. Эртаги картошка ўсув даврида икки марта озиқлантирилади. Биринчи марта (кўкариб чиққанда) биринчи культивация билан культиватор-озиқлантиргичлар воситасида 130—150 килограмм ам моний селитраси ёки мочевина, ҳамда 120—130 килограмм аммо фос (агар экишда берилмаган бўлса) билан озиқлантирилади. Иккинчи озиқлантириш тўла ғунчалашда 230—250 килограмм аммо ний селит раси ёки мочевина солиш билан ўтказилади. Озиқлантиришда азотли ўғитларнинг аммоний сульфат формасини қўллаш мочевина ёки ам моний селитрасига нисбатан анча самарали бўлиб, эртаги картошка ҳосил миқдори ва сифатига сезиларли таъсир этади. Эртаги картошкани парвариш қилишда, қатор орасини ишлашда, озиқлантиришда Т-40, Т-28Х4 тракторларига осиб ишлатиладиган КОН-2,8А, КОН-2.8ПМ, КРН-2,8 маркали культиватор озиқлантиргичлардан фойдаланилади. Картошка қатор ораларини ишлашда Голландиянинг «Амак» фре зали культиваторидан фойдаланиш, палак бўғзини трапеция шаклида юмшоқ тупроқ билан тўлдиради, кўп ва йирик туганак лар шакллани шига ижобий таъсир кўрсатади. Суғориш. Эртаги картошка экилгандан униб чиқишгача ёғингарчиликлар туфайли намлик етарли бўлгани учун қўшимча суғоришни, талаб этмайди. Униб чиққандан гуллашгача 1—2 марта суғорилади. Гуллашдан пишишгача эса 4—6 марта суғорилади ва туп-роқ намлиги 75— 85% да сақланади. Суғориш орасидаги давр даст лабки суғориш вақтларида, кун салқин бўлгани учун ҳар 8—10 кунда, кейинчалик эса ҳар 6—7 кунда намиқтириб суғориб турилади.

Эртаги картошкани хўжаликларда қўлланилиб келинаётган 5 марта 0—1 —4 суғориш схемасига нисбатан 8 марта 1—2—5 схемада суғориш ҳосилдорликни 24—27 процентгача оширади. Умуман, эртаги картошкани ўсув даврида суғориш режими (сони, нормаси ва суғориш схемалари) иқлим ва об-ҳаво шароитига, ер ости сизот сувларининг чуқурлигига, тупроқ унумдорлигига, экиш муддати ва бошқа омилларга боғлиқ. Картошка пайкалларидаги ўсимликларни сув билан бир хил текис таъминлаш кўп жиҳатдан суғориш технологиясига, яъни эгатларининг узунлиги ва чуқурлигига ҳамда улардаги сув оқимининг тезлигига боғлиқ. Тажрибаларимизнинг кўрсатишича, даланинг нишаблигига қараб, суғориш эгатларининг узунлиги 90—120 м қилиб ўқ ариқлар олиниши лозим. Эгатлар чуқурлиги эса 18—20 санти метр, улардаги сув оқими эса 0,10—0,15 литр секунддан ошмаслиги лозим. Шу тар тибда суғориш гектаридан 220 центнердан ошириб сифатли эртаги то вар ҳосил олишни таъминлайди. Охирги суғориш ҳосилни йиғиштиришга 5—7 кун қолганда тўхтатилади. Колорадо қўнғизи ва унга қарши курашиш. Кейинги йилларда картошка пайкалларида бу зараркунанданинг кенг тарқалганлиги барча хўжаликларда етиштирилган ҳосилга сезиларли зарар келтир моқда. Унга қарши курашда: агротехник чоралар чидамли навлар (Бе ло русский ранний, Детскосельский, Огонёк, Зарафшон, Невский, Гат чинский, Темп кабилар) экиш, шудгорни сифатли ўтказиш, ўтмишдош экинни тўғри танлаш, ўғитлаш, озиқлантиришнинг илмий системасига амал қилиш, қатор ораларини ўз вақтида юмшатиб туриш, суғоришни кечиктирмаслик, эрта экиш (айниқса эртаги картошка колорадо қўнғизи чиққунча пишиб улгуради), палакни ҳосил ковлаш олдидан ўриб ташлаш кабилар киради. Кимёвий усулда эса сумицидин (0,2—0,3 л. га), фазалон (1.5—2,0 кг.га), биток-сибацелиннинг қуруқ поро шоги гектарига 2—5 кг. амбуш (0.2 л. га), цимбуш (0,2 л. га), децис (0,3л. га), каратэ (0,6 л. га), Фьюри (0,15-,02 кг/га), Регент (0,02-0,03 кг/га), Адонис (0,12-0,15) ва бошқа препаратлар қўнғизлар

тупроқдан нишлаб чиқиши биланоқ 400-500 л ишчи эритма тайёрланиб пурка гичлар ёрдамида сепилади. Зарур бўлса 2—2,5 ҳафтадан сўнг қайта дорилаш ўтказилади. Ҳосилни йиғиштиришга 20—30 кун қолганда кимёвий препаратлар билан қарши курашиш тўхтатилади. Йиғиш. Пишиб етилган эртаги картошка палаклари сарғаяди ва туганакларида қаттиқ, сидирилмайдиган пўст ҳосил бўлади. Эртаги картошка асосан июнь-июль ойларида пишиб етилади. Ҳосилни эрта ёки кеч йиғиштириш уни миқдори ва сифатига салбий таъсир этади. Кеч йиғиштириб олинганда, туганаклар сўлиб вазнини йўқотади, офтоб уриб чирийди, турли ҳашаротлар зарарлайди. Шунинг учун эртаги картошкани ўз вақтида йиғиштириб олишни ташкил қилиш керак. Шу билан суғориладиган ердан такрор самарали фойдаланишга имкон яратилади. Картошка ҳосилини йиғиштириб олиш учун турли элеватор типдаги икки қаторли кар тошка ковловчи машиналар (КТН- 1А, КТН-2, КТН-2А ва ҳ. к.) қўлланилади. Ковлаш олди картошканинг сарғайган палаги тракторга тиркаб ишлатиладиган пичан ўриш машиналари (КИР-1,5А) ёрдамида йиғиштириб олинади. Ковлаб олинган картошка ҳосили тегишли жойларга жўнатилиши ло зим. Кечки картошка ўстириш технологияси. Ер танлаш ва тайёрлаш. Ҳайдалган бедапоя, кузги ғалла ва ора лиқ экинлардан бўшаган ерларга ёзда кечки картошка экилади. Ерни тайёрлаш суғориш, чуқур ағдармай ҳайдаш, чизел ва бир йўла борона лашдан иборат. Ўғитлаш. Кечки картошкага ерни ҳайдаш олдидан гектарига 25—30 тонна чириган гўнг. 300—350 кг аммофос ва 150—200 кг ка лий тузи солинади. Нав танлаш. Ёзда экиб, қишки ва уруғлик картошка ҳосили олишда ўрта ва ўртакечпишар навларни (Лорх, Темп, Лошицкий, Су лев, Берлихинген, Голландия навларидан Кардинал, Диамант, Дезире, Пикассо кабиларни) 1 - 20 июнларда, тезпишар ва ўрта тезпишар на влар (Невский, Зарафшон, Огонёк, Детскосельский, Белорусский ран ний, Голландия

навларидан Сантэ, Марфона, Эскорд, Романо, Импала, Бинелла, Космос, Кондор сингариларни) 15 июндан 5 июлгача экиш мақсадга мувофиқдир. Айниқса, ўртапишар ва кечки навларнинг уруғлик туганакларини ёзги қилиб экиш яхши. Чунки, улар омборхо наларда экишгача сўлимай ва кўп нишламай сақланади. Ўсимталарни синдириш. Кечки қилиб ёзда экишгача сақланган уруғлик туганаклар ҳаддан ташқари кўкариб кетади. Узун ўсимтали туганакларни экиш қийин ва бундай уруғликлар ҳосили кўпинча кам бўлади. Шунинг учун ўсимталар узунлиги 8— 12 см га етганда 1—2 марта синдирилади. Охирги марта ўсимталарни син дириш экишга 10—12 кун қолганда ўтказилади. Натижада экилган туганакларнинг анча эрта ва қийғос униб чиқиши таъминланади. Уруғни экишга тайёрлаш ва экиш . Экиш учун уруғлик туга накларни шакли, ранги ва ўсимталарининг йўғонлигига қараб эътибор билан танлаш мўл ҳосил гаровидир. Уруғлик туганакларни экишга тайёрлаш вазни 30—80 граммлик туганаклар бутун, йириклари эса ке сиб экилади. Кесилган ва бутун туганаклар ҳар 3—3,5 тоннаси 100 литр сувга 5—6 кг ТМТД 2—3 грамм қаҳрабо кислотаси ва 4—5 кг аммофос аралаштирилиб, ивитилиб сўнгра экилади. Экиш дастлаб (1 - 10 июнларда) кечпишар, сўнгра (1—20 июнларда) ўртапишар ва охирги (25 июнь — 5 июль) кунлари тезпишар навлар уруғлик мате риаллари 10—12 сантиметр чуқурликда, ҳар гектарда 57—70 минг туп, 70 X 20 — 25 ёки 90 X 15 — 20 сантиметр схемаларда СН-4Б-2, СКС-4, КСН- 9 маркали сажалкалар билан амалга оширилади. Бу бо рада Голландия «Крамер» сажалкасининг устунлигини қайд этиш ва экишда ундан фойдаланишни тавсия этамиз. Чунки, Голландия сажал касининг картошка экиш аппаратининг асосий қисмлари юмшоқ по лимер материаллардан фойдаланиб тайёрланган, бу экишда уруққа, айниқса нишига зарар етказмайди Парваришлаш. Кечки картошка гектарига 3.3—3,5 тонна уруғлик туганаклари экилиб, пайкалларда 14—18 кун ўтгач, ўсимликлар кўкариб

чиқади. Шунинг учун майдонлар ўсимлик кўкаргунча 1—2 марта енгил (400 —500 м 3 ) нормада суғорилади. На тижада ҳар бир гектарда етарли туп сони таъминланиб, сийракланиб қолишига йўл қўйилмайди. Кечки картошка ўсув даврида икки марта озиқлантирилади. Биринчи марта униб чиқиш бошланиши билан би ринчи қатор орасига ишлов бериш чоғида мочевина ёки аммо ний се литраси билан (200—250 кг). Иккинчи озиқлантириш эса шоналаш даврида иккинчи марта қатор орасига ишлов беришда гектарига 300—350 килограмм мочевина ёки аммоний селитраси билан амалга оши - рилади. Ёзда эски (ўтган йилги) туганаги билан экилган картошка тупроқ намлигини дала нам сиғимига нисбатан 70-80% даражада ушлаш учун 10— 12 марта (экилгандан кўкаргунча 1—2, кўкаришдан ғунчалашгача ҳам 1—2, ғунчалашдан пишишгача 6—7 марта) суғорилади. Суғориш ҳар 8—14 кунда, гектарига 500—800 м 3 ҳисобида берилади. Касаллик ва зараркунандалари. Картошка замбуруғ ва бакте риал касалликларидан фузариоз сўлиш, макроспориоз, ҳалқали чириш, ҳақиқий қўтир (парша), қора сон, ризоктониоз, тоғли жойларда қисман фитофтора тарқалган. Кураш чоралари: алмашлаб экиш, чидамли навларнинг уруғлик туганакларини экиш ва экишолди саралаш, касалланган ўсимликларни, даладан юлиб чиқариб ташлаш, юқори даражада экинни парваришлашдан иборат. Кимёвий усулда турли самарали препаратлардан (бордос суюқлиги, цениб, фундазол кабилар) қўлланилади. Ҳақиқий парша (қўтир)га қарши уруғлик туганаклар экишдан олдин 5% ли ТМТД суспензияси билан ишланади. Ўзбекистонда картошка зараркунандаларидан симқуртлар, бу зоқбошлар, поя ва картошка нематодаси, кузги тунлам, битлар, ци када, ўргимчак кана ва колорадо қўнғизи учрайди. Кураш чоралари симқурт, бузоқбош ва кузги тунламларга қар ши алмашлаб экиш, ерни чуқур шудгорлаш, яхоб суви бериш, экишолди обдон

ерни ва уруғлик туганакларни тайёрлаш, бегона ўтларни йўқотиш, ўсув даврида тупроқни юмшоқ сақлаш, парваришлашни юқори даражада ўтказиш, кимёвий препаратлар (каратэ, суми—альфа, нурел, арриво, сумицидин, децис кабилардан) фойдаланиш ҳисобланади. Колорадо қўнғизига қарши курашиш эртаги картошка технологиясида батафсил баён этилган. 5. Картошка ҳосилини йиғиш ва сақлаш усуллари. Ҳосил палак сарғайиб, пастки барглари қуригач, туганак пўсти қалинлашиб, столонлардан осонгина узиладиган бўлгач, октябрь охири ноябрь ойи бошларида КТН-2Б, КСТ-1,4 маркали ковлагичлар ёрдамида йиғиб олинади. Ҳосилни механизмлар ёрдамида йиғиб олишда ернинг намлиги катта таъсир кўрсатади. Тажриба натижаларига кўра, ҳосил комбайн ларда йиғиб олинадиган бўз тупроқли ерларда тупроқ намли ги 14—16% бўлиши керак. Тупроқ намлиги бундан кам бўлса, туганаклар қуруқ кесакларга урилиб шикастланиши мумкин. Кўпчилик ҳолларда картошка ўсиб турган палаги билан ковла нади. Ҳосилни машиналар ёрдамида йиғиб олишни осонлаштириш учун палак юладиган (УБД-3) ёки КИР-1,5 ротацион косилкадан фой даланилади. Картошка ковлангандан кейин даланинг ўзида бир неча соат да вомида қуритилади ва майда-йириклигига қараб сараланади. Бунда вазни 25—30 г дан юқори бўлган йирик ва ўртача туганаклар то вар маҳсулот сифатида ажратилади, майда ва шикастланган туганаклар бракка чиқарилади. Ёғинли кунларда ковланган картошка омбор ёки усти берк бос - тирмаларда 2—3 кун давомида қуритилади. Агар ҳосилни йиғиш дав рида қора совуқлар тушиб қолгудек бўлса, совуқ урган туганакларни аниқлаш мақсадида картошка иссиқ биноларда бир неча кунгача сақланади. Бунда совуқ урган туганакларнинг ҳамма қисми ёки айрим жойлари юмшаб, ажралиб қолади. Сақлаш . Етиштирилган картошка ҳосилининг учдан бир қисми йиғиштириш, ташиш, сақлашга тайёрлаш, саралаш ва сақлаш мобай нида нобуд бўлади. Нобудгарчиликни кескин камайтириш учун дала лар ҳосилни

йиғишга тайёрланиши, механик шикастланишга йўл қўймаслиги, сақлаш режимига қатъий риоя қилиш лозим. Айниқса, хўраки ва уруғлик картошкани сақлашга катта аҳамият бериш талаб қилинади. Картошка сақланаётган вақтда унинг туганакларида ҳар хил био кимёвий жараёнлар: крахмалнинг шакарга айланиши ва шакарнинг крахмалга айланиши, нафас олиши, сув буғланиши ва ҳоказолар рўй беради. Баҳорда уна бошлаш натижасида туганак таркибидаги қуруқ мод далар ва сувнинг бир қисмини йўқотади. Туганакда биокимёвий жара ёнларнинг кучли ёки кучсиз ўтиши картошкани сақлаш даври ва ша роитига боғлиқ. Картошка ковлангандан кейин туганаклар 20—30 кун давомида кучли нафас олади ва вазнини анча йўқотади. Картошка қоронғи жойда, ҳаво намлиги ва ҳарорат юқори бўлган шароитда сақланса, ту ганакнннг шикастланган (шилинган, кесилган) қисмида пўкаксимон тўқима ҳосил бўлиб, бу тўқима туганакни нам йўқотишдан ва унинг ичига микроорганизмлар киришдан сақлайди. Сақланаётган картошканинг нафас олиши қишга бориб секинла шади ва баҳорда, яъни кўзчалари уна бошлаган пайтда яна кучаяди. Қишда ва айниқса, баҳорда туганакнинг шикастланган қисмида пўкак ҳосил қилиш хусусияти камаяди. Туганакнинг нафас олиши, сувни буғлатишда ва унда рўй беради ган бошқа биологик жараёнларга ҳарорат, ҳаво намлиги катта таъсир кўрсатади. Ҳароратнинг ошиши билан нафас олиш ва сувни буғлантириш жараёни кучаяди ҳамда туганакнинг вазни кўп йўқолади. Шикастланган туганакларда пўкак тўқима ҳосил бўлиш жара ёни ҳарорат юқори (20° атрофида), яраланган тўқималар орасига ҳаво бе малол кириб турадиган ва ҳавонинг нисбий намлиги юқори 90—95% бўлган шароитда айниқса, жадал кечади. Шунинг учун ковлаб олинган картошка дастлабки 10 —15 кун давомида юқори ҳарорат ва намликда сақланиши керак. Бу «даволаш даври» деб юритилади. Шу даврдан кейин ҳарорат аста-секин пасайтирилиб, 2—3° гача келтирилади (11- жалвал).

жадвал. Картошкани сақлаш режими Сақлаш даври Ҳарорат, °С Ҳавонинг нисбий намлиги, %Сақлаш даври бошланишида Сақлаш даври - нинг охирида Даволаш даври (10-15 кун) 10 20 85-95 Совитиш даври (20-45 кун) 20 3 85-90 Қишлаш даври 3 2 85-95 Ҳосил йиғишнинг сифатли ўтиши, экишда ерни тайёрлаш, экиш, экинни парвариш қилиш, қисқаси ҳосил йиғиштиришгача бўлган барча агротехнологик жараёнларнинг бажарилиш даражасига, йиғиштириш олди чора-тадбирларга, экин навига ва туганакларнинг пишишига боғлиқ. Узоқ муддатга сақланиши учун хўраки ва уруғлик картошка қуруқ соғлом, тоза ҳамда механик шикастланишлардан ҳоли бўлиши лозим. Йиғиштиришда шикастланган (кесилган ва эзилган) туганакларда на фас олиш ҳамда сўлиш жараёнининг активлашиши оқибатида кўп қуруқ модда йўқолади ва чиритувчи микроорганизмлар кириб, уларни нобуд қилади. Демак, йиғиштириш чоғида асосий эътибор ковловчи механизм лар воситасида картошкани иложи борича механик шикастланишдан сақлашга қаратилмоғи лозим. Бунинг учун ҳар бир хўжалик шарои тида энг аввало ковлаш ҳосили пишган нав, далалардан бошланиши, унда тупроқ намлиги 14- 16% бўлиши лозим. Тадқиқотларимизнинг кўрсатишича, тупроқ намлиги шундан кам бўлса, ме ханик шикастлан ган туганаклар миқдори 30% гача ошади. Намликнинг юқори бўлиши ҳам туганак сифатига, сақланувчанлигига салбий таъсир этиб, ёпиш ган тупроқ унинг юзасида кўп бўлади. Картошка ҳосилини йиғиш олди ўтказиладиган асосий агротехно логик жараёнлардан бўлиб, ковлашолди палакни ўриб ташлаш ёки де сикация ҳисобланади. Бунинг натижасида туганак вв тупроқ етилиши тезлашади, соғлом уруғлик олинади ва картошка ковлов чи агрегатлар иш унуми ва сифати ошиб, ҳосил кам шикастланади.

Ўтказилган тажрибаларимиздан шу нарса маълум бўлдики, палак ўрилмаган пайкалда ковланган туганакларнинг пўсти қалинлиги 8,5 миллимикронни, механик шикастланганлари эса 33,7% ни, ковлаш ол дидан 7 —10 кун олдин палаклар КИР-1,5Б билан ўриб ташланган да ладан олинган туганаклар пўсти қалинлиги 13,7 миллимикронни, ме ханик шикастланганлари эса 11,9% ни ташкил қилди. Агар гектарига 15-20 кг магний хлорат ёрдамида десикация ёки 20% ли суперфосфат сувли эритмаси билан сеникация ҳамда палакни ўриб ташлаш ўтказилса, палак қуришини тезлаштиради, ҳосилни за раркунанда ва касалликлардан асраб, сифатини янада яхшилайди. Голландия навлари вируслардан ҳоли бўлгани учун кўп пояли, етарли озиқлантирилганда палаклари жуда кучли ривожланади. Шу нинг учун уларда ковлаш олди палаклар ўрилиши, ёки десикация, се никация қилиниши шарт. Ковлаб олинган картошка узоқ сақланишгача аралашмалардан то - заланади, сараланади, шикастланган туганаклардан ажратилади. Бу ишлар далада ёки махсус пунктларда йиғиш усулига, об-ҳаво шарои тига картошка биологик ҳолати ва фойдаланишига, сақлаш хилига қараб кузда ўтказилади. Сараланган ва сақлашга мўлжалланган картошка партиясида ту проқ, тош, шағал ва ўсимлик қолдиқлари йирик ва ўрта вазнли туга накларда 1% дан, майда вазнлилар учун 5% дан ошмаслиги, умумий механик шикастланган туганаклар салмоғи ҳам 5% дан юқори бўлмаслиги шарт. Картошка сақлаш учун асосан доимий ва вақтинчалик омборхо налардан, қисман уюм ва ямалардан фойдаланилади. Энг қулай ва самарали усул омборхоналардан фойдаланишдир. Чунки, унда ҳарорат ва намликни бошқариш мумкин. Истиқболли ва кенг тарқалган усул бўлиб, жаҳон картошкачилигида махсус совут гичли омборхоналарда контейнерларда сақлаш ҳисобланади. Контейнерларда сақлаш ташиш, ортиш-тушириш чоғида бўладиган 12— 15% шикастланишга чек қўяди ва яхши сақланиш учун шароит туғдиради.

Совутгичли омборхоналарда, контейнерларда сақлашнинг сама - радорлиги уруғлик сифатининг яхшиланиши, ҳосилдорликнинг кес кин ошиши Н. Н Балашев (1953), А. Г. Мартиненко, А. Расулов (1969), А. Қодирхўжаев (1969), В. Д. Пряхин (1968), С. Межидов (1970), В. М. Кулешов (1976) кабиларнинг тадқиқотларида ҳам тасдиқланган. Узоқ сақлашга мўлжалланган картошкада учта давр ўтади: Даволаш даври картошка ковлаб олингандан бошланиб, бунда туганакда етилиш ва шикастланган жойлар битиши билан боғлиқ му раккаб ўзгаришлар кечади. Туганакнинг шикастланиб кесилган ва эзилган жойларида суберин, перидерма ҳосил бўлиб, пўсти қалинлашади, крахмал миқдори ошиб, қанд миқдори камаяди. Ҳатто касаллик чақирувчиларига қарши заҳарли моддалар (соланин, чако нин, кофеин кислота, скополетин кабилар) ҳосил бўлади. Даволаш даври экин навининг хусусиятларига қараб 10—15 кун давом этиб, бу даврда ҳарорат 15—20°, ҳаво нисбий намлиги 85—95% бўлиши лозим. Совитиш даврида туганакдаги физиологик-биокимёвий жараён лар энг сусайган бўлиб, у 20—40 кун давом этади. Бу даврда ҳа во на млиги 90—95% бўлиб, ҳарорат 14—18° даражадан ҳар суткасига 1,5— 2 0 даража совутилиб борилади. Шундан сўнг картошканинг асосий сақлаш қишлаш даври бош ланади. Бу даврда ҳарорат тезпишар навлар учун 1,5—2°, ўртапишар навлар учун 2— 4°, кечпишар навлар учун 4—5°, ҳаво намлиги эса 85-95% бўлиши лозим. Ҳаводаги газ миқдори ва таркиби ҳам туганакнинг сақланишига сезиларли таъсир кўрсатади. Картош ка сақланиши учун энг қулай шароит ҳавода кислород 16—18%, карбонат аигидрид гази 2—3% бўлганда яратилади. Актив равишда шамоллатиб туриш, ҳарорат ва газ миқдорини ҳаво ва туганаклар оралиғида тавсия этилган даражада ушлаб туриш имконини беради.

Юқорида қайд этилган сунъий совутиладиган ва совутилмайдиган омборхоналарда сақланган картошка Невский ва Зарафшон навларида сақланиш даврида йўқотишлар чиқимлар (табиий сўлиш, ўсимта ниш лаш натижасида чиқим, техник ва мутлақо чиришлар) тадқиқот-лари мизда аниқланганда шу нарса маълум бўлдики, су нъий совутилган шароитда умумий чиқимлар 2,4—4,1% ни, совутилмаганда эса 10,6-14,8% ни ташкил этди. Картошканинг сақланувчанлиги сақлаш усулидан ташқари, у етиштирилган шароитга ва ўстириш агротехникасига ҳам боғлиқ. Юқори нормада бир томонлама ўғитлаш, айтайлик фақат азотли ўғитлар бериш, суғориш тартиби ва режимини бузиш, кўп дозада де сикант, пестицидлар қўллаш кабилар картошка сақланувчанлигига салбий таъсир этади. Картошка йиғиш олдидан қуёшли кунда 30—40 минут туриши, натижада анча қуриб, тупроқ ёпишмайди. Бундан ташқари, уларнинг механик шикастланганларини дарҳол ажратиш мумкин бўлади. Саралаб олинган бутун ва соғлом туганакларни оддий омборхона ёки ўраларда ҳам сақлаш мумкин. Оддий омборхона (шийпон)ларда картошка сақланганда эшик-деразалар маҳкам беркитилишини, зару рат бўлганда иситиш чоралари кўрилиб, совуқдан асраш йўллари кўрилиши лозим. Ўзбекистон шароитида кўпчилик ҳолларда картошка ўраларда сақланади. Ўралар ковланаётган жой ер ости суви чуқур, ариқлардан узоқ, сув тўпланмайдиган бир томонга кам нишаб бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ўраларнинг кенглиги 0,6—0.8 м, чуқурлиги 0,7—0.9 м, узунлиги 2,5—4 метр қилиб олинади. Ўраларга картош ка жойлашдан олдин обдон ичи шиша, тош, ўсимлик қолдиқ ва томирларидан тоза ланади. Ўра устидаги тупроқ қалинлиги нам ва совуқ ўтмаслиги учун 25 — 40 см гача ёпилади ва ёмғир сувлари оқиб кетиши учун йўл-эгатчалар қилиб қўйилади. Эрта баҳорда экишга 20—30 кун қолганда ўралардан картошка очиб олинади ва экиш олди тайёрланади.

Энг аввало сақланган картошкалар 3 та фракцияга майда (30— 50 грамм), ўрта (50—100 грамм) ва йирик (100 граммдан зиёд) бўлинади. Майда ва йирик фракция туганаклар кесилиб, бўлакларга бўлинади ва эртаги муддатда экилгани мақсадга мувофиқдир. Ўрта фракция туга наклари ёзгача сақланиб, бутун ҳолатда кесилмасдан кечки картошка олиш учун уруғлик сифатида фойдаланилади. Картошка сақланаётганда, кўпинча замбуруғ, бактериал ва функ ционал касалликлар билан зарарланади. Улардан қуйидагилар энг кўп тарқалади:  фузариоз касаллиги, қуруқ чириш:  ҳўл бактериал чириш касаллиги, бу касалликка чалинган туганак лар кўплаб суюқлик ва қўланса ҳид чиқаради;  қора сон касаллиги, бунда юқори ҳарорат таъсирида ва ҳаво алма - шинишининг етишмаслиги натижасида туганакнинг ички тўқимаси нобуд бўлади:  туганак этининг қорайиши картошкани ковлаш ва ташиш вақтидаги шикастланиш таъсирида баъзи аминокислоталарнинг оксидланиши натижасида юз беради, бу хил қорайиш картошка нинг таъмини бузади ва экилганда унинг ҳосилини 15—20% гача пасайтиради. Картошка ҳаддан ташқари сернам ва ҳаво етишмаган шароитда (траншеяларда) сақланганда, баъзан туганаклар пўстидаги тўр кен гайиб, сиртида майда оч доғчалар ҳосил бўлиши кузатилади. Омборларда сақланаётган картошка парвариши бино ичидаги ҳароратни нормал ҳолда сақлаб туриш, туганакларни вақти-вақти би лан қараб туриш, чириганларини ажратиб олиш ва ўсимталарини юлиб ташлашдан иборат бўлади. Омборлардаги қулай ҳарорат хонани сунъий совитиш йўли билан яратилади, бу туганакларнинг нобуд бўлишини камайтиришдан ташқари, уларнинг уруғлик сифатини яхши сақлаш имконини беради. Шунинг учун совуқ хоналарда биринчи на вбатда уруғлик картошка сақланиши лозим. Картошка сақлашда туганакларнинг унишини тўхтатиб турадиган кимёвий препаратлардан фойдаланиш ҳам катта аҳамият касб этади. Ишлаб

чиқариш шароитида картошка сақлашда М-1 (альфанафтил сирка кислотанинг метил эфири) препарати муваффақиятли равишда қўлланилмоқда ва у туганакларнинг унишини 2—3 ҳафта кечиктириш имконини бермоқда. Уруғлик картошкани сақлашда ТБ (тетрахлор-нитробензол) пре - паратидан фойдаланиш тавсия этилади. Туганакларни бу хилдаги пре парат билан ишлашда сақланадиган 1 т картошка учун 2—4 кг дори сарфланади. Туганаклар кузда дориланган маъқул. Туганакларни ТБ препарати билан дорилаш уларнинг унишини кечиктиришдан ташқари, вазнининг йўқолишини камайтиради ва ҳосилдорлигини анча оширади. Картошка сақлашда МКГ-1—малеин кислота гидрозидининг на трийли тузини (ГМК-1) қўлланиш, ҳам диққатга сазовордир. Бу пре парат картошка ҳосилини ковлаш олдидан ўсимликнинг палаги қурий бошлаган пайтда пуркалади. МКГ- 1 препарати таъсирида етилган ту ганаклардаги нуклеин кислотанинг биосинтези секинлашади, бу эса сақланадиган картошка учун жуда муҳимдир. Чунки бунда туганак ларнинг униши ва қуруқ моддаларнинг йўқолиши анча камаяди. Бир гектар ердаги картошкани дорилаш учун 1,5—9 кг соф ҳолдаги препа рат сувда эритилиб ўсимликка сепилади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Полиз экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Пиёзбошли сабзавот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Илдизмевали саб¬завот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Картошка-биологяси ва етиштириш технологияси

Мева ҳосилини териш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси