Илдизмевали саб¬завот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Илдизмевали саб¬завот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Илдизмевали саб завот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси Режа: 1. Илдизмевали экинлар вакиллари, аҳамияти. 2. Биологик хусусиятлари ва навлари. 3. Ўстириш технологияси. 4. Ҳосилни сақлаш усуллари.

Таянч иборалар : Илдизмева, сабзи, хўраки лавлаги, турп, шолғом, редиска, илдизмевали ва баргли пастернак, петрушка, сельдерей, илдизмева боши, бўйни, ва илдизи, Ўрта Осиё ва Европа кенжа турлари, уруғлик илдизмеваларни етиштириш. 1. Илдизмевали сабзавот экинлар. Вакиллари ва аҳамияти. Илдизмевали сабзавот экинларига ши рали, сувли, йўғон илдизмевали ҳосил қилувчи: сабзи, хўраки лавлаги (қизилча), турп, шолғом, редиска (истеъмол қилинади илдизмеваси, лекин аҳамияти, ишлатилиши ҳамда ўстириш технологияси бўйича эса – кўкат сабзавот), пастернак, сельдерей, петрушка кабилар киради. Булардан сабзи, петрушка, пастернак, сельдерей соябонгуллилар (Um belliferae) ёки сельдерейлилар (Apiaceae); турп, шолғом, редиска ка рамдошлар (Brassicaceae); хўраки лавлаги эса шўрадошлар (Chenopo-diaceae) оиласига мансуб. Илдизмевалилар таркибида кўп миқдорда углеводлар, яхши ўзлаштириладиган азотли моддалар, витаминлар, ферментлар, хушбуй моддалар ҳамда минерал тузлардан кальций, фосфор ва бошқалар бўлгани учун ниҳоятда қимматли озиқ-овқат ҳисобланади. Хўраки лавлаги илдизмевасида 14% гача қуруқ модда бўлиб, ша карни кўп сақлайди. Таркибида антоциан кўп бўлиб, қизил-бинафша рангда, бу эса ундан тайёрланган озиқ-овқатга ўзига хос ранг беради. Лавлаги шираси таркибидаги витаминлардан, ошловчи моддалардан ташқари 0,15% гача бетаин сақлаб, қон таркибида холестерин тўпланишини камайтиради. Сабзи углеводларга (8% гача) ва каротинга бой бўлиб, унинг миқдори 20 мг % гача боради. Шунинг учун А витамин олиш учун асосий хом ашё ҳисобланади. Минерал моддаларга бой. Сабзи қадимда жигар, буйрак, ошқозон-ичак, камқонлик касалликларини да волашда фойдаланиб келинган. Сабзи уруғидан даукарин препарати олинади, у юрак хасталигини даволашда қўлланилади (Х.Бўриев, А.Абдуллаев, 1994).

Петрушка, сельдерей ва пастернак таркибида кўп миқдорда угле водлар, кўп элементлар ва витмаинлар бўлиб, яна ўзига хос ароматик эфирмойлар сақлаш туфайли турли таомлар ва консерва саноати учун зиравор сифатида кенг фойдаланилади. Турп, шолғом ҳамда редиска углеводлар, витаминлардан ташқари сифатли ўсимлик мойи, физиологик ишқорий тузлар сақлаб овқат ҳазм қилиш фаолиятини яхшилайди ва организмда зарарли тузлар тўпланишига йўл қўймайди. Бундан ташқари минерал моддаларга ва фитонцидларга бой. Турп шарбати билан асал аралашмаси йўталга қарши восита, ревматик оғриқларни қолдиришда яхши ёрдам беради. Умуман, кўпчилик илдизмевали сабзавотларнинг даволаш аҳамияти қадимдан маълум. Илдизмевали сабзавотлардан ҳар хил фойдаланилади. Сабзи ва хўраки лавлаги озиқ-овқат ва консерва тайёрлашда ишлатилади. Бун дан ташқари сабзидан А витамин ишлаб чиқаришда каротин ва сабзи шираси (даволаш воситаси сифатида) олинади. Турп, редиска хомли гича, шолғом асосан пиширилган ва буғланган ҳолда истеъмол қилинади. Сельдерей, пастернак, петрушка овқатларга зиравор сифатида ишлатилади ва консерва тайёрлашда фойдаланилади. Келиб чиқиши ва тарқалиши . Илдизмевали сабзавот экинлар Ўрта ер денгизи атрофларидан келиб чиққан. Н.И.Вавилов (1940) фикрича сабзи ва турп келиб чиқиш маркази иккита: Ўрта ер денгизи ва жанубий – ғарбий ҳамда шарқий Осиё ҳисобланади. Япон олими И.Нисияма (1958) фикрича сабзи ва турп Хитой ва Японияга Европа дан қадимги Ипак йўли орқали кириб келган. Уларнинг кўпчилиги қадимда турп 5 минг, сабзи 3 минг йил ил гари маданий ҳолда экила бошлаган. Ҳозирги вақтда илдизмевали сабзавотлар ҳамма жойда, айниқса, муътадил иқлим шароитлари мамлакатларида кўп экилмоқда.

Дунё деҳқончилигида сабзи экин майдони бўйича Польша би ринчи ўринда туради. У Францияда 40 минг, АҚШда 30 минг, Япо нияда 20 минг, Буюк Британияда 12 минг, Канада 5 минг гектарга эки лади. Бизда сабзи сабзавотлар умумий майдонининг 4-6 % ига, хўраки лавлаги эса 2-3 % ига экилмоқда. Ўрта Осиёда сабзини экишга жуда қадимдан одатланган. Турп, шолғом кам, пастерник, петрушка ҳамда сельдерей эса ундан ҳам кам майдонга экилади. 2. Биологик хусусиятлари ва навлари . Сабзи (Dancus carota) бир йиллик ёввойи сабзидан келиб чиққан. Шунинг учун у ёввойи сабзи билан осон чатишади. Сабзи икки йиллик ўсимлик бўлгани учун биринчи йил узун бандли, патсимон таралган барглар (тупбарг) ва этли (запас қисми) илдизмева ҳосил қилади. Илдизмева ўзак (ксилема-ёғочлик қисми), камбий – (флоэма-запас моддалар тўпланган қисми) ва тиниқ рангли пўстдан иборат. Ўзак дағал, ёғочсимон, шакар кам бўлгани учун таъми пастлиги билан камбийдан фарқ қилади. Асосий ва ҳамма ён шохлар учи майда соябончалардан иборат бўлиб, ўсимлик мураккаб соябон гултўплам билан тугайди. Сабзи гуллари икки жинсли, майда, гултожбарги оқ ёки пушти, бешлик типида. Гуллари четдан чангланади. Чунки, чангчи ва уруғчи бир вақтда етилмай, балки чанглар бир кун олдин етилади. Сабзи гули ҳашаротлар (асаларилар, пашшалар), кам ҳолларда шамол ёрдамида чангланади. Гуллаш ўсимликда дастлаб асосий соябонлардан, сўнгра I, II ва кейинги шохлар соябонидан бошланади. Соябонда аввал ташқи со ябончалар, соябончаларда ҳам дастлаб ташқи гуллар очилади. Уруғлик сабзи илдизмеваси ўтқазилгандан сўнг, 45-50 кунда гул лайди, уруғи гуллаган ўсимликларда 50-55 кун ўтгач, пишиб етилади. Гуллаш ўсимликда 12-15 кун давом этади. Қуруқ иссиқ ҳаво гуллашни тезлаштиради, аксинча, совуқ ҳамда нам ҳаво эса сусайтиради. Гуллаш тугагач, тупгулдаги четки соябончалар соябон ичига букилади, нати жада соябон қуш уяси шаклига киради. Меваси – дон бўлиб, кўндаланг қовурғали, тиканли.

Пишганда алоҳида мевага ажралади. Дони (уруғи) таркибида эфир мойи кўп бўлгани учун ўзига хос ҳидга эга. У жуда се кин бўртиб, кўкариб чиқади ва секин ривожланади. Сабзи уруғининг унувчанлиги 70-80 % бўлиб, 3-4 йилгача сақланади. Уруғи майда, 1000 танасининг вазни 1,1 –1,5 грамм. Уруғ вазни ва ҳосилдорлиги унинг ўсимликда жойлашишига боғлиқ. Илдизлари ўқилдиз типида бўлиб, ерга 2 м чуқурликка кириб, 25-30 см атрофга тарқалади. Сабзининг навлари бир-биридан морфологик белгилари ва хўжалик биологик хусусиятларига қараб фарқланади. Ўзбекистонда сабзининг Мшак 195, Мирзои красная 228, Мирзои желтая 304, Нурли 70, Нантская 4, Шатанэ 2461 навлари районлашти рилган. Лавлаги (Beta vulgaris) – энг қадимги экиндир. У тўртта хилга бўлинади: 1. Қанд лавлаги – барги оч-яшил, илдизмеваси оқ, узун-конусси мон бўлади. 2. Хашаки лавлаги – барги оч яшил, илдизмеваси йирик, шакли ва ранги турлича. 3. Хўраки лавлаги (қизилча). 4. Барг лавлаги (молгольд). Бунинг барги истеъмолга ишлатилади. Барглари йирик, барг банди узун, илдизмеваси шохлаб кетади, ёғочсимон ва овқатга фойдаланиб бўлмайди. Хўраки лавлаги ўсишининг биринчи йили узун бандли барглари бўлган тупбарг ҳосил қилади. Баргининг ранги тўқ яшил ёки қизил, илдизмеваси қизил, шакли ясси, юмалоқ ёки ўтмас конуссимон бўлади. Илдизмева эти қизил бўлиб, ундаги буёқ модда – антоцион пигментининг миқдорига қараб очдан тўқ қизилгача ўзгаради. Лавлаги илдизмеваси уруғпалла тирсаги пастки қисми (эпокотиль) ва илдизининг юқори қисми ривожланиши ҳисобига шаклланади.

Илдизмева томир-толали боғламлар ораларига жойлашган. Ҳужайраларнинг бўлиниши туфайли концентлик доира ҳосил қилиб ривожланади. Шунинг учун лавлаги илдизмеваси кўндалангига кесиб қаралганда кетма-кет келадиган тўқ рангли паренхима тўқималари би лан оч рангли томир-толали боғламлардан ҳосил бўлган халқалар кўринади. Этида халқалар кам, рангининг тўқ қизил бўлиши хўраки лавлаги илдиз-мевасининг ижобий белгилари ҳисобланади. Лавлаги ўсув даврининг иккинчи йили кучли шохланган гулпоя лар чиқаради. Гули бешлик типида, майда, икки жинсли, яшил бўлиб, четдан шамол ёрдамида чангланади. Уруғлик лавлаги тупроққа ўтқазилгандан сўнг 50-60 кунда гуллайди, гуллаш даври 30-40 кун да вом этади. Дастлаб биринчи, кейин иккинчи, учинчи ва ҳоказо тартиб шохлардаги гуллар гуллайди. Лавлагининг гули ўсимликда тўп-тўп бўлиб, зич жойлашган. Гул уруғлангач бир-бирига яқин мева қатлари қўшилиб ўсади ҳамда ту гунча, яъни тўпмева ҳосил қилади. Ҳар бир тугунчада ундаги гулнинг сонига қараб 2-7 та бир уруғли мевачалар бўлади. Лавлаги тугунчаси (тўпмеваси) уруғлик ҳисобланади. Ҳар бир ту - гунчадан 2-7 та ўсимлик униб чиқади ва улар ўсиб, тез кунда бир-би рига халақит беради. Шунинг учун экинни парваришлашнинг даст лабки тадбири ягоналаш ҳисобланади. Шу муносабат билан лавлаги нинг, битта ўсимтали навларини яратиш бўйича селекция ишларини олиб бориш катта аҳамиятга эга. Лавлаги уруғи уруғлик илдизмеваси ўтқазилгандан сўнг 115-125 кун ичида пишади. Уруғининг (тугунчаларининг) 1000 таси 15-22 грамм, 1-класс уруғларининг унувчанлиги 80 % дан кам эмас унувчан лигини 5 йилгача сақлайди. Лавлагининг илдизи ўқ илдиз бўлиб, юмшоқ тупроқларда 2,5 м чуқурликка кириб, 50 см атрофга тарқалади.

Ўзбекистонда хўраки лавлагининг фақат битта Бордо 237 нави районлаштирилиб экилади. Бу нав ўрта пишар (100-120 кун), ҳосилдор (250-350 ц/га), илдиз меваси юмалоқ, тўқ-қизил рангда. Сақланувчанлиги яхши. Асосан, ёз ойида экилади. Кечкуз ва баҳорда ҳам экилиши мумкин. Турп (Raphanus sativus) - карамдошлар ёки бутгуллилар оила сига мансуб бўлиб, икки йиллик ўсимлик. Ўсишининг биринчи йили кесикли, тукли барглардан иборат, тупбарг ҳамда турли вазн, шакл ва рангдан илдизмевалар ҳосил қилади. Иккинчи йил эса гулпоя чиқариб, экилгач 35-40 кунда гуллайди, гуллаши бир ойгача давом этади. Турпнинг гул тўплами – шингил. Гули тўрт тожбаргли, икки жинсли, оқ, пушти, бинафша ёки оч сариқ рангда, четдан ҳашаротлар, асосан асаларилар ёрдамида чангланади. Маданий турп редиска ва ёввойи турп билан осон чатишади. Буни албатта уруғлик экинларни жойлаштиришда, ҳисобга олиш керак. Уруғлик турп экилгандан сўнг 100-110 кунда пишади. Меваси юмшоқ, очилмайдиган урчуқ ёки цилиндрсимон қўзоқдан иборат. Уруғи юмалоқ - овал шаклда, оч тўқ жигар рангда бўлиб, уни ре диска уруғидан фарқлаш жуда қийин. Уруғининг 1000 таси 9-14 грамм келади, унувчанлиги 1 класс уруғларда 85 % бўлиб, 4-5 йилгача сақланади. Ўзбекистонда турпнинг иккита: Маргеланская ва Андижанская-9 навлари районлаштирилган. Бу навлардан Маргеланская кенг экилиб тезпишар 90-100 кунда пишиб етилади. Ҳосилдорлиги юқори, узоқ сақланади. Мазаси жуда яхши, таркибида 30-40 мг % С витамини бор. Ил дизмеваси узунчоқ ёки юмалоқ конуссимон, ранги оқ, тубининг кўп қисми яшил бўлади. Тупроққа ботмай туради. Асосан ёзда такрорий экин сифатида экилади. Баҳорда экилганлари эркаклаб кетади. Рес публикамизда 2001 йилдан бошлаб Ўзбекистон Ўсимликшунослик илмий тадқиқот институтида яратилган қора турп (Дайкон)нинг янги Куз ҳадяси нави районлаштирилди.

Шолғом (Brassica campestres) - карамдошлар ёки бутгуллилар оиласига мансуб икки йиллик ўсимлик. Биринчи йилги тупбарги ки чик, барглари ер бағирлаб ўсади, патсимон, илдизмеваси ясси ёки юмалоқ-ясси, ранги оқ, қизил, сариқ, бинафша, эти оқ ёки сариқ бўлади. Иккинчи йили гулпоя чиқаради. Гули тўрт тожбаргли, четдан чангланади, гултуплами – шингил. Шолғом турнепс, брюква ва су репка билан осон чатишади. Меваси қузоқ. Уруғи уруғлик шолғом ўтқазилгандан кейин 60-70 кунда етилади. Уруғи майда, юмалоқ, оч ёки тўқ қўнғир рангда. Уруғининг 1000 таси 1-2 грамм. Унувчанлиги биринчи класс уруғларида 95 % дан юқори ва 4-5 йилгача сақлайди. Ўзбекистонда шолғомнинг маҳаллий Наманганская местная ва Самаркандская местная навлари районлаштирилган ва кенг тарқалган. Наманганская местная – эртапишар нав. Илдизмеваси катта эмас, ясси шаклда, серсув, ширин. Пўсти кўндаланг, тарам-тарам, силлиқ эмас. Ранги асосан оқ, лекин сариқлари ҳам учрайди. Ҳосилдорлиги ўртача (70-80 ц/га). Самаркандская местная – ўртапишар нав. Илдизмеваси йирик, ясси ёки юмалоқ-ясси, эти оқ, жуда зич-қаттиқ, ўсиб кетганда ёғочланиб қолади, пўсти кўндаланг, тарам-тарам. Ҳосилдорлиги ўртача (70-85 ц.га). Петрушка (Petroselinum hortense Hoffm) - соябонгуллилар ёки сельдерейсимонлар оиласига мансуб, икки йиллик ўсимлик бўлиб, барги ёки илдизмеваси истеъмол қилинади. Илдизли петрушка навларининг илдизи йўғонлашиб, конуссимон илдизмева ҳосил қилади. Баргли петрушканинг илдизи йўғонлашмайди, овқатга фақат барги ишлатилади. Баргида 240 мг % гача С витамин бўлади. Уруғидан экилган петрушка биринчи йили учталик патсимон туп барг, четлари тишли барг ҳамда илдизмева ҳосил қилади. Петрушка экилгач, 120- 150 кунда пишади. Илдизмевалари ерда қишлайди ёки ковланиб, омборхоналарда сақланиб, баҳорда қайта далага ўтқазилади. Тупроққа ўтқазилган илдизмевалар гулпоя, гул, мева ва уруғлар ҳосил қилади.

Гултўплами – соябон. Гуллари икки жинсли, майда, бешта сариқ гултожбаргли. Ўсимлик четдан ҳашаротлар ёрдамида чангланади. Ме васи қўш уруғдан иборат. Уруғи овал, майда, қиррали, кулранг-яшил, 1000 таси 1,2-1,8 грамм, унувчанлиги 1-класс уруғларидан 70 % дан зиёд бўлиб, 3-4 йил сақланади. Петрушканинг қуйидаги Сахарная, Бордовикская, Листовая обыкновенная навлари кўп тарқалган. Илдизли петрушканинг Сахарная нави – тезпишар, ҳосилдорлиги юқори (160-200 ц.га). илдизмеваси узунчоқ – конуссимон, учи ўткир, кулранг оқ, вазни 150 грамм. Узоқ сақланмайди. Бордовикская нави – кечпишар, узун-цилиндрсимон, оқ рангда бўлиб, яхши сақланади. Баргли петрушканинг Листовая обыкновенная нави тезпишар, юқори ҳосилли бўлиб, жуда кўп (50 та ва ундан ортиқ) йирик баргли тупбарг ҳамда еб бўлмайдиган шохланган, ёғочсимон илдизмева ҳосил қилади. Сельдерей (Apium graveolens) - соябонгуллилар ёки сельдерей - симонлар оиласига киради. Сельдерейнинг 3 та: илдизмевали, бандли ва баргли хиллари мавжуд. Илдизмевали сельдерей биринчи йил ис теъмолга яроқли юмалоқ илдизмева ва тупбарг ҳосил қилади. Бандли сельдерей ўсимлигининг йўғон барг банди овқатга ишлатилади. Баргли сельдерей барра ҳосил қилади. Бизда асосан илдизмевали сельдерей ўстирилади. Ўсув даври узун бўлиб 150-200 кунни ташкил этади. Сельдерей уруғи жуда майда бўлиб, секин бўртади, униб чиқади (15-20 кунда), ҳамда майсалари ҳам секин ўсади. Шунинг учун уни одатда, парникларда ўстирилган кўчатлардан кўпайтирадилар. Сельдерей ҳаётининг иккинчи йили гулпоя ҳосил қилади. Гултўплами мураккаб соябон. Гули икки жинсли бўлиб, четдан ҳашаротлар ёрдамида чангланади. 1000 та уруғ вазни 0,35-0,5 гармм. Унувчанлиги 1 класс уруғларида 75 %. Сельдерей совуққа чидамли ўсимлик, тупроқ

унумдорлигига талабчан. Чунки унумдор, озиқ эле ментларга бой тупроқларда яхши ўсади. Ўзбекистонда илдизмевали сельдерейнинг Яблочный нави район - лаштирилиб экилади. Бу нав тезпишар, ҳосилдор (200 ц.га ва зиёд). Илдизмеваси юмалоқ ва юмалоқ-ясси, йирик вазни 200-300 грамм. Тупбарги катта эмас, ярим тарқоқ. У 15-26 та узунлиги 24-45 см гача тўқ- яшил баргдан иборат. Илдизмева таркибида 14,4-18,7 % қуруқ модда, 1,1-3,9 % шакар, 11,0-16,8 мг% С витамин, баргида эса 11,4-14,1 % қуруқ модда, 1,6- 2,5 % шакар, 25-51 мг% С витамини ҳамда 2,9-3,0 мг % каротин бор. Пастерник (Pastinaca sativa) - соябонгуллилар ёки сельдерейси монлар оиласига киради. Илдизмеваси йирик, юмалоқ-узунчоқ ёки узун конуссимон, сариқ-оқ рангда. Барги кесикли, бўлинган патсимон. Ўсув даври (уруғ экилгандан илдизмевалар пишгунча) – 100-125 кун. Иккинчи йил уруғлик илдизмевадан юқори қисмидан шохлайди ган, бўйи 100-130 см га етадиган узун гулпоялар ҳосил қилади. Гултўплами – мураккаб соябон. Гули майда, сариқ, икки жинсли, чет дан ҳашаротлар ёрдамида чангланади. Уруғи ясси-овал, чети қанотчали, қиррали, 1000 тасининг вазни 3-4 грамм. Унувчанлиги 70% бўлиб, 4 йилгача сақланади. Пастернакнинг асосан Круглый ранний, Студент, Лучший из всех навлари кенг тарқалган. Круглый ранний – нави ўсув даври қисқа 90-100 кун, ҳосилдорлиги юқори. Илдизмеваси юмалоқ, оқ-кулранг. Студент – ўртапишар (120-125 кун), илдизмеваси йирик, узунчоқ (25 см гача), серҳосил, яхши сақланувчан. 2. Биологик хусусиятлари. Илдиз ва поянинг йўғонлашган қисми илдизмева дейилади. Ўсимлик кўкариб, 1-2 та чинбарг ҳосил қилганда илдизмева дейилади. Ўсимлик кўкариб, 1-2 та чинбарг ҳосил қилганда илдизмева шакллана бошлайди. Бунда ўқилдиз бирламчи пўсти ёрилади ва қурийди. Ҳар қандай илдизмева уч қисмдан ташкил топган:

1. Бош. 2. Бўйин. 3. Ҳақиқий илдиз. Илдизмеваларнинг шаклланишида ўсимлик майсасининг уруғпалла барг тирсагидан юқори (гипокотиль), уруғпалла барг тирса гидан паст (эпикотиль) ва бирламчи илдиз қисмлари иштирок этади. Ўсимлик майсаси уруғпалла барг тирсагидан юқори илдизмева бошини, уруғпалла барг тирсаги пастидан илдиз бўғзигача – бўйни, илдиз бўғзидан илдизмева учигача ҳақиқий илдиз ҳосил қилади. Илдизмева боши қисқарган поя бўлиб, бошқа барча поялар син гари барг чиқаради. Барг қўлтиқларида куртаклари бўлади, улар қулай шароитда ўсиб, гулпоя ҳосил қилади. Илдизмева бўйни-уруғпаллабарг ости тирсагидан ўсиб чиқади ҳамда илдизмева боши билан ҳақиқий илдизни бирлаштириб туради. Буйинда ҳеч қандай барг ва илдизчалар бўлмайди. Кўпчилик ҳолларда у тупроқдан ташқари чиқиб туради ва яшил рангга киради. Ҳақиқий илдиз илдизмеванинг пастки (учки) қисми бўлиб, у илдизнинг ўсиб йўғонлашиши ҳисобига ҳосил бўлади, жуда кўп майда ён ўсимликнинг қайси қисми иштирок этишига боғлиқ. Илдизмевалар юмалоқ ва ясси – юмалоқ шаклда бўлса, улар асосан ёш ўсимликлар уруғпалла барг усти ва ости тирсакларининг ривожланиши эвазига ҳосил бўлади. У асосан бош ва бўйиндан ташкил топади. Узунчоқ ко - нуссимон шаклдаги илдизмеваларнинг ҳосил бўлишида (гипокотиль ва эпикотилдан ташқари) илдизнинг ҳам иштироки катта. Илдизмеваларнинг шакли экиннинг баъзи биологик ва хўжалик хусусиятларини ҳам характерлаши мумкин (Н.Н.Балашев, 1978). Ясси ва юмалоқ-ясси шаклли илдизмевали экин навлари, одатда тезпишарлиги, эти нозик тузилганлиги, мазалилиги ва яхши сақланмаслиги билан фарқ қилиб, илдизмевалар тупроққа чуқур кир майди. Шунинг учун уларни механизация ёрдамида йиғиб-териб олиш осон.

Илдизмеваси узунчоқ, конуссимон навлар деярли кечпишар, тар кибида қуруқ модда кўп бўлади, яхши сақланувчан, тупроқда чуқурроқ жойлашади, ҳосилни механизмларда териб олиш анча қийин. Паст (нолдан 5-8 0 гача) ҳароратда сақланган уруғлик илдизмева ўсимликлари ҳаётининг иккинчи йилида гулпоя чиқаради ва мева бе ради. Юқори ҳароратда сақланган илдизмевалари иккинчи йили ўсишини давом эттиради, лекин «ўжарлик» қилиб гул, уруғ ҳосил қилмайди. Илдизмевалар сақлаш пайтида сўлитилса, уларни қуруқ тупроққа экиш ҳам ўжар ўсимликларнинг ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Агар нишлаган ёки ўсимта чиқарган уруққа узоқ вақт паст (0-5 0 ) таъсир этса, унда кукариб чиққан ўсимликлар шу йиллидаёқ гул ва уруғлар ҳосил қилади. Бунга гуллаб ёки эркаклаб кетиш ҳодисаси дейилади. Эркаклаб кетган ўсимлик кичкина, ёғочсимон, истеъмол қилишга яроқсиз илдизмева ҳосил қилади. Илдизмеваларнинг эркаклаб кетиш ҳоллари кеч кузги ёки эрта баҳорги муддатдаги экинларда қиш ва баҳор ўзгарувчан, яъни иссиқ-совуқ ҳаво аралаш алмашиб келган йил ларда кузатилади. Шолғом, айниқса, эркаклашга мойил ўсимлик. Лав лаги, сабзи ва петрушка кам эркаклайди. Эркаклаган ўсимликлар биринчи йилиёқ уруғ ҳосил қилади ва бундай уруғлар экилганда улардан нормал, икки йил ҳаёт кечирадиган ўсимликлар униб чиқади. Эркаклаган ўсимликдан олинган уруғ дои мий равишда экилаверса, беш авлод, бу уруғлар ҳаётини бир йилда ту галлайдиган ўсимликларга айланади ва этли йўғон илдизмева тугиш хусусиятини йўқотади. Икки йиллик илдизмевали экинлар-узун кун талаб қиладиган ўсимликлардир. Куннинг узун бўлиши илдизмеваларнинг гуллаши ва уруғ ҳосил қилишини тезлатади, аксинча, қисқа кун эса, уларнинг ривожлани шини сусайтиради. Шунинг учун баҳорда паст ҳарорат билан узун куннинг баравар келганлигидан жуда эрта экилган экинлар орасида одатда, эркаклайдиган ўсимликлар сони кўпайиб кетади. Илдизмева лар ёзда экилганда уларнинг

ривожланиши юқори ҳарорат ва бир мунча қисқа кун шароитида ўтади, бундай ҳолларда ўсимликларда эр каклаб кетиш кузатилмайди. Аммо келиб чиқиши турлича бўлган илдизмева экинларнинг на влари кун узунлигидан турлича таъсирланади. Иқлим шароити мўътадил бўлган жойларда ёки шимолда яратилган экин навлари жа нубдан келиб чиққан навларга қараганда узун кун талаб қилади. Илдизмеваларнинг ҳаммаси ҳам иссиққа талабчан эмас. Уларнинг уруғи 4-5 0 ҳароратда униб чиқа бошлайди, лекин уруғнинг униб чиқиши учун қулай ҳарорат 20-25 0 ҳисобланади. Бундай ҳароратда бут гуллиларга мансуб илдизмевалилар (турп, шолғом) уруғи экилгандан кейин 3-6 кунда, лавлаги 5- 10 кунда, сабзи ва бошқа соябонгуллилар 12-20 кунда униб чиқади. Кўпчилик илдизмеваларнинг (шолғом, турп, пастернак, сельдерей) нормал ўсиши ва ривожланиши учун энг қулай ҳарорат 15-18 0 ҳисобланади. Сабзи айниқса, лавлаги иссиққа талабчан бўлиб, уларнинг ўсиши учун 20-25 0 қулай ҳарорат ҳисобланади. Илдизмеваларнинг деярли ҳаммаси совуққа чидамли. Лавлаги 2-3 0 гача сабзи ва бошқа илдизмевалар 4-5 0 гача бўлган совуқдан зарарлан майди. Илдизмевалилар, айниқса, лавлаги ва сабзининг жануб навлари ўсиш ва ривожланишини юқори ҳароратда яхши ўтказади ва улар нам билан етарли таъминланганда яхши ҳосил беради. Турп ва шолғом ис сиқни хохламайди. Бу экинлар юқори ҳароратда тез пишиб ўтиб ке тади, пўкак бўлиб, мазаси бузилади, ҳосили пасаяди. Илдизмевалилар, айниқса, сабзи ва сельдерей ёруғсевар ўсимлик. Уларнинг ердан чиқиши ва умуман кейинги усув даврида сояланиб қолиши ҳосилнинг кескин камайиб кетишига олиб келади. Айниқса лавлаги, сабзи, пастернак сингари илдизмевали ўсимликлар илдизи бақувват бўлганлигидан қурғоқчиликка чидамли. Шолғом ва турп ҳаво ва тупроқ намлиги етишмаслигига чидамсиз. Бундай ҳолларда уларнинг ўзаги ўсиб кетади, натижада илдизмеваси дағаллашиб, истеъмол қилишга яроқсиз бўлиб қолади.

Сабзининг Ўрта Осиё кенжа турига оид навлари Европа кенжа тури навларига нисбатан юқори ҳароратга ва тупроқнинг шўрланишига мосланувчан бўлади. Шунинг учун улар Россия ноқоратупроқлар шароитида экилганда яхши ўсиб, йирик илдизмева лар ҳосил қилади ва юқори ҳосилдорликни таъминлайди. Лекин бу навлар Европа кенжа тур навларига нисбатан касаллик ва зараркунандалар билан кучли за рарланади. Академик В.И.Зуев (1977) маълумотларига кўра, сабзи Ўрта Осиё кенжа тури навлари (Мшак 195, Мирзои желтая 304, Мирзои красная 228), Европа кенжа тури навлари (Нантская 4, Шантанэ 2461, Несрав ненная кабилар)га нисбатан шўрланишга чидамли экан. Улар уруғининг унувчанлиги 0,5-0,7 % натрий хлор, 1% натрий сульфат эритмасида камайса, Европа кенжа турига оид навлар 0,1 ва 0,3%ли эритмаларда кескин камайтиради (Л.В.Сазонова, Э.А.Власова бўйича, 1990). 3. Илдизмевали сабзавот экинлар ўстириш технологияси ва йиғиш ҳамда сақлаш усуллари. Бу экинлар асосий ҳамда дон ва эр таги сабзавот экинлари ҳосили йиғиштириб олингач, кечки экинлар сифатида (сабзи, хўраки лавлаги, турп ва шолғом) экилиши мумкин. Уларнинг тупроқ ва ҳаво ҳароратига муносабати оддий ёки оқбош ка рамникига ўхшаш бўлиб, турп ва шолғом совуққа чидамли, хўраки лавлаги эса иссиққа талабчан. Турп ва шолғом тупроқ ва ҳаво намли гига (80-90 %) талабчан, сабзи ҳамда лавлаги эса кам талабчан ҳисобланади. Илдизмевали сабзавот экинлар тупроқ озиқасига талаб чан эмас. Уларга органик ўғитлар солиш тавсия этилмайди. Ер танлаш. Органик моддаларга бой ўтлоқ, яхши ўғитланган, ме ханик таркиби енгил қумоқ тупроқлар яроқли. Лекин лавлаги оғир ва кучсиз шўрланган тупроқларда ҳам яхши ўсиб, етарли ҳосил беради. Алмашлаб экишдаги ўрни. Бу экинлар ўсув даври бошланишида секин ўсади ва бегона ўтлар босиб кетади. Шунинг учун қатор оралар ишланадиган ва чопиқ талаб экинлар (картошка, карам, помидор ва бодринг) яхши ўтмишдош. Илдизмевали сабзавот экинларни полиз экинлари, пиёз,

ҳайдалган бедапояга жойлаштириб бўлмайди. Чунки, бу экинлардан бўшаган ерларда бегона ўтлар жуда кўп бўлади. Ўзбекистонда илдизмевали сабзовот экинларни ёзда эртаги сабзо вот ва кузги ғалла-дон экинлардан бўшаган ерларга экиш мақсадга му вофиқдир. Ўғитлаш. Илдизмевали сабзавотлар озиқ моддаларга унчалик та лабчан эмас. Шунинг учун ўртача ўғитлаш нормаси бўз тупроқларда N 120-150 Р 80-100 К 40- 50 , ўтлоқ тупроқларда N 80-100 Р 80-100 К 40-50 килограмм таъсир этувчи модда ҳисобида берилади. Калий 100 фоиз, фосфор 70-75 фоизи ҳайдашда, қолган 25-30 % фосфор экишда, азот эса 2 озиқлантиришда биринчи марта 2-3 чинбарг чиқарганда, иккинчи марта илдизмева ҳосил бўлаётганда берилади. Илдизмевалар экилгунча бир йиллик бегона ўтларга қарши 8-10 см тупроқ тагига трефлан гектарига 0,5-0,75 кг таъсир этувчи модда ҳисобида, экилган ўсимлик кўкаргунча линурон, прометрин ва пропа зин, 2,5 – 3,5 кг нормада қўлланилади. Ўсимлик кўкариб, 1-2 чинбарг ҳосил қилганда гектарига 3 кг прометрин препарат ҳисобида сепилади. Хўраки лавлаги экилган майдонга ўсимлик униб чиққунча 9-12 кг ацетлур, 1-2 чинбарг даврида эса бентанол 6-7 кг сепилади. Гербицид лар қўлланилган далалар ҳосили 4 ойдан сўнг истеъмол қилиниши шарт. Ерни экишга тайёрлаш. Кузда ПН-4-35 плуглари билан тупроқ 30-35 см чуқурликда шудгорланади. Экишолди ер текис, юмшоқ ва кесаклар майдаланган бўлиши учун бороналанади ва молаланади. Экиш муддати, усуллари ва нормалари. Ўзбекистонда илдиз мевали сабзавотлар 3 муддатда экилади: эрта баҳорда феврал охири март ойининг бошларида (сабзи, лавлаги), ёзда 15 июндан 15 июлгача (сабзи, лавлаги), турп ва шолғом эса июл охири август бошида, қиш олдидан 15 ноябрдан 10 декабргача (сабзининг Европадан келтирил ган навлари, лавлаги). Илдизмевалилар қаторлаб-қатор ораси 60 см қилиниб ёки қўш қаторли ленталаб 50+20/2 см, кўп қаторли ленталаб лента ораси 20-30 см, қатор ораси –40-80 см қилиб экилади. Кўрсатилган экиш схемала рида гектарда сабзи –

420-550, шолғом – 300-400, турп ва лавлаги – 150-200 минг туп бўлиши лозим. Экиш нормаси сабзи гектарига 6-8 кг, лавлаги 16-18 кг, турп 5-6 кг шолғом 2-3 кг ҳисобида экилади. Экиш чуқурлиги экин тури ва тупроқ механик таркиби оғир – енгиллигига қараб 1-2 сантиметрдан 3-4 сан - тиметргача бўлади. Илдизмевали экинлар уруғи ивитилмай экилади. Лекин баҳорда уруғлар 1-2 кун ивитилиб, сўнгра сочилувчан ҳолатгача экилса, сама рали ҳисобланади. Ўзбекистон сабзавот – полиз экинлари ва картошкачилик илмий- текшириш институти маълумотларига қараганда, соябонгулли сабза вот экинлар уруғини тез ва қийғос ундириб олиш мақсадида уларни 1-2 соат ивитиб, хона ҳароратида 2-3 кун ушлаб ниш ундириш, сўнгра эса экишгача музхонада 0-3 0 ҳароратда сақлаш эрта юқори ҳосил олиш имконини беради. Уруғларни экишга тайёрлашнинг энг истиқболли усулларидан бири дражилаш ҳисобланади. Бу усул нормасини икки баравар камай тиради, ягоналаш харажатларини камайтиради ва ҳосилдорликни анча оширади (Х.М.Мирфаёзов, 1975). Дражилаш учун чиринди, суперфосфат (1 кг чириндига 20-30 грамм) ва мол гўнги аралашмасидан фойдаланилади. Дражиланган уруғ диаметри 3-4 мм бўлиши керак. Илдизмевали экинларни эрта баҳорда экиш билан бирга кузда (сентябрда) ва кеч кузда (ноябрда) экиш афзал. Бу маддатда улар анча эрта ва мўл ҳосил беради. Х.М.Мирфаёзов тажрибаларига (1975) кўра, жанубий районларда август охирида кузги қилиб экилган сабзи қишдан яхши чиқади, эр каклаб кетмайди ва феврал охирига бориб, янги юқори сифатли товар ҳосил олинади. Кеч кузда ва кузда экилган илдизмеваларда кўплаб эркаклаб ке тиш ҳоллари бўлади. Шунинг учун, кеч кузда бу экинларнинг эркак лаб кетмайдиган навларини экиш мақсадга мувофиқдир. Ёзги муд датда

илдизмевали экинлар шундай муддатларда экилиши керакки, уларнинг ҳосили кузги салқинга тўғри келсин. Бунинг учун аввал лав лаги июл бошигача, сабзи – июл охиригача, турп ва шолғом август нинг биринчи декадасигача экилиши шарт. Умуман, илдизмевали сабзавот экинларини экиш муддатлари, схемалари ва нормалари 103 – жадвалда келтирилган. Сельдерей кўчатдан кўпайтирилади. Бунинг учун унинг уруғи ян вар охири феврал ойида гектарига 800 грамм ҳисобида кўчатхонага сепилади. 40- 50 кундан кейин кўчатлар мартда-апрел бошларида да лага қўшқатор лента шаклда қўшқаторлаб ораси 15-20, ўсимликлар ораси 12-15 см қилиб ўтқазилади. Парваришлаш. Эрта баҳорда ернинг қотиб қолишига қарши чи ринди билан 1,5-2,0 см қалинликда мўльчаланади, қатор оралари КОР – 4,2, КРН- 2,8А культиваторлари, ротацион мотига, бороналар билан қатқалоқ юмшатилади. Илдизмеваларни парваришлашда бегона ўтларни йўқотиш ниҳоятда мураккаб ва меҳнат талаб ишдир. Қатор ораларидаги бегона ўтлар униб чиққач, культивация қилиш, ленталар ораларида эса ўтоқ қилиш йўли билан йўқотилади. Ўтоқ қилиш ягоналаш билан қўшиб олиб борилади. Ўсимликларда 1-2 чинбарг пайдо бўлганда биринчи ўтоқ ва ягона, ундан икки ҳафта ўтгач, иккинчи ягона ва ўтоқ ўтказилади. Биринчи ягоналашда сабзи 2-3 см, иккинчисида эса 5-7 см, лавлаги ва шолғом оралиғи 10-12 см, турпники 10-15 см бўлгани мақсадга мувофиқ бўлиб, текис ва товарбоп ҳосил олинади. Майсаларни ёппасига кўкартириб олишгача тез-тез ҳар 3-4 кунда суғорилиб турилади. Улар текис кўкаргандан сўнг суғоришлар ораси 8-10, ҳосил етилиш даврида эса 12-15 кун бўлади. Бу эса тупроқ на млигининг дала нам сиғимига нисбатан 60-75 % даражада бўлишини таъминлайди.

Кечки илдизмевалилар хосилини йиғиштиришга 2-3 хафта қолганда суғориш тўхтатилади. Жами ўсув даврида 5-11 мартгача суғорилади. Суғориш нормаси 500-600 м 3 . Касаллик ва зараркунандалар. Ун – шудринг касаллиги билан кўпроқ сабзи ва лавлаги ўсимлиги касалланади. Касалликка чалинган экинларнинг баргларида, поялари ва гулларида ёзда унсимон оқ ғубор (спора ташувчи замбуруғ), кузда эса жуда кўп қора нуқталар пайдо бўлади. Ўсимликнинг зарарланган органлари қуриб қолади. Кураш чоралари – олтингугурт кукини билан оҳакни 1:1 (гектарига 15-20 кг) нисбатан аралаштириб чангланади ёки коллоид олтингугуртнинг 1% ли суспензияси пуркалади. Замонавий препаратлардан Тилт, Топаз-100, Вектра 0,3-0,4 л.га қўлланади. Оқ чириш касаллиги сабзи илдизмеваларини сақлашда уруғлик ўсимликларни зарарлайди. Касаллик илдизмевалар юзасида оқ ғубор (замбуруғ илдизи) ҳолида пайдо бўлади. Кураш чоралари – озиқ-овқатга ишлатиладиган илдизмевалар бор билан, уруғли илдизмевалар эса ТМТД (1 т уруғликка 5-7 кг) препарати билан чангланади ва уруғлар ТМТД препарати билан (1 кг уруққа 6-8 г) дориланади. Илдизмевали экинлар зараркунандаларидан бургача, лавлаги узунбуруни, лавлаги шираси ва бузоқбош зарарлайди. Кураш чора лари – рух фосфид билан заҳарланган дон-хўраклар сочилади. Бундан ташқари, децис, амбуш, цимбуш, каратэ, суми-альфа, арриво кабилар 0,3-0,5 л.га сепилади. 4. Йиғиш. Эртаги илдизмевалилар ҳосили қўлда аввал саралаб йиғиштирилиб, бойлам холида сотилади, сўнгра СНУ-3С, СНШ-4, СНС-2М маркали ковлагичлар билан ковланади. Ҳосил октябр – ноябр ойларида қаттиқ совуқлар бошлангунча йиғиб олинади, қуритилади, сараланади ва сақлашга ёки сотишга жўнатилади. Дастлаб совуққа чидамсиз, илдизмеваси тупроққа чуқур кирмай диган экинларнинг ҳосили йиғиб олинади. Одатда, олдин лавлаги, кейин шолғом, турп, сабзи, петрушка ва сельдерей ҳосилини йиғиштирилади. Пастернак

ниҳоятда совуққа чидамли бўлганидан уни куздагина эмас, қишда кун илиган пайтларда, ҳатто баҳорда ҳам йиғиб олиш мумкин. Қазиб олинган илдизмеванинг барги ўзак доираси тўғрисидан шу куниёқ пичоқ билан кесиб ташланади, чунки барги билан туриб қолса, илдизмеванинг суви қочади, сўлийди ва кейинчалик унчалик яхши сақланмайди. Баргларидан тозаланади, кейин уларни йирик майдали гига қараб сараланади ва айни вақтда қишда сақлашга яроқсиз, яъни етилмаган, ёрилган, шикастланган илдизмевалар ажратиб олинади. Ҳосилни йиғиш, саралаш ва ташиш вақтида илдизмеваларни уринтирмасликка, шикастлантирмасликка (кесмаслик, пўстини шил маслик ва ҳоказога) ҳаракат қилиш керак, чунки зарарланган илдизме валар яхши сақланмайди. Илдизмеваларнинг ҳосилдорлиги экиннинг навига, парваришлар агротехникасига, айниқса, экиш муддатига қараб кескин даражада ўзгаради. Масалан, эртаги сабзининг гектаридан 120-130 ц кечкисидан 130-150 ц.лавлагининг эртагисидан 130-140, кечкисидан 150-180 ц ат рофида ҳосил олинмоқда. Илғор сабзавотчилик хўжаликларида илдизмевалардан анча юқори гектаридан 250-300 ц ва ундан ортиқ ҳосил етиштирилмоқда. Илдизмевалар ҳарорат 0 дан 2 0 гача, ҳавонинг нисбий намлиги 85-95 % бўлганда подвал типида қурилган сабзавот омборлари ёки тран шеяларда сақланади. Шолғом, сабзи сақлаш учун эни 50-60 см ва чуқурлиги 70-80 см: лавлаги ва турплар учун эса сиғими каттароқ эни ҳамда чуқурлиги 70-80 см келадиган траншеялар қилинади. Илдизме валар траншеяларда апрелгача сақланади, баҳорда эса уларни сабзавот омборларига олинади. Лавлаги, шолғом ва турп 1,5 м гача қалинликдаги уюмларда ҳам сақланади. Сабзи бошқа илдизмеваларга қараганда унчалик яхши сақланмайди, шу сабабли унинг қатламлари орасига тоза, нам қум со либ, эни ва бўйи 1 м бўлган штабелларга жойланади. Сабзи ва бошқа илдизмеваларни яшикларда ва контейнерларда сақлаш юклаш ва бўшатиш ишларини

механизациялашга имкон беради. Бироқ, сўнгги йиллардаги текширишлардан маълум бўлишича, сабзини очиқ поли этилен қопларда сақлаш энг яхши усул ҳисобланади. Полиэтилен қопларда сақланганда илдизмеваларнинг чириши, вазнининг табиий камайиши, шакар ва витамин С нинг йўқолиши анча камаяди.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

Похожие

Полиз экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Пиёзбошли сабзавот экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Мева ҳосилини териш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Томатдош сабзавот экин¬ларини етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш тех¬нологияси