Экспертиза усулларидан фойдаланиш. Энтомологик экспертиза лабораторияси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Экспертиза усулларидан фойдаланиш. Энтомологик экспертиза лабораторияси

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Экспертиза усулларидан фойдаланиш. Энтомологик экспертиза лабораторияси Режа: 1. Энтомологик экспертизанинг умумий қоидалари. 2. Кўчат ва мева зараркунандаларининг экспертиза усуллари 3. Лаборатория энтомологик экспертизаси

Энтомологик экспертизанинг умумий қоидалари. Лабораторияга олиб келинган ҳар қандай материални биринчи бўлиб энтомолог текширади. Материалда ҳашарот ва каналар бор-йўқлиги аниқланади; агар улар фаол ҳолда бўлса, улар ташқарига чиқиб кетмаслиги учун чора кўрилади, жумладан, материал пленкага ўралади ёки шиша қалпоқ билан бекитилади ва ҳашаротлар эфир ёки дилхлорэтан билан ўлдирилади. 5-10 дақиқадан сўнг материални текшириш давом эттирилади. Лаборатория хонасида ойна ва дарчалар ёпиқ бўлиши ёки уларга дока ёхуд қалин тўр тутилган бўлиши лозим. Келтирилган материални ўша куннинг ўзида экспертиза қилиш лозим. Сўнгра материал батафсил экспертиза қилинади, жумладан лупа ёки бинокуляр микроскопда текширилади, кичик аъзоларидан препарат тайёрланиб, улар микроскопда таҳлил қилинади. Экспертиза пайтида топилган зарарли ҳашаротлардан ҳар бирининг намунаси алоҳида пробиркага солиниб, унинг ичига дарҳол бироз пахта ва этикетка қўйилади. Ўша пробиркага зарарланган материалнинг намунаси ҳам қўйилади ва пробирканинг оғзи пахта тиқини билан ёпилади. Этикеткага қуйидагилар ёзилади. Экспертиза баённомаси рақами; Қандай материал ва қайси мамлакатдан олиб келинганлиги; Аниқланган зарарли ҳашаротнинг лотинча ва ўзбекча номи; Аниқланган зарарли ҳашарот қайси ривожланиш фазасида ва қандай ҳолатда эканлиги; . Экспертиза ўтказган мутахассиснинг фамилияси ва исми; • Экспертиза ўтказилган сана. Бунда қуйидаги қисқартиришларни қўллаш мумкин: тир -тирик; ў -ўлик; лич - личинка; ғ -ғумбак; қ -капалак қурти; ур.ич - уруғ ичида; ур. ор -уруғлар орасида. Тирик личинка ва капалак қуртлари олдин махсус кимёвий моддалар ёрдамида фиксация қилинади. Лабораторияга олиб келинган ва экспертиза қилинган барча намуналар 6 ой давомида сақланади.

Бу кўрсатмалар чет элдан олиб келинадиган, шунингдек карантин объектлари билан зарарланган ҳудуддан келтириладиган ўсимлик юкларига нисбатан жорий қилинади. Чет эллардан келтирилган ўсимлик материалларидан намуна олиш йўллари: Чет элдан келтириладиган ўсимлик юкларини республиками худудидаги биринчи пунктда ўсимликларни карантин қилиш давлат инспекцияси қўшимча кўрикдан ўтказади. Давлат карантин инспектори карантин юкни қўшимча кўрикдан ўтказиб бўлганидан кейин, бу ўсимликларнинг ҳар бир партиясидан лабораторияда экспертиза қилиш учун ўртача намуна олади. Партия деб, бир вақтнинг ўзида қабул этиладиган, топшириладиган, тарқатиладиган бир турдаги карантин ўсимликнинг муайян миқдорига айтилади. Дастлабки намуна учун уруғ шчуп ёки қўл билан қопнинг ҳар жой-ҳар жойидан олинади. Заранг, шумтол уруғи сингари канотчали уруғлар қоп ёки яшикдан брезентга бир текис қилиб тўкилади, сўнгра уларнинг хар хил жойларидан қўл билан дастлабки намуналар олинади. Нечта копдан дастлабки намуна олиш зарурлиги партиянинг катта- кичиклигига қараб белгиланади. Партиядан олинган хамма дастлабки намуналар кўздан кечирилгандан кейин, бирга қўшилиб умумий намуна тузилади; бу намунани асосий намуна дейилади. Асосий намуна учун олинган дастлабки намуналарни кўздан кечиришда уларда зараркунанда, касаллик, бегона ўтларнинг бор- йўқлигига эътибор берилади. Лабораторияда экспертиза қилиш учун алохида намуна ажратилади; бунинг учун асосий намуна текис майдончага тўкилади ва иккита линейка билан аралаштирилади, сўнгра юпқа қилиб квадрат шаклида ёйилади. Бундан кейин

квадратдаги уруғлар халиги линейкалар билан бурчакма-бурчак бўлиниб, тўртта учбурчак хосил қилинади. Сўнгра бир-бирига қарама-қарши турган иккита учбурчакдаги уруғлар йиғиштириб олиниб, қолган иккита учбурчакдагилари бир- бирига қайтадан аралаштирилади ва яна тўртта учбурчакка бўлинади. Уруғларни бундай ажратиш иши то қарама-қарши жойлашган иккита учбурчакда анализ қилинаётган экинларнинг ўртача намунаси учун зарур миқдор уруғ қолгунча давом қилдирилади. Агар асосий намунанинг оғирлиги ўртача намунаникидан ошмаса, у ўртача намуна бўлиб хам хисобланади. Ўртача намуна ўткир баргли заранг уруғидан-1000 грамм; шумтол, татар заранги, ингичка баргли жийда уруғларидан-500 грамм; оқ акация, нок, олма, олча, сариқ акация уруғларидан-300 грамм; қайрағоч уруғидан-200 грамм миқдорида олинади. Оз миқдорда (пакет ва халтачаларда) келтириладиган сабзавот, манзарали ва бошқа ўсимликларнинг уруғларини экспертиза қилишда келиб чиқиши бир хил бўлган айрим ўсимлик(экин)нинг ҳар навидан намуна олинади, сўнгра қуйидаги тартибда кўриб чиқилади: а). 25 пакетгача бўлган партияда хамма пакетлардаги уруғлар кўриб чиқилади; б). 100 пакетгача бўлган партияда ҳар тўртинчи пакетдаги уруғлар кўриб чиқилади; в). кўп миқдордаги партия 100 пакетлик партияларга ажратилиб, юқоридаги “б” бандида кўрсатилганидек таҳлил килинади. Икки килограммгача миқдорда илмий-текшириш мақсадларида келтириладиган уруғлик чигит намуналарининг хаммаси анализ қилиш учун карантин лабораториясига топширилади. Ҳар партиядаги туганак, бошпиёз, илдизпояларнинг сони 500 донадан ошиқ бўлмаса, бундай материал доналаб кўздан кечирилади. Партиядаги материал 500 донадан кўп булганида, бундан ошиқча туганак (бош-пиёз) нинг 10- 15 проценти қўшимча кўриб чиқилади.

Партиялардаги кўчат, қаламча, пархешлар 10 бўлакача бўлганида, ҳар бўлакдаги кўчат, қаламчаларнинг 10-15 фоизи кўздан кечирилади; партиядаги к ў чат, қаламчалар 100 бўлаккача бўлганида, 10 бўлакдан ошиқча кчат, қаламчаларнинг 15 фоизи қўшимча кўрилади. Агар материаллар 100 бўлакдан кўп бўлса, бу холда улар 100 бўлакдан қилиб алохида партияларга ажратилади ва юқоридаги 2- моддада кўрсатилганидек кўздан кечирилади. Чет элдан келтириладиган кўчат, қаламча, туганак, илдизпоя, бошпиёзлардан, улар зарарланган ёки шубхали бўлиш- бўлмаслигига қарамай, лабораторияда таҳлил қилиш учун албатта намуна олинади. Бу намунага ҳар хил жойлардан олинган материалларнинг 1 фоизи киритилади. Ўсимликларга илашиб келган тупроқ қолдиқлари хам шу намунага қўшилади. Озиқ-овқат хамда қайта ишлаш учун келтириладиган хўл мева, сабзавот ва бошқа махсулотлардан иборат юклар қуйидаги миқдорларда қўшимча кўрикдан ўтказилади. Хар яшикдаги меваларнинг камида 15 донаси кўздан кечирилади. Мевалар зарарланган бўлса ёки зарарланган деб гумон қилинса, у вақтда лабораторияда анализ қилиш учун намуналар олинади. Кўчат ва мева зараркунандаларининг экспертиза усуллари Ўзбекистон ҳудудида чет эл мамлакатларидан ҳар хил савдо шартномалар асосида жуда кўп мева ва резаворлар олиб келинади. Ундан ташқари кўп мева ва резаворларни автомобил темир йўл ва ҳаво йўллари, пассажирлар ўзлари билан олиб келади. Айрим ҳолларда мева ва резаворлар халқаро жўнатмаларда ҳам ҳудудимизга келиши мумкин. Товар партиялардаги мева ўрамлари хилма-хил бўлиши мумкин. Олма, беҳи, нок, анорларни кўп ҳолларда ёғоч ёки пластик яшикларда олиб келинади. Баъзи ҳоллларда олма ва апельсинларни ноозиқ навларини ҳар биттаси алоҳида юпқа қоғоз яшикларда келтириши мумкин. Шарқий Осиёдан олиб келинадиган мевалар

эзилмаслиги учун яшиклар ва меваларни ораларига шоли қипиқлари солиши мумкин. Қароли, ўрик, черешня, гилос ва узумлар бўйи 25см дан ошмаган яшикларда олиб келинади. Катта товар партиялардаги меваларни киритилишида йўловчи ҳужжатларда мамлакатнинг номи ва бошқа маълумотлар топиш қийин эмас. Жўнатмалардаги меваларни ҳам йўлланган манзиллари ёзилган бўлади. Масалан Шарқий Осиё Европанинг айрим давлатлари ҳамда Шимолий Америка ва бошқа давлатлардан олиб келинадиган олма, нок, беҳи, шафтоли, ўрик ва қароли мевалари шарқ мевахўри- Grapholitha mol е sta билан, Шимолий Америкадан олиб келинган олмалар ўзимизда учрамайдиган ташқи карантин объекти деб тан олинган олма пашшаси ( Rhogoletis pemolla ) билан зарарланган бўлиши мумкин. Ўрта ер денгизи қирғоқларида жойлашган мамлакатлардан ўта хавфли ташқи карантин объекти бўлган ўрта ер денгизи мева пашшасини ( Ceratitis capitatat ) учратиш мумкин. Шарқий Осиёдан олиб келинган мева резаворларда, айниқса олма, шафтоли, ўрик, қароли, узумларда уларни ўровчи материалларда, тараларида Америка капалаги ( Huphantria cunea ) нинг қурт ва ғумбаклари топилиши мумкин. Улардан ташқари, ҳар хил қалқондорлар, унсимон қуртлар, жумладан калифорния қалқондори ( Quadraspidiotus pentagona ), тут қалқондори ва бошқа зараркунандаларнинг тухумларини учратиш мумкин. Кўчатларни экспертизасини ўтказиш учун ишчи жой тайёрланади ва келган посилкаларни очилади. Аста секин кўчатларни бўшатилади ва атрофдаги пахта шохларни олиб ташланади. Кўчатлар бита-битта олиб кўрикдан лупа ёрдамида ўтказилади. Кўчатларни кўрикдан ўтказиш илдиздан бошланади. Қолдиқ тупроқ скальпель ёрдамида тозаланади. Петри ликопчасига солиниб бинокуляр ёрдамида хашарот ёки кана бор йўқлиги аниқланади. Илдиз бўйнига алохида диққат қилиниши лозим . Патологик шиш, галлалар скальпель ёрдамида очилади ва кўрикдан ўтказилади. Кўчат поя қобиғи, поялар, поя қўлтиқлари, куртаклар хам

қалқондорларни бор йўқлигига аҳамият берилиб кўрикдан лупа ёрдамида аниқланади. Айниқса қуриб қолган ўсимлик қисмларини текшириш лозим. Зараркунанда аниқланилгандан кейин уларни скальпель ёрдамида кесилади ва устидан парафин қуйилади. Зараркунандаларни териб олиб фиксаторга жойланади. Албатта мевалар қайси хашаротлар билан зарарланиши мумкинлигини билиш лозим. Хашаротлар меваларни ташқаридан зарарлаши мумкин. Бу холатда лупа, бинокуляр ёрдамида хашарот тури аниқланади. Мева устида тешиклар бўлса меваларни ичи очилади ва териб олинган хашаротлар фиксация қилинади. Лаборатория энтомологик экспертизаси 1.Уруғларни бирма-бир кўриб чиқиш 2. Уруғларни элакдан ўтказиш усули 3. Флотация усули 4. Рентгенография усули 5. Макролюминесцент усули 6. Биологик усул Ўсимликларни кўрикдан ўтказиш ва экспертиза усуллари бир бирига боғланган процесслардир. Лаборатория экспертизаси қуйидаги ташҳисларни ўзининг ичига олади : энтомологик, фитопатологик, вирусологик бактериологик, фитогелминтологик ва бегона ўтлар. Энтомологик экспертизаси. Энтомологик ташҳис ўз ичига карантин махсулотлардаги хашаротлар, ўргимчакларни бор йўқлигини аниқлашга қаратилган. Махсулотларни хажмига қараб таҳлил хар хил усул ёрдамида ўтказилади: уруғларни бирма-бир ёки элакдан ўтказиш, флотация, ренгенография, макролюминесцент ва биологик усуллари. Уруғларни бирма-бир кўриб чиқиш усулида қўлланилганда шпатель ёки скальпель ишлатилади.

Экспертизага тушган посилкалар, бандероллар ва уларни ичига жойлашган кам миқдордаги уруғлар авваламбор ташқаридан зараркунандалар тешмаганлиги аниқланади. Пакетларни ичидаги уруғларни 1-2 см қалинликда ёзган холатда шпатель хамда скальпель ёрдамида бирма-бир кўрилади. Зарарланган уруғлар пробиркаларга жойланиб тиқинлар билан ёпилади. Экспертиза давомида хашаротларни аниқлашда лупалар ва бинокулярлар қўлланилади. Уруғларни к ў здан кечириш- жуда кўп меҳнат талаб қиладиган усул блиб, ҳар хил уруғлар, ғалла дони, майда қуритилган мевалар ва шуларга ўхшаш материалларни экспертиза қилишда ишлатилади. Кўздан кечириш хажмига қараб у ҳар хил тарзда ўтиши мумкин. Уруғларнинг майда ботаник организмларини кўздан кечиришда пластмасса ёки метал патнисларда фойдаланиш тавсия этилади. Бундан ҳам кичик хажмдаги уруғлар намунасини хатто оқ қоғоз сатхида кўздан кечириш мумкин. Уруғларни текшириб кўришда шпател ёки скальпел ишлатилади. Уруғларни элаш усуллари- агар намунада уруғлар ичида ҳашаротлар чиқиндилари кўп бўлса тупроқ элаклари ишлатилиши мумкин. Элаш жараёнида элакларни юқори қисмида ҳар хил ҳашаротлар, ўрталарида майдароқ ҳашаротлар, энг пастида эса ҳашаротларнинг чиқиндилари ва каналар тушади. Ушбу усулни қўллаш жуда майда ҳашаротларни аниқлашда биринчи новбатда капр қўнғизни аниқлашда қатъиян ман этилади, чунки қўнғиз личинкалари жуда майда бўлиши боис улар элакларнинг ҳар хил тешик ва ёрикларига кириб қолиши мумкин. Табиийки кейинчалик ушбу элаклар, агар яхшилаб зарарлантирилмаса, капр қўнғизини ўчоғига айланиши мумкин. Зарарсизлантириш учун элаклар кўп вақт сувда қайнатилиши керак. Флотация усули. Флотация уруғларни зарарланганлигини аниқлашда ёрдам берувчи усул. Флотация усулида хар хил миқдорда ош тузи ёки селитра эритмаси қўлланилади. Бунда 1л сувда 570-730 г селитра 150С да эритилади. Карантин лабораторияларининг жойланиши, асосий йуналиши ва иш хажмига боғлик ҳолда жихозланиши ҳар хил бўлади. Чегара пунктларидаги кичик

лабораторияларида одатда оддий таҳлиллар қилинади ва шу боис улардаги ускуна-жихозлар мураккаб бўлмайди. Вилоят ва марказий лабораториаларда юқори малакали мутахассислар ишлайди (энтомолог, фитопатолог, бактериолог, фитогелминтолог, ботаник, рентгенолог ва токсикологлар) ва уларнинг фаолияти учун мураккаб махсус ускуна ва жихозлар керак бўлади. Рентгенография усули- уруғларни зараркунанда томонидан яширин шаклда зарарланганлигини аниқлашда рентгенография усули қўлланилади. Бунинг учун АРС-1 номли рентген аппарати ишлатилади. Уруғларни рентгенография қилиниши қўйидаги тарзда ўтади. Юпқа пергамент қоғоз сатхига уруғлар бир қатлам қилиб махсус тахтадан ясалган қутиларга жойлаштирилади. Қутиларни тагига қора қоғозга ўралган янги фотоплёнка қуйилади. Кейин уруғлар рентген нурлар билан кўрилади. Нурланиш давомийлиги беш дақиқа. Кейин қутичалар чайқатилмасдан бошқа столга қуйилади. Рентенограммалар эса тегишли ишловлардан сўнг синчиклаб кўздан кечирилади ва ҳамма шубхали уруғлар қалам ёрдамида белгиланади. Рентгенограмаларда уруғларнинг ичида мавжуд ҳашаротларнинг личинкалари, ғумбаклари ва қуртлари ҳамда чиқиндилари яққол кўринади. Бундан ташқари тирик ва ўлик ҳашаротлар ҳам кўрилади. Кейин қутичадаги зарарланган уруғларнинг рентгенограмалари солиштирилиб пинцет ёрдамида олинади ва энтомологик экспертиза ўтказилади. Ушбу усул билан асосан импорт қилинган ғўза уруғлари, маданий ёки ёввойи ўсимликлар уруғи текширилади. Макролюминесцент усули - ушбу усулда айрим зараркунандалар томонидан зарарланган уруғ, кўчат ва қаламчаларни зарарланганлигини аниқлашда ишлатилади. Бу зараркунандалар қуйидагилар: Карантин ости уруғлар, шу жумладан хитой донхўри ва бразилия уруғхўри. Буларнинг тухумлари ҳамда омбор узунбуруни тухумлари ярақлаб люминесцентланади. Булардан ташқари қизил қон бит ва унсимон қуртлар

чиқиндилари ҳам қаламча ва кўчатларнинг ёрикларида яхши люминесцентланади. Бу усул қўлланишда махсус аппаратура ишлатилади. ЛМЮ ёки Л-84 русуми аналитик симоб квартели партатив лампа ҳамда ПРК-4 лампа ёрдамида кўрилмайдиган ультра бинафша нурларни ўтказадиган УФС-3 ёруғлик фильтри. Иш қоронғи хонада ўтиши шарт агар уруғлар намуналар кўп бўлса махсус транспортёр мослама қўлланилади. Уруғ бункерга солинади ва аста- секин махсус моторча ёрдамида ишлаётган траспортёрга тушади ва нурланиш манбадан ўтган сайин зарарланган уруғлар кўздан кечирилади. Зарарланган уруғлар кўриниши билан транспортёр тўхтатилади ва уруғлари пенцит ёрдамида кейинги энтомологик таҳлил учун олинади, сўнгра транспортёр яна ишга туширилади. Биологик усул- кўп ҳолларда кўрик жараёнида лаборатория экспертизаси ва таҳлилида зараркунанда ёки микроорганизмларнинг ҳаммаси эмас балки мицелийлари, ғумбаклари ёки тухумлари топилади. Ҳашаротларнинг эса аксарият ҳолларда фақат имагосидан аниқлаш мумкин. Шундай экан уларнинг қайси ҳашарот турига мансублигини аниқлаш учун личинка ғумбак ёки тухумларни етук ҳашарот давригачи парвариш қилишга тўғри келади. Личинка ва қуртларни имаго давригача олиб бориш учун уларни шиша банкага солиб оғзини марлия билан маҳкам ёпиш керак. Уларни боқиш учун қаерда топилганига қараб ўша маҳсулот банкага солинади. Уларнинг ривожланиши узлуксиз ўрганилади. Аниқлангандан кейин улар ўлдирилади ва кейинчалик экспорт сифатида ишлатилади. Люминесценция -газ, суюқлик ёки қаттиқ жисмнинг совуқ ҳолда нур сочиши (нурланиши).

Адабиётлар: 1. Karimov I. A. «O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O’ zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. T o’ xtayev A. Xamidov A . Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza q ilish. T. O’qit. 1997. www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Тайёрлаш пунктининг лабораторияси пахтани сифатини назорат қилиш

Тупрок кадастри, мониторинги, экспертизаси ва назорати нима учун керак

Транспорт агрегатларидан фойдаланиш кўрсаткичлари

Яйловлардан самарали фойдаланиш усули

Ўғитларни сақлаш, аралаштириш, фойдаланиш