Ilmiy izlanish usullari va texnikasining asosiy elementlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ilmiy izlanish usullari va texnikasining asosiy elementlari

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Ilmiy izlanish usullari va texnikasining asosiy elementlari Reja: 1. Mashg’ulot maqsadi 2. Uslubiy ko’rsatmalar 3. Tajriba uchun uchastkalarni tanlash

Ilmiy izlanish usullarining asosiy elementlari quyidagilardan iborat: takrorlanishlar va variantlar soni, tajriba uchastkasining shakli va maydoni, ularni joylashtirish yo’nalishi, yer uchastkasida variantlarni joylashtirish usullari, takrorlanishlarni joylashtirish tizimi, hududdagi yer uchastkasi va variantlar, hosilni hisoblash usullari, tajribalarni o’z vaqtida tashkillashtirish. Dala tajribasining tashkiliy birliklari va o’tkazish sharoitlari shu hudud tuproq sharoiti va uning maydonda o’zgaruvchanligiga chambarchas bog’liqdir. Tajriba uchun ajratib olingan yer uchastkalarining tuproq unumdorligining o’zgaruvchanlik xususiyatlari tajriba o’tkazishdan avval maxsus usullar bilan tekshirilib ko’riladi. Bunday usullardan biri rekognospironkalik yoki oldindan bilib olish ekinlarini ekib ko’rish hisoblanadi. Oldindan bilib olish usulida tajriba o’tkazish uchun ajratilgan yer uchastkasiga yoppasiga bir xil o’simlik ekiladi va bir xil tajriba maydonchalardan olingan hosil taqqoslab ko’riladi. Juda ko’plab o’tkazilgan tajribalar natijasida ko’riladiki, har qanday yer uchastkasida tuproq unumdorligi tasodifan va qonuniy ravishda o’zgaruvchanlik xususiyatlariga egadir. Mashg’ulot maqsadi . Dala tajribalari usullarining asosiy elementlari bilan tanishish.Variantlar soni, takrorlanishlar, maydon, tajriba uchastkalarining shakli va qishloq xo’jaligi ekinlarining zararli organizmlardan himoya qilish bo’yicha ilmiy izlanishlarni o’tkazish davomida tajribalarning ishonchliligi va to’g’riligini aniqlab olish. Uslubiy ko’rsatmalar . Dala sharoitida o’tkaziladigan eng muhim hararkterli xususiyatlaridan biri bu, kuchli variatsiya va o’simlik rivojlanishi va o’sishi uchun turli tashqi omillarning boshqarib bo’lmasligidir. Tajribalarni aniq bo’lishini ta'minlash uchun: tajriba uchastkalarini to’g’ri tanlash va tayyorlash, variantlar sonini joylashtirish, tajriba uchastkalarini shakli va hajmini tanlash, hamda tajriba variantlarining sonini to’g’ri tanlash lozim. Tajriba uchun uchastkalarni tanlash . Dala tajribasi uchun ajaratiladigan yer maydoni ikkita talabga javob berishi shart:

Hududning tuproq-iqlim, agrotexnik sharoitlar, tajriba natijalaridan foydalanish imkoniyati mavjud bo’lishi; Tajribaning aniq bo’lishini ta'minlash maqsadida tuproqning bir xil tipda bo’lishi; shuning uchun, yerni to’g’ri tanlash, tuproq tajribalarini olib borish, tuproqning relef va mikrorelefi xususiyatlarini o’rganish, tasodifiy omillar natijasida tuproqning ifloslanishi va ifloslanish darajalarini o’rganish lozim. Dala tajribalari zamonaviy intensiv almashlab ekish yoki boshqa sharoitlarda o’tkazilishi mumkin. Bu esa qishloq xo’jaligi ekinlarini zararkunanda, kasallik va begona o’tlardan himoya qilishdagi mavjud usullarni takomillashtirish va yangilarini yaratishni taqozo etadi. Variantlar soni, maydoni, tajriba maydonlarini shakli va joylashishi, ularning tajribadagi xatoliklarga ta'siri. Tajriba sxemasidagi variantlar soni, tajriba mavzusi va eksperimentning vazifa hamda maqsadidan kelib chiqib aniqlanadi. Shu narsani nazarda tutish lozimki, izlanishlarni rejalashtirishda variantlar soni tajribaning aniqligiga sezilarli ta'sir ko’rsatadi. Ba'zan, variantlar sonining ortib borishi bilan tajribadagi xatoliklar ham ko’payib boradi (jadval). jadval Tajriba maydonlari teng bo’lgan holda variantlar soniga nisbatan nisbiy xatoliklar (Derevitskiy, 1962) Qand lavlagi Kartoshka Variantlar soni(I) Tajribadagi nisbiy xatoliklar (S X ), % Variantlar soni(I) Tajribadagi nisbiy xatoliklar (S X ), % 2 4,57 2 8,04 3 5,03 3 8,38 4 5,38 4 8,51 6 5,40 6 8,76 9 5,74 9 8,89 12 6,24 12 9,67 18 6,31 16 10,31 27 6,76 24 10,65 54 7,21 48 14,61

108 7,93 86 16,41 Variantlar soni kam bo’lganda (2-3) o’rganilayotgan omillarga to’liq tavsif berib bo’lmaydi, shuning uchun variantlar sonini ortib borishi bilan birgalikda tajriba uchastkalari soni ham ortib boradi, bu o’z navbatida umumiy tajriba maydonlarini ham sonini oshishiga olib keladi. Shuning uchun eksperiment sxemasini ishlab chiqishda tajribada to’rtta takroriylikda 8 tadan 12 tagacha variantlar bo’lishiga erishish kerak. Har bir variant uchun bir nechta takroriy delyanka (maydoncha)larni olish – tajriba aniqligini oshirishning yagona usuli hisoblanadi. Hududdagi tajribalarning takroriyligi har bir variant uchun bir nomdagi delyanka (maydoncha) larning soni deyiladi. Takrorlanishlarning ortib borishi (asosan to’rt-olti marta) tajriba xatoliklarini sezilarli kamaytiradi. Keyinchalik takrorlanishlar sonini oshirmaslik maqsadga muvofiqdir, sababi bunda ish hajmi oshib ketadi va xatoliklarning kamayishi unchalik sezilmaydi. Tajribalarni takrorlanishlarsiz oldindan o’tkazishda faqatgina sinab ko’rish va ko’rgazmalar uchun ruxsat berilishi mumkin. Tajriba takroriyligi tajriba maydoni unumdorligini o’zgarishi va tajriba xatoliklarida berilgan o’lcham bilan aniqlanadi. Tuproq farqlarining xilma xilligi kasr hisob ma'lumotlari bo’yicha belgilanadi. Bunday ma'lumotlar bo’lmagan taqdirda oldindan olingan natijalardan foydalaniladi. Xatoliklarning ahamiyatini izlanuvchining o’zi belgilaydi. Tasodifiy og’ishning oxirgi chegarasini ko’rsatuvchi mavjud kichkina farq –o’lcham, (mavjud kichkina farq-MKF), EKAF), taxminan uch karra o’rtacha xatoliklarga teng: EKAF 0,5 ≈ 3S x . Demak, xatoliklar variantlarning eng kam samaradorligida xam kutilganidan uch marta kam bo’lishi kerak. Masalan, yangi kimyoviy vositani kartoshkadagi kolorado qo’ng’iziga qarshi sinab ko’rish davomida har gektaridan nazoratga nisbatan 9 sentnerdan oshiqcha hosil olish kutilgan. Demak tajribani 3 s/ga (9:3=3) xatoliklar bilan rejalashtirish kerak. Hosildorlikni 15 s/ga qilib belgilanganda esa 15 s/ga - S x =5 (15:3);

Qo’shimcha hosildorlikni 2 s/ga qilib olinganda esa tajriba xatoliklari 2:3=0,7 s/ga ni tashkil qiladi.Agar tajribada xatoliklar 0,7 s/ga dan kam bo’lsa, mazkur qo’shimcha hosil xatoliklarning eng oxirgi chegarasi hisoblanadi, bunday holatda yangi kimyoviy vosita hosil miqdoriga ta'sir qilmagan deb hisoblanadi va bu yangi kimyoviy vositani ishlab chiqarishga tavsiya etilmaydi. O’simliklarni himoya qilish bo’yicha olib borilayotgan izlanishlarda tajribaning nisbiy xatoliklari (S x %) kam bo’lishiga harakat qilinadi. Mobodo, entomologik, fitapatologik izlanishlarda hamda begona o’tlarga qarshi kurash bo’yicha olib borilayotgan tajribalarda nisbiy xatoliklar kutilganidan oshib ketsa buni sababini o’rganish va keyingi tajribalarda bu xatoliklarni oshib ketish sabablarini bilib olish lozim. Ko’pincha izlanishlarni usulik ko’rsatmalarga binoan to’g’ri bajarish davomida o’tkazilgan eksperiment natijalari ma'lumotlaridan aniq xulosa chiqarmaslik kerak. Sababi, tajriba xatoliklari kutilayotgan miqdoriy darajalarni oshirib yuboradi. Shuning uchun izlanishlarni rejalashtirishda kutilayotgan tajriba xatoliklari oldindan, tajribani joylashtirish va o’tkazishdan oldin aniqlanadi, bunda hosilning kasriy hisobi, tajriba natijalari va ekinning teng ekilganligi to’g’risidagi ma'lumotlardan ham foydalaniladi. Buning uchun hosilning o’zgaruvchanlik kriteriyasi sifatida quyidagi o’rtacha kvadrat (standart) og’ish formulasidan foydalaniladi: Bunda, S - o’rtacha kvadrat (standart) og’ish; ∑ - yig’indi belgisi; x - delyankadagi hosil; - tajribagi o’rtacha hosil; n - kuzatuvlar soni. O’rtacha hosilga (%) nisbatan o’rtacha kvadrat og’ish variatsiya koeffitsienti deb ataladi va V bilan belgilanadi: V=

Variatsiya koeffitsientlarini va talab qilinadigan tajriba xatoliklarini aniqlash, takrorlanishlar soniga nisbatan oldindan quyidagi formula asosida aniqlanishi mumkin: bunda n—talab qilinadigan tajriba xatoliklari uchun takrorlanishlar soni; S x — talab etiladigan xatolik; V - hosilning kasrli tenglamalar asosida hisoblangan ma'lumotlar bo’yicha variatsiya koeffitsienti. Shuni ta'kidlash lozimki, takrorlanishlar soni variatsiya koeffitsientlariga proporsional va tajriba xatoliklariga teskari proporsional bo’ladi. Bu amaliyotni izlanishlarni tashkillashtirish davomida e'tiborga olish lozim. Takrorlanishlar sonini muvofiqlashtirish davomida eksperiment natijalarini matematik hisoblashlar natijasida tajribalar xatoliklarini miqdoriy aniqlash va variantlar o’rtasida hosildorlikdagi o’zaro farqlarni aniqlash mumkin (5 yoki 1 %). Tuproq tiplari, agrotexnika, ekin turlari, tajriba vazifalari va turlariga qarab dala tajribalarida tajriba uchastkalarining shakli va hajmi o’zgarishi mumkin. Tajriba maydonlarini tanlashda dala ishlarini mexanizatsiyadan foydalangan holda bajarishga ko’proq e'tibor berish maqsadga muvofiqdir. Tajriba maydonlarining 100 m 2 gacha bo’lishi tajriba xatoliklarini kamayishiga sabab bo’lishi ilmiy izlanishlarda isbotlangan, bundan oshirilishi tajribada xatoliklarni kam miqdorda oshishiga yoki kamayishiga olib kelishi mumkin, lekin bunda umumiy tajriba maydonlarining oshishi va turli tuproq tiplarida tajribalar joylashib qolishi mumkin. Amaliyotda dala tajribalari 50 m 2 dan 200 m 2 gacha bo’lgan delyankalarda keng o’tkaziladi, tajribaning birinchi bosqichlarida10 dan 50 m 2 gacha; 10 m 2 dan kam bo’lgan maydonlarda asosan o’simliklar seleksiyasida ekuv materiallarini iqtisod qilish uchun tajribalar o’tkaziladi. Ba'zi bir hollarda tajriba maydonlarining

hajmini u yoki bu tomonga og’ishi sharoit va tajriba o’tkazish qulayliklaridan ham kelib chiqishi mumkin. Tajriba uchastkalarining yo’nalishi va shakli hosilni kasriy hisoblash rejasini chuqur o’rganish orqali aniqlanadi. Agar bunday ma'lumotlar bo’lmasa tajriba maydonlarining cho’ziq shaklda joylashtirishi tajribada kamroq xatoliklar bo’lishini ta'minlaydi. Asosan tuproq tiplari farqi aniq ko’zga tashlanadigan uchastkalarda yoki ma'lum bir yo’nalishga moslashtirilgan uchastkalarda qo’llash mumkin. Masalan, qiya joylashgan maydonlarda uchastkalar cho’zinchoq shaklda bo’lishi maqsadga muvofiq, sababi tuproq tiplari bo’yicha ekinlar bir xil joylashgan va agrotexnik tadbirlar ham bir xilda olib borilishi ta'minlanishi hamda ekin hosiliga bir xilda ta'sir qilinishini ta'minlash zarur. Entomologik va fitopatologik izlanishlarda tajriba uchastkalarining kvadrat shaklidan ko’proq foydalaniladi, sababi bunda zararkunanda va kasalliklar bir xil miqdorda tarqalishiga erishiladi. Tajriba maydonlarida delyankalarning to’g’ri joylashtirilishi tajribaning ishonchli chiqishini ta'minlaydi. Tajribada barcha variantlarni bir xil yo’nalish va sharoitlarda qo’yilishini ta'minlash zarur. Tajriba uchastkalarini noto’g’ri tanlanishi tajriba xatoliklarini oshib ketishiga va noto’g’ri natijalar olinishiga sabab bo’ladi.

Adabiyotlar : 1. Белуха Н.Т. Основы научных исследований в экономике. - Киев: Вища школа, 1985. 2. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Колос, 1996. 3. Деревицкий Н. Ф. Опытное дело в растениеводстве. — Кишинев: Штиинца, 1962. 4. Гар К.А. Методы испытания токсичности и эффективности инсектицидов. —М.: Сельхозгиз, 1963. 5. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. — М.: Колос, 1985. 6. 3ак Г.П. К вопросу о методика фитопатологического сортоиспытания. - М.: Сельхозгиз, 1939. 7. Константинов П.Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. - М.: Сельхозгиз, 1952. 8. Лакин Г.Ф. Биометрия. - М.: Высшая школа, 1980. 9. Литтпа Т., Хиллз Ф. Сельскохозяйственное опытное дело. Планирование и анализ. - М.: Колос, 1981. 10. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. - М.: Колос, 1971. 11. Методика полевого опыта / Под ред. П.Г.Найдина. -М.: Изд-во с.-х. литературы, 1959.

Похожие

Sug’orish tarmog’i, uning asosiy elementlari va vazifalari

O‘g‘itlarni qo‘llashning asosiy usullari muddatlari tiplari va texnikasi

Dehqonchilikning ilmiy asoslari

Zax qochirish usullari va vositalari

Traktor va avtomobillarning tasnifi va asosiy qismlari