Ekspertiza usullaridan foydalanish. Entomologik ekspertiza laboratoriyasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ekspertiza usullaridan foydalanish. Entomologik ekspertiza laboratoriyasi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Ekspertiza usullaridan foydalanish. Entomologik ekspertiza laboratoriyasi Reja: 1. Entomologik ekspertizaning umumiy qoidalari. 2. Ko‘chat va meva zararkunandalarining ekspertiza usullari 3. Laboratoriya entomologik ekspertizasi

Entomologik ekspertizaning umumiy qoidalari. Laboratoriyaga olib kelingan har qanday materialni birinchi bo‘lib entomolog tekshiradi. Materialda hasharot va kanalar bor-yo‘qligi aniqlanadi; agar ular faol holda bo‘lsa, ular tashqariga chiqib ketmasligi uchun chora ko‘riladi, jumladan, material plenkaga o‘raladi yoki shisha qalpoq bilan bekitiladi va hasharotlar efir yoki dilxloretan bilan o‘ldiriladi. 5-10 daqiqadan so‘ng materialni tekshirish davom ettiriladi. Laboratoriya xonasida oyna va darchalar yopiq bo‘lishi yoki ularga doka yoxud qalin to‘r tutilgan bo‘lishi lozim. Keltirilgan materialni o‘sha kunning o‘zida ekspertiza qilish lozim. So‘ngra material batafsil ekspertiza qilinadi, jumladan lupa yoki binokulyar mikroskopda tekshiriladi, kichik a’zolaridan preparat tayyorlanib, ular mikroskopda tahlil qilinadi. Ekspertiza paytida topilgan zararli hasharotlardan har birining namunasi alohida probirkaga solinib, uning ichiga darhol biroz paxta va etiketka qo‘yiladi. O‘sha probirkaga zararlangan materialning namunasi ham qo‘yiladi va probirkaning og‘zi paxta tiqini bilan yopiladi. Etiketkaga quyidagilar yoziladi. Ekspertiza bayonnomasi raqami; Qanday material va qaysi mamlakatdan olib kelinganligi; Aniqlangan zararli hasharotning lotincha va o‘zbekcha nomi; Aniqlangan zararli hasharot qaysi rivojlanish fazasida va qanday holatda ekanligi; . Ekspertiza o‘tkazgan mutaxassisning familiyasi va ismi; • Ekspertiza o‘tkazilgan sana. Bunda quyidagi qisqartirishlarni qo‘llash mumkin: tir-tirik; o‘-o‘lik; lich-lichinka; g‘-g‘umbak; q-kapalak qurti; ur.ich- urug‘ ichida; ur. or-urug‘lar orasida. Tirik lichinka va kapalak qurtlari oldin maxsus kimyoviy moddalar yordamida fiksatsiya qilinadi. Laboratoriyaga olib kelingan va ekspertiza qilingan barcha namunalar 6 oy davomida saqlanadi.

Bu ko‘rsatmalar chet eldan olib kelinadigan, shuningdek karantin obyektlari bilan zararlangan hududdan keltiriladigan o‘simlik yuklariga nisbatan joriy qilinadi. Chet ellardan keltirilgan o‘simlik materiallaridan namuna olish yo‘llari: Chet eldan keltiriladigan o‘simlik yuklarini respublikami xududidagi birinchi punktda o‘simliklarni karantin qilish davlat inspeksiyasi qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tkazadi. Davlat karantin inspektori karantin yukni qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tkazib bo‘lganidan keyin, bu o‘simliklarning har bir partiyasidan laboratoriyada ekspertiza qilish uchun o‘rtacha namuna oladi. Partiya deb, bir vaqtning o‘zida qabul etiladigan, topshiriladigan, tarqatiladigan bir turdagi karantin o‘simlikning muayyan miqdoriga aytiladi. Dastlabki namuna uchun urug‘ shchup yoki qo‘l bilan qopning har joy-har joyidan olinadi. Zarang, shumtol urug‘i singari kanotchali urug‘lar qop yoki yashikdan brezentga bir tekis qilib to‘kiladi, so‘ngra ularning xar xil joylaridan qo‘l bilan dastlabki namunalar olinadi. Nechta kopdan dastlabki namuna olish zarurligi partiyaning katta-kichikligiga qarab belgilanadi. Partiyadan olingan xamma dastlabki namunalar ko‘zdan kechirilgandan keyin, birga qo‘shilib umumiy namuna tuziladi; bu namunani asosiy namuna deyiladi. Asosiy namuna uchun olingan dastlabki namunalarni ko‘zdan kechirishda ularda zararkunanda, kasallik, begona o‘tlarning bor-yo‘qligiga e’tibor beriladi. Laboratoriyada ekspertiza qilish uchun aloxida namuna ajratiladi ; buning uchun asosiy namuna tekis maydonchaga to‘kiladi va ikkita lineyka bilan aralashtiriladi, so‘ngra yupqa qilib kvadrat shaklida yoyiladi. Bundan keyin kvadratdagi urug‘lar xaligi lineykalar bilan burchakma-burchak bo‘linib, to‘rtta uchburchak xosil qilinadi. So‘ngra bir-biriga qarama-qarshi turgan ikkita uchburchakdagi urug‘lar yig‘ishtirib olinib, qolgan ikkita uchburchakdagilari bir-biriga qaytadan aralashtiriladi va yana to‘rtta uchburchakka bo‘linadi. Urug‘larni bunday ajratish ishi to qarama-qarshi joylashgan ikkita uchburchakda analiz qilinayotgan

ekinlarning o‘rtacha namunasi uchun zarur miqdor urug‘ qolguncha davom qildiriladi. Agar asosiy namunaning og‘irligi o‘rtacha namunanikidan oshmasa, u o‘rtacha namuna bo‘lib xam xisoblanadi. O‘rtacha namuna o‘tkir bargli zarang urug‘idan-1000 gramm; shumtol, tatar zarangi, ingichka bargli jiyda urug‘laridan-500 gramm; oq akatsiya, nok, olma, olcha, sariq akatsiya urug‘laridan-300 gramm; qayrag‘och urug‘idan-200 gramm miqdorida olinadi. Oz miqdorda (paket va xaltachalarda) keltiriladigan sabzavot, manzarali va boshqa o‘simliklarning urug‘larini ekspertiza qilishda kelib chiqishi bir xil bo‘lgan ayrim o‘simlik(ekin)ning har navidan namuna olinadi, so‘ngra quyidagi tartibda ko‘rib chiqiladi: a). 25 paketgacha bo‘lgan partiyada xamma paketlardagi urug‘lar ko‘rib chiqiladi; b). 100 paketgacha bo‘lgan partiyada har to‘rtinchi paketdagi urug‘lar ko‘rib chiqiladi; v). ko‘p miqdordagi partiya 100 paketlik partiyalarga ajratilib, yuqoridagi “b” bandida ko‘rsatilganidek tahlil kilinadi. Ikki kilogrammgacha miqdorda ilmiy-tekshirish maqsadlarida keltiriladigan urug‘lik chigit namunalarining xammasi analiz qilish uchun karantin laboratoriyasiga topshiriladi. Har partiyadagi tuganak, boshpiyoz, ildizpoyalarning soni 500 donadan oshiq bo‘lmasa, bunday material donalab ko‘zdan kechiriladi. Partiyadagi material 500 donadan ko‘p bulganida, bundan oshiqcha tuganak (bosh-piyoz) ning 10-15 protsenti qo‘shimcha ko‘rib chiqiladi. Partiyalardagi ko‘chat, qalamcha, parxeshlar 10 bo‘lakacha bo‘lganida, har bo‘lakdagi ko‘chat, qalamchalarning 10-15 foizi ko‘zdan kechiriladi; partiyadagi k o‘ chat, qalamchalar 100 bo‘lakkacha bo‘lganida, 10 bo‘lakdan oshiqcha kchat, qalamchalarning 15 foizi qo‘shimcha ko‘riladi.

Agar materiallar 100 bo‘lakdan ko‘p bo‘lsa, bu xolda ular 100 bo‘lakdan qilib aloxida partiyalarga ajratiladi va yuqoridagi 2-moddada ko‘rsatilganidek ko‘zdan kechiriladi. Chet eldan keltiriladigan ko‘chat, qalamcha, tuganak, ildizpoya, boshpiyozlardan, ular zararlangan yoki shubxali bo‘lish-bo‘lmasligiga qaramay, laboratoriyada tahlil qilish uchun albatta namuna olinadi. Bu namunaga har xil joylardan olingan materiallarning 1 foizi kiritiladi. O‘simliklarga ilashib kelgan tuproq qoldiqlari xam shu namunaga qo‘shiladi. Oziq-ovqat xamda qayta ishlash uchun keltiriladigan xo‘l meva, sabzavot va boshqa maxsulotlardan iborat yuklar quyidagi miqdorlarda qo‘shimcha ko‘rikdan o‘tkaziladi. Xar yashikdagi mevalarning kamida 15 donasi ko‘zdan kechiriladi. Mevalar zararlangan bo‘lsa yoki zararlangan deb gumon qilinsa, u vaqtda laboratoriyada analiz qilish uchun namunalar olinadi. Ko‘chat va meva zararkunandalarining ekspertiza usullari O‘zbekiston hududida chet el mamlakatlaridan har xil savdo shartnomalar asosida juda ko‘p meva va rezavorlar olib kelinadi. Undan tashqari ko‘p meva va rezavorlarni avtomobil temir yo‘l va havo yo‘llari, passajirlar o‘zlari bilan olib keladi. Ayrim hollarda meva va rezavorlar xalqaro jo‘natmalarda ham hududimizga kelishi mumkin. Tovar partiyalardagi meva o‘ramlari xilma-xil bo‘lishi mumkin. Olma, behi, nok, anorlarni ko‘p hollarda yog‘och yoki plastik yashiklarda olib kelinadi. Ba’zi holllarda olma va apelsinlarni nooziq navlarini har bittasi alohida yupqa qog‘oz yashiklarda keltirishi mumkin. Sharqiy Osiyodan olib kelinadigan mevalar ezilmasligi uchun yashiklar va mevalarni oralariga sholi qipiqlari solishi mumkin. Qaroli, o‘rik, chereshnya, gilos va uzumlar bo‘yi 25sm dan oshmagan yashiklarda olib kelinadi. Katta tovar partiyalardagi mevalarni kiritilishida yo‘lovchi hujjatlarda mamlakatning nomi va boshqa ma’lumotlar topish qiyin emas. Jo‘natmalardagi mevalarni ham yo‘llangan manzillari yozilgan bo‘ladi. Masalan Sharqiy Osiyo Yevropaning ayrim davlatlari hamda Shimoliy Amerika va boshqa davlatlardan olib kelinadigan olma, nok, behi, shaftoli, o‘rik va qaroli mevalari sharq mevaxo‘ri-Grapholitha molesta bilan,

Shimoliy Amerikadan olib kelingan olmalar o‘zimizda uchramaydigan tashqi karantin obyekti deb tan olingan olma pashshasi (Rhogoletis pemolla) bilan zararlangan bo‘lishi mumkin. O‘rta yer dengizi qirg‘oqlarida joylashgan mamlakatlardan o‘ta xavfli tashqi karantin obyekti bo‘lgan o‘rta yer dengizi meva pashshasini (Ceratitis capitatat) uchratish mumkin. Sharqiy Osiyodan olib kelingan meva rezavorlarda, ayniqsa olma, shaftoli, o‘rik, qaroli, uzumlarda ularni o‘rovchi materiallarda, taralarida Amerika kapalagi (Huphantria cunea) ning qurt va g‘umbaklari topilishi mumkin. Ulardan tashqari, har xil qalqondorlar, unsimon qurtlar, jumladan kaliforniya qalqondori (Quadraspidiotus pentagona), tut qalqondori va boshqa zararkunandalarning tuxumlarini uchratish mumkin. Ko‘chatlarni ekspertizasini o‘tkazish uchun ishchi joy tayyorlanadi va kelgan posilkalarni ochiladi. Asta sekin ko‘chatlarni bo‘shatiladi va atrofdagi paxta shoxlarni olib tashlanadi. Ko‘chatlar bita-bitta olib ko‘rikdan lupa yordamida o‘tkaziladi. Ko‘chatlarni ko‘rikdan o‘tkazish ildizdan boshlanadi. Qoldiq tuproq skalpel yordamida tozalanadi. Petri likopchasiga solinib binokulyar yordamida xasharot yoki kana bor yo‘qligi aniqlanadi. Ildiz bo‘yniga aloxida diqqat qilinishi lozim. Patologik shish, gallalar skalpel yordamida ochiladi va ko‘rikdan o‘tkaziladi. Ko‘chat poya qobig‘i, poyalar, poya qo‘ltiqlari, kurtaklar xam qalqondorlarni bor yo‘qligiga ahamiyat berilib ko‘rikdan lupa yordamida aniqlanadi. Ayniqsa qurib qolgan o‘simlik qismlarini tekshirish lozim. Zararkunanda aniqlanilgandan keyin ularni skalpel yordamida kesiladi va ustidan parafin quyiladi. Zararkunandalarni terib olib fiksatorga joylanadi. Albatta mevalar qaysi xasharotlar bilan zararlanishi mumkinligini bilish lozim. Xasharotlar mevalarni tashqaridan zararlashi mumkin. Bu xolatda lupa, binokulyar yordamida xasharot turi aniqlanadi. Meva ustida teshiklar bo‘lsa mevalarni ichi ochiladi va terib olingan xasharotlar fiksatsiya qilinadi. Laboratoriya entomologik ekspertizasi 2. 1.Urug‘larni birma-bir ko‘rib chiqish

3. Urug‘larni elakdan o‘tkazish usuli 4. Flotatsiya usuli 4. Rentgenografiya usuli 5. Makrolyuminessent usuli 6. Biologik usul O‘simliklarni ko‘rikdan o‘tkazish va ekspertiza usullari bir biriga bog‘langan protsesslardir. Laboratoriya ekspertizasi quyidagi tashhislarni o‘zining ichiga oladi: entomologik, fitopatologik, virusologik bakteriologik, fitogelmintologik va begona o‘tlar. Entomologik ekspertizasi. Entomologik tashhis o‘z ichiga karantin maxsulotlardagi xasharotlar, o‘rgimchaklarni bor yo‘qligini aniqlashga qaratilgan. Maxsulotlarni xajmiga qarab tahlil xar xil usul yordamida o‘tkaziladi: urug‘larni birma-bir yoki elakdan o‘tkazish, flotatsiya, rengenografiya, makrolyuminessent va biologik usullari. Urug‘larni birma-bir ko‘rib chiqish usulida qo‘llanilganda shpatel yoki skalpel ishlatiladi. Ekspertizaga tushgan posilkalar, banderollar va ularni ichiga joylashgan kam miqdordagi urug‘lar avvalambor tashqaridan zararkunandalar teshmaganligi aniqlanadi. Paketlarni ichidagi urug‘larni 1-2 sm qalinlikda yozgan xolatda shpatel xamda skalpel yordamida birma-bir ko‘riladi. Zararlangan urug‘lar probirkalarga joylanib tiqinlar bilan yopiladi. Ekspertiza davomida xasharotlarni aniqlashda lupalar va binokulyarlar qo‘llaniladi. Urug‘larni ko‘zdan kechirish- juda ko‘p mehnat talab qiladigan usul blib, har xil urug‘lar, g‘alla doni, mayda quritilgan mevalar va shularga o‘xshash materiallarni ekspertiza qilishda ishlatiladi. Ko‘zdan kechirish xajmiga qarab u har xil tarzda o‘tishi mumkin. Urug‘larning mayda botanik organizmlarini ko‘zdan kechirishda plastmassa yoki metal patnislarda foydalanish tavsiya etiladi. Bundan ham kichik xajmdagi urug‘lar namunasini xatto oq qog‘oz satxida ko‘zdan kechirish mumkin. Urug‘larni tekshirib ko‘rishda shpatel yoki skalpel ishlatiladi. Urug‘larni elash usullari- agar namunada urug‘lar ichida hasharotlar chiqindilari ko‘p bo‘lsa tuproq elaklari ishlatilishi mumkin. Elash jarayonida elaklarni yuqori qismida har xil hasharotlar, o‘rtalarida maydaroq hasharotlar, eng pastida esa hasharotlarning

chiqindilari va kanalar tushadi. Ushbu usulni qo‘llash juda mayda hasharotlarni aniqlashda birinchi novbatda kapr qo‘ng‘izni aniqlashda qat’iyan man etiladi, chunki qo‘ng‘iz lichinkalari juda mayda bo‘lishi bois ular elaklarning har xil teshik va yoriklariga kirib qolishi mumkin. Tabiiyki keyinchalik ushbu elaklar, agar yaxshilab zararlantirilmasa, kapr qo‘ng‘izini o‘chog‘iga aylanishi mumkin. Zararsizlantirish uchun elaklar ko‘p vaqt suvda qaynatilishi kerak. Flotatsiya usuli. Flotatsiya urug‘larni zararlanganligini aniqlashda yordam beruvchi usul. Flotatsiya usulida xar xil miqdorda osh tuzi yoki selitra eritmasi qo‘llaniladi. Bunda 1l suvda 570-730 g selitra 150S da eritiladi. Karantin laboratoriyalarining joylanishi, asosiy yunalishi va ish xajmiga bog‘lik holda jixozlanishi har xil bo‘ladi. Chegara punktlaridagi kichik laboratoriyalarida odatda oddiy tahlillar qilinadi va shu bois ulardagi uskuna-jixozlar murakkab bo‘lmaydi. Viloyat va markaziy laboratorialarda yuqori malakali mutaxassislar ishlaydi (entomolog, fitopatolog, bakteriolog, fitogelmintolog, botanik, rentgenolog va toksikologlar) va ularning faoliyati uchun murakkab maxsus uskuna va jixozlar kerak bo‘ladi. Rentgenografiya usuli- urug‘larni zararkunanda tomonidan yashirin shaklda zararlanganligini aniqlashda rentgenografiya usuli qo‘llaniladi. Buning uchun ARS-1 nomli rentgen apparati ishlatiladi. Urug‘larni rentgenografiya qilinishi qo‘yidagi tarzda o‘tadi. Yupqa pergament qog‘oz satxiga urug‘lar bir qatlam qilib maxsus taxtadan yasalgan qutilarga joylashtiriladi. Qutilarni tagiga qora qog‘ozga o‘ralgan yangi fotoplyonka quyiladi. Keyin urug‘lar rentgen nurlar bilan ko‘riladi. Nurlanish davomiyligi besh daqiqa. Keyin qutichalar chayqatilmasdan boshqa stolga quyiladi. Rentenogrammalar esa tegishli ishlovlardan so‘ng sinchiklab ko‘zdan kechiriladi va hamma shubxali urug‘lar qalam yordamida belgilanadi. Rentgenogramalarda urug‘larning ichida mavjud hasharotlarning lichinkalari, g‘umbaklari va qurtlari hamda chiqindilari yaqqol ko‘rinadi. Bundan tashqari tirik va o‘lik hasharotlar ham ko‘riladi. Keyin qutichadagi zararlangan urug‘larning rentgenogramalari solishtirilib pinset yordamida olinadi va entomologik ekspertiza o‘tkaziladi.

Ushbu usul bilan asosan import qilingan g‘o‘za urug‘lari, madaniy yoki yovvoyi o‘simliklar urug‘i tekshiriladi. Makrolyuminessent usuli - ushbu usulda ayrim zararkunandalar tomonidan zararlangan urug‘, ko‘chat va qalamchalarni zararlanganligini aniqlashda ishlatiladi. Bu zararkunandalar quyidagilar: Karantin osti urug‘lar, shu jumladan xitoy donxo‘ri va braziliya urug‘xo‘ri. Bularning tuxumlari hamda ombor uzunburuni tuxumlari yaraqlab lyuminessentlanadi. Bulardan tashqari qizil qon bit va unsimon qurtlar chiqindilari ham qalamcha va ko‘chatlarning yoriklarida yaxshi lyuminessentlanadi. Bu usul qo‘llanishda maxsus apparatura ishlatiladi. LMYU yoki L-84 rusumi analitik simob kvarteli partativ lampa hamda PRK-4 lampa yordamida ko‘rilmaydigan ultra binafsha nurlarni o‘tkazadigan UFS-3 yorug‘lik filtri. Ish qorong‘i xonada o‘tishi shart agar urug‘lar namunalar ko‘p bo‘lsa maxsus transportyor moslama qo‘llaniladi. Urug‘ bunkerga solinadi va asta- sekin maxsus motorcha yordamida ishlayotgan trasportyorga tushadi va nurlanish manbadan o‘tgan sayin zararlangan urug‘lar ko‘zdan kechiriladi. Zararlangan urug‘lar ko‘rinishi bilan transportyor to‘xtatiladi va urug‘lari pensit yordamida keyingi entomologik tahlil uchun olinadi, so‘ngra transportyor yana ishga tushiriladi. Biologik usul-ko‘p hollarda ko‘rik jarayonida laboratoriya ekspertizasi va tahlilida zararkunanda yoki mikroorganizmlarning hammasi emas balki mitseliylari, g‘umbaklari yoki tuxumlari topiladi. Hasharotlarning esa aksariyat hollarda faqat imagosidan aniqlash mumkin. Shunday ekan ularning qaysi hasharot turiga mansubligini aniqlash uchun lichinka g‘umbak yoki tuxumlarni yetuk hasharot davrigachi parvarish qilishga to‘g‘ri keladi. Lichinka va qurtlarni imago davrigacha olib borish uchun ularni shisha bankaga solib og‘zini marliya bilan mahkam yopish kerak. Ularni boqish uchun qayerda topilganiga qarab o‘sha mahsulot bankaga solinadi. Ularning rivojlanishi uzluksiz o‘rganiladi. Aniqlangandan keyin ular o‘ldiriladi va keyinchalik eksport sifatida ishlatiladi. Lyuminessensiya -gaz, suyuqlik yoki qattiq jismning sovuq holda nur sochishi (nurlanishi).

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. «O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent. O’ zbekiston, 1997. 2. Baratov P . Tabiatni muhofaza q ilish. T.Oqituvchi, 1991. 3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi . T.1998. 4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf, 2003. 5. T o’ xtayev A. Xamidov A . Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza q ilish. T. O’qit. 1997. www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Omborxonaga keltirilayotgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini karantin tekshiruvi va ekspertizasida namunalarni tanlash usullari

O‘simliklar karantinining umumiy asoslari fani tarixi, maqsadi va vazifasi

Karantin ostidagi materiallar va O'zbekiston Respublikasiga kirib kelayotgan transport vositalarining fitosanitar nazoratidan o'tkazish tartibi, tranzit tartibi

Organik o`g`itlardan foydalanish

Mashina traktor parkidan foydalanish asoslari