Dunyo va respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari, uni saqlash va qayta ishlash tarixi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Dunyo va respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari, uni saqlash va qayta ishlash tarixi

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

7091.5322265625 KB

Dunyo va respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari, uni saqlash va qayta ishlash tarixi Reja: 1. Dunyo va Respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari 2. Don va don mahsulotlari saqlanishning tarixiy bosqichlari 3. Elevator va omborxona turlari 4. Donni qabul qilish sifat ko’rsatkichlari bo’yicha joylashtirish va saqlashni tashkil etish texnologik qoidalari 5. Don massasini saqlash usullari va tartibi 6. Don saqlashning innovatsion texnologiyasi

1. Dunyo va Respublika miqyosida g’alla yetishtirish tendensiyalari Bugungi kunda dunyoda insoniyat tomonidan yechish kerak bo’lgan global muammolar o’z yechimini kutmoqda, xususan insoniyatni tashvishga soladigan, dunyo hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi munosabatlarga, insoniyatni tabiatga bo’lgan munosabatlari, tabiiy resurslardan foydalanishni birgalikda hal qilish muammolari dolzarb bo’lib qolmoqda. Dunyo hamjamiyati oldidagi eng muhim muammolaridan biri, bu oziq- ovqat muammosi. Sayyoramiz aholisining barqaror rivojlanishi uchun zarur bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarining yetishmasligi sifatida namoyon bo’ladi. Dunyoda oziq-ovqatga bo’lgan talab, parallel ravishda narx oshib bormoqda. Shuningdek, narxlarning ko’tarilishi dunyoning ko’plab mintaqalarida kuchli qurg’oqchiliklarni sodir bo’lishi bilan bog’liq. So’nggi o’n yil ichida dunyodagi ko’pgina mamlakatlar bir necha bor oziq-ovqat inqirozini boshdan kechirdilar. 2005–2009-yillarda bug’doy va makkajo’xori uch baravar, guruch esa besh baravar qimmatlashdi. Natijada, yigirmadan ortiq mamlakatlarda oziq-ovqat bilan bog’liq tartibsizliklar yuz berdi,75 milliondan ortiq kishi qashshoqlik chegarasidan past bo’lgan sharoitda kun kechirmoqda. 2008-yilda oziq-ovqat mahsulotlari narxi keskin ko’tarilib, Gaitidan Bangladeshgacha bo’lgan oraliqdagi mamlakatlarda oziqovqat tartibsizliklari kelib chiqdi. Dunyodagi och odamlar soni allaqachon 1 milliard kishidan oshib ketgan. 2010-yilda 2009-yilga nisbatan katta miqdordagi hosil yig’ilganiga qaramay, jahonda g’alla narxi deyarli 80

foizga oshdi. 2012-yilda donli mahsulotlar narxi tez ko’tarilib, 2010-yil darajasidan oshdi. Butunjahon oziq-ovqat tashkiloti statistika portalining ma’lumotlariga ko’ra, 2020-yilga kelib, dunyoda 750,0 million tonnadan ortiq bug’doy yetishtirilgan. Oxrigi o’n yillik mobaynida g’alla yetishtirishda o’sish tendensiyasi kuzatilmoqda. Lekin o’sish tendensiyalarini mavjudligiga qaramay muammolar ham yo’q emas. Ushbu o’zgarishlar qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish uchun noqulay bo’lgan iqlim sharoitining o’zgarishi bilan bog’liq (masalan, Yevropada g’ayritabiiy qurg’oqchilik, AQSH va Rossiyada 2010-yilda, Avstraliyada mavsumiy bo’lmagan yomg’irlar), donli ekinlarni yetishtirishga ta’sir qiluvchi tashqi omillar (masalan, moliyaviy inqiroz 2007–2008), bir qator mamlakatlarda (Braziliya, AQSH, G’arbiy Yevropa davlatlari) g’alla maydonlarining kamayishi bilan, shuningdek ko’plab uchinchi dunyo mamlakatlarida tuproqning ommaviy eroziyasiga bog’liq bo’lmoqda. Dunyo miqyosida don yetishtirish dinamikasi

1-rasm. Dunyo miqyosida bug’doy yetishtirish hajmi. Bug’doy ishlab chiqarish dunyoning barcha mintaqalari iqtisodiyotining ajralmas qismidir. Texnologiyalar rivojlanmoqda va don ishlab chiqarishni ko’paytirish, shuningdek yerdan intensiv foydalanishning yangi usullari yaratilmoqda. Texnologik taraqqiyot va yerdan oqilona foydalanish tufayli 2020-yilga kelib, bug’doy ishlab chiqarish 38,0 % (110 million tonna) oshdi. 2000–2020-yillar davomida bug’doy yetishtirish bo’yicha yetakchi Osiyo davlatlar hisoblanadi (43,40% yoki 311,2 million tonna). Asosiy qismi Xitoy va Hindiston tomonidan ishlab chiqariladi (jahon ishlab chiqarishining 30,3%). Qulay iqlim sharoiti aholi sonining ortishi bilan birgalikda (Xitoy va Hindistonning umumiy aholisi butun sayyoramiz aholisining taxminan 37 foizini tashkil qiladi) qishloq xo’jaligi sohasini rivojlantirish uchun innovatsion texnologiyalarni joriy etishi talab etiladi. 2020-yilda Yevropa bug’doy yetishtirish bo’yicha ikkinchi o’rinda (21,3 % yoki 183,5 million tonna), uchinchi o’rinda Amerika (15,3 % yoki 110,8 million tonna). Amerika va Yevropada yuqori ishlab chiqarish hajmlariga zamonaviy texnologiyalarni keng qo’llash, yangicha boshqarishni joriy etish, naslchilikdagi muvaffaqiyat va o’g’itlarni mo’l- ko’l ishlatish orqali erishildi, bu esa ekilgan maydonlarni kengaytirmasdan (va ba’zan ularni kamaytirmasdan) yig’ib olinadigan mahsulotlar miqdorini ko’paytirishga imkon beradi. Bug’doy yetishtirish bo’yicha AQSH (7,6%), Rossiya (8,2%), Fransiya (5,3), Germaniya (3,8) va Kanada (4,0%) yetakchi mamlakatlar hisoblanadi.

Mamlakatlar miqyosida don yetishtirish strukturasi 729,0 mln tonna uchun 2-rasm. Dunyo mamlakatlarida bug’doy yetishtirish ulushi. Dunyo bo’ylab bug’doy zaxiralarining eng past ulushi Afrika va Okeaniyaga (boshqa mintaqalarga nisbatan) tegishlicha 2,44% (14,2 million tonna) va 3,8% (22,4 million tonna)ga to’g’ri keldi. Ushbu mintaqalarda qurg’oqchilik iqlimi qishloq xo’jaligi uchun noqulay hisoblanadi, bu mintaqalarda ko’pincha intensiv dehqonchilik tizimi qo’llaniladi, g’alla ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun asosiy e’tibor bular: urug’chilik, sug’orish, zararkunandalarga qarshi kurash, agrotexnik texnologiyalarga rioya etish chora-tadbirlarni qo’llashni talab qiladi. 2020-yilga kelib, don yetishtirish hajmi dunyo bo’yicha ortishi kuzatildi. Bug’doy yetishtirish bo’yicha Osiyo birinchi o’rinni saqlab qolib, uning ulushi 43,4 foizni (311,2 million tonna) tashkil etadi. 2010–2020-yillar

Osiyo 3,9 foizga o’sdi. 2020-yilga kelib Yevropa jahon ishlab chiqarishidagi ulushini biroz pasaytirdi (- 2,06%), ammo ishlab chiqarish hajmi 12 million tonnaga oshdi. Amerika, hanuz 3o’rinda: ushbu mintaqa ishlab chiqarishni 2,72%ga (2,1 million tonna) qisqartirdi. Afrikada va Okeaniyada (global ishlab chiqarishga nisbatan) yuqori bo’lmagan ishlab chiqarish o’zgarishlari sodir bo’ldi. Ushbu mintaqalarda ishlab chiqarish 1,25 foizga (10 million tonnadan ortiq) va 0,70 foizga (7,9 million tonna) oshdi. Agar 2010–2020-yillarda Afrika va Okeaniyada bug’doy ishlab chiqarishni ko’rib chiqsak, Afrika ishlab chiqarishni deyarli ikki baravarga, Okeaniya esa deyarli 1,5 baravarga oshirdi. Bu innovatsiyalar (zamonaviy texnologiyalar, yanada samarali boshqarish) va investitsiyalarni jalb qilish, shuningdek, bug’doy ishlab chiqarishni kapitallashtirishdan dalolat beradi. Bug’doy bozoridagi vaziyat barqaror bo’lib, ishlab chiqarishning nisbiy ulushlarida deyarli o’zgarishlar bo’lmadi, demak, dunyodagi biron-bir mamlakat ushbu qishloq xo’jaligi mahsulotiga ixtisoslashgan emas. Ishlab chiqarishning muhim ko’rsatkichlaridan biri, bu konsentratsiya koeffitsiyenti. Ishlab chiqarish konsentratsiyasi darajasini tahlil qilishda birinchi navbatda bug’doy ishlab chiqaradigan mamlakatlarning soni va ularning umumiy sonidagi ulushi aniqlanadi. FAO statistik portalining ma’lumotlariga ko’ra, dunyoda 125 mamlakatda bug’doy yetishtiriladi. Bug’doy yetishtirishning 10 ta yetakchi davlatlari 69,71%ni, qolgan 115 ta mamlakat esa yalpi hosilning 30,29%ni tashkil etdi. Ushbu 10 ta yetakchi mamlakat ulushini birinchi 3 ta (Xitoy, Hindiston, Rossiya; ular 10 ta yetakchi mamlakat ishlab chiqarishining taxminan

55–56%ni ishlab chiqaradi). Shuni ham ta’kidlash kerakki, eng yirik ishlab chiqaruvchilar dunyoning ko’plab mintaqalarida tarqalgan bo’lsa- da, aksariyat mamlakatlar Osiyoda joylashgan (tanlangan 10 ta mamlakatdan 4 ta mamlakat). Bunga ushbu mamlakatlarda aholining ko’pligi, qulay agroiqlim sharoiti, shuningdek katta ekin maydonlari sabab bo’ladi. 2015-yildan 2025-yilgacha bo’lgan davrda 10 ta eng yirik mamlakatlarning global ishlab chiqarishdagi ulushining o’zgarishi kutilmoqda. O’n yillik mobaynida ishlab chiqarish konsentratsiyasining o’sishi kuzatildi: o’n yillik davr boshida yetakchi davlatlarning ulushi 69,71% ni tashkil etgan bo’lsa, ushbu ko’rsatkich 69,30% o’n yillik oxrida saqlanib qolinishi kutilmoqda va bu ishlab chiqaruvchilarning bozorni monopoliyalashtirishga bo’lgan intilishidan dalolat beradi. Xususan, bu Osiyo mamlakatlariga taalluqlidir, ular birgalikda o’z ulushini 1,65 foizga oshirgan. Shunga qaramay, hatto 10 ta eng yirik ishlab chiqaruvchilar ulushining (0,59%) biroz o’sishini hisobga olgan holda ham bozor ancha barqaror, chunki yetarlicha uzoq vaqt davomida o’zgarishlar juda katta emas. Va bu yana bironta ham ishlab chiqaruvchi mamlakatlar bug’doy ishlab chiqarishga ixtisoslashmaganligini tasdiqlaydi. Kleffman Group (dunyo bozorida qishloq xo’jalik mahsulotlar bo’yicha marketing tadqiqotlarini olib boruvchi tashkilot) ma’lumotlariga ko’ra, 2019-yilda dunyoda bug’doyning umumiy maydoni 218 million gektarni tashkil etdi. Ekilgan maydonlarning 122 million gektarni beshta yetakchisi mamlakatlar ulushiga to’g’ri keladi, bu dunyodagi barcha ekinlarning yarmidan ko’pini tashkil etadi.

Bug’doy ekilgan maydonlarning TOP-5 yetakchilari: Hindiston – 30 million gektar; Rossiya – 27 million gektar; Yevropa Ittifoqi – 26 million gektar; Xitoy – 24 million gektar; AQSH – 15 million gektar. 7 million gektar maydonni yoki dunyoning 3 foizini tashkil etgan Ukraina Turkiya va Eron bilan 10-o’rinni bo’lishib turibdi. Misr 2019- yilda hosildorlik bo’yicha yetakchi mamlakatga aylandi – 6,4 tonna/ga, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va Xitoy uchun deyarli bir xil ko’rsatkich 5,9 va 5,5 tonna/ga. To’rtinchi o’rinni 4.5–5.0 tonna/ga O’zbekiston egalladi. USDA ( AQSH q/x vazirligi ) statistik ma’lumotlariga ko’ra, bug’doy yetishtirish bo’yicha yetakchilar Xitoy, Hindiston va Rossiya bo’lib, ular jahonda ishlab chiqarilayotgan bug’doyning 46 foizini tashkil qiladi. Xitoy o’zining yuqori mahsuldorligi tufayli, bunday pozitsiyani egallab turibdi, o’tgan yili u 5,5 t/ga ni tashkil etdi va fermerlar tomonidan jami 132 mln.tonna bug’doy yetishtirishga erishdi. Hindiston muhim maydonlari tufayli reytingda ikkinchi o’rinda turadi – 30 million gektardan 102 million tonna bug’doy yig’ib olindi. Rossiyada 27 million gektar maydonga ekin ekilgan va 74 million tonna don yig’ib olingan .O’n yil davomida Ukraina bug’doy ishlab chiqarish bo’yicha dunyo reytingida ikki pog’onaga ko’tarildi, uning hajmi 38 foizga o’sib – 29 million tonnani tashkil etdi, Hindiston (+ 27%) va Kanadada (+ 22%) ishlab chiqarish ham sezilarli darajada oshdi.

Xalqaro g’allachilik kengashi (IGC) hisobotiga ko’ra, 2019– 2020- yilda bug’doyning yig’ib olinadigan maydoni 221 million gektargacha, ishlab chiqarish esa 769 million tonnani tashkil qilishi mumkin. USDA ning ma’lumotlariga ko’ra, bug’doyning umumiy tashqi savdosi 2020-yilda 184 million tonnani tashkil etdi, sakkiz yil davomida bu ko’rsatkich 30 million tonnaga yoki 20 foizga o’sdi. So’nggi to’rt yil ichida eksportning eng katta o’sishi Argentina (+54%), Rossiyada (+ 37%) va AQSHda (+26%) kuzatildi. 2019–20-yillarda bug’doy eksport qiluvchi mamlakatlar TOP-5 : • Rossiya – 35 million tonna; • Yevropa Ittifoqi – 32 million tonna; • AQSH – 27,5 million tonna; • Kanada – 23 million tonna; • Ukraina – 20,5 million tonna.

3-rasm. Dunyo mamlakatlarini g’alla eksport dinamikasi. 2015–16 dan 2019–20-yilgacha bo’lgan davrda import hajmi eng yuqori mamlakatlar Turkiya (+164%), Filippin (+48%), Bangladesh (+38%) mamlakalardir. 2. Don va don mahsulotlari saqlanishning tarixiy bosqichlari Don va don mahsulotlarini saqlash tarixi, qadimiy ibtidoiy tizimga borib taqaladi. Qadimiy Neolit (qadimiy tosh asri) davridan, kumush asriga o’tishda insoniyat don mahsulotlarini xazina saroylarida sig’imi 700-750 tonnali yirik idishlarda don, tariq, arpa, kunjutlarni yarmi yerga ko’milgan holda saqlanganligi, bu sig’imlar (er.avv. VIII–IX asrlarda) Don ekosport dinamikasi mln. t .

Urartu podshohligiga tegishligi aniqlangan. Bundan tashqari, tuxumsimon (oval) shakldagi non qoliplari, kuygan non qoldiqlari va katta miqdordagi unlarni, ya’ni javdari unlarni idishlarda saqlangan qoldiqlari topilgan. 4-rasm. Don mahsulotlarini yerga ko’milgan holda katta xumlarda saqlash. Miloddan avvalgi VI–IV asrlarda Bospar podshohligida don va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash bo’yicha bir qancha daliliy ashyolar topilgan. Donlar yerto’lalarda va katta-katta xumlarda saqlanishi, nafaqat gretsiyaliklarga xos saqlash usuli bo’lgan, balkim boshqa qabilalar ham yerto’lalarda, o’ralarda, ikki-uch metr yerni jom qolipli shaklida (qo’ng’iroq shaklida) pastga qarab kengaytirib qazib, ustini silliq metall taxtalar (plita) bilan berkitilgan sig’imlarda saqlangan. Ushbu usullar hozirgi kunda Hindiston, Osiyo va Afrika mamlakatlarida qo’llanilib kelmoqda. Oziq-ovqat mahsulotlariga mo’ljallangan amfor idishlarda (hozirgi flaga ko’rinishidagi og’iz qismi tor shaklda), yog’, vino, don va sochiluvchan mahsulotlarni Afina va Bospara podshohliklari o’zaro

mahsulot ayirboshlashda qo’llashgan. Qadimgi Bospara tangalarida boshoqlar va donlar ramz sifatida ishlatilgan. Arxeologik qazilmalardan ma’lum bo’lishicha, O’rta Osiyo xalqlari quldorlik va undan keyingi tizimlarda xususan Xorazm vohasining Teshik - Qalla qal’asida g’alla saqlash uchun g’ishtdan yasalgan maxsus ikkita xonada g’alla, un, tariq va boshqa o’simliklar donlari saqlangan qoldiqlari topilgan. Bundan tashqari, inson bo’yi barobar xumlarda o’simliklarning urug’lari topilganligi haqida ko’plab ma’lumotlar to’plangan. 5-rasm. Don mahsulotlarini ko’zada yerga ko’milgan holda saqlash. Qadimiy qabilalarning don mahsulotlarini saqlash usullari birbiridan farqi deyarli katta bo’lmagan. Misrda don mahsulotlari to’qilgan savatlarda yerga qazib ko’mib saqlangan. Bu savatlar kulbalar oralig’iga joylashtirilgan.

6-rasm. Don mahsulotlarini yer to’lalarda katta-katta savatlarda saqlash. Yaqin Sharqda don mahsulotlari yer to’lalarda katta-katta xumlarda saqlash keng qo’llanilgan. Bunday xumlar to’g’ridan to’g’ri maxsus yerto’lalarda yasalgan, ularning balandligi ikki metr va undan ortiq bo’lgan. 7-rasm. Qadimgi davrda donni saqlaydigan va hozirgi elevatorlarning ko’rinishi. Bizning asrimizgacha bo’lgan to’rt mingyillikda qadimiy elam davrida donni saqlaydigan hozirgi elevatorlar ko’rinishidagi ochiq yer ustida

paxsadan qurilgan omborlar tamg’alarda aks ettirilgan. Omborlar silindr shakldagi ko’rinishga ega bo’lgan. Usti ochiq tuynuklar yordamida silindrlar don bilan to’ldirilgan va bug’doyni har xil zararkunandalardan himoyalashga yordam bergan. 8-rasm. Qadimgi davrda donni konussimon idishlarda germetik holda saqlash. Qadimiy Misrda maxsus yopiq binolarda konussimon tuynukli sig’imlarda germetik sharoitda donlarni bir necha yillar saqlashgan. 9-rasm. Qadimgi Yunon va rimliklarda bug’doyni saqlash usullari.

Qadimgi Yunon va rimli olimlarni, shoirlarni o’z asarlarida bug’doyni saqlash usullarini yozib qoldirishgan. Bu asarlar shu kunda nodir asarlar sifatida saqlanadi. Miloddan avval II asrda yozilga “Dehqonchilik” haqidagi Katona asarida ko’pgina maslahatlar: donni saqlash, sig’imlarni qurish, zararkunandalardan himoyalash uchun tavsiyalar, ko’rsatmalar yozilgan. Shunday tavsiyalardan birida “Qurtqumursqalar va kemiruvchilar donlarga zarar yetkazmasligi uchun nima qilish kerak? Zaytun quyqumiga loyni qorishtirib, unga ozgina boshoq qoldiqlaridan qo’shib, loyni namini shimdirib, bir oz quritib suvini siqib, butun omborni quyqum bilan suvab, ustidan zaytun quyqumini purkab, qurishini kutish kerak, undan so’ng sig’imga donni joylashtirish mumkin. Ana shunda donni har qanday zararkunandalardan asrash mumkin deb maslahat bergan”. Qadimiy rimliklar donni saqlash usullarini qadimiy asarlar bo’lmish “Varron” (b.a.o. I asr) Kolumellani “Qishloq xo’jaligi” haqida b.a.o. I asr. Ayniqsa rimlik fan arbobi Plinniy Starshiy “Tabiiy tarix” asarida boshoqli ekinlarni saqlash haqida amaliy tavsiyalar yozib qoldirgan. Rossiyada ham don yer osti va yer usti omborlarida saqlanib kelingan. Davlat omborlari ilgari kreml qal’asini ichkarisida bo’lgan. 1701-yil yong’in kreml ichidagi omborlarni kuydirib yo’q qilgandan keyin davlat g’alla omborlari kreml qal’asidan tashqarida qurilgan.

10-rasm. XIX oxridagi don saqlash omborlari. 11-rasm. Fransiyaning “PRIVE” firmasining don saqlash siloslari. Don yetishtirish miqdori ko’payishi bilan zararkunandalardan asrash va donni sifatli saqlash bo’yicha katta muammolar paydo bo’ldi. Bu muammoni qadimgi Rim imperiyasidan boshlab, o’rta asrlarda Angliya, Fransiya va boshqa davlatlarning ko’pgina olimlari donni saqlash, quritish masalalari bilan shug’ullanib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishgan. Masalan. 1708-yilda mashhur fransuz tabiatshunos olimi

Reamgor “Donni saqlash san’ati” mavzusida o’zining dissertatsiyasini Parij fanlar akademiyasiga taqdim etgan. XIX asrga kelib dunyo miqyosida don yetishtirish va don bilan savdo-sotiq qilish kengayib bordi. AQSH, Germaniya, Fransiya, Angliyada silos turidagi yangi don saqlash omborlari paydo bo’ldi. Birinchi mexanizatsiyalashgan don saqlash ombori 1839-yilda Chikago shahrida qurilgan. 12-rasm. Amerikaning “Bini” don saqlash siloslari. Rossiya katta miqdorda g’allani eksport qiladigan davlat bo’lishiga qaramay, birinchi mexanizatsiyalashgan ombor 1882-yilda Blitse shahrida qurilgan.

13-rasm. XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshlarida omborlar va elevatorlarning ko’rinishi. O’zbekistonda nisbatan katta hajmga ega bo’lgan omborlar va elevatorlar XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshlarida (un, guruch ishlab chiqarish zavodlari yonida) qurila boshlagan.

14-rasm. Omborlar va elevatorlar. 1928–1929-yillarda don saqlash omborlari Toshkent shahrida qurilib, ularning hajmi 1,200 va 1,500 tonnani tashkil etgan. 1956–60- yillarda mexanizatsiyalashtirilgan 3,200 – 3,500 tonnali omborlar foydalanishga topshirilgan.

XX asrning 30-yillarida hajmi 22 ming tonna bo’lgan elevator qurilib ishga tushirilgan (Toshkent 2-un zavodi). Urushdan keyingi yillarda intensiv ravishda don omborlari qurilishi boshlandi. Omborlar namunaviy loyihalar asosida pishiq g’ishtdan qurildi. 1956-yilga kelib, O’zbekistondagi davlat omborlarining umumiy hajmi 1 mln 43 ming tonnaga yetdi. O’zbekistonda don mahsulotlari sohasini intensiv ravishda rivojlanishi 60- va 70-yillarda amalga oshirildi. 15-rasm. XX asrning elevatorlari. Bu davrda Toshkent, Buxoro, Navoiy, Jizzax, Ohangaron, Qo’qon, Asaka, Jomboy, Sho’rchi, Qo’rg’ontepa, Quva, Bag’dod, Uchqo’rg’on, Oq oltin, Do’stlik, Oqtosh, Qarshi shaharlarida quvvati sutkasiga 250 tonnadan 500 tonnagacha donni qayta ishlaydigan tegirmonlar, quvvati 130 tonnadan 500 tonnagacha bo’lgan omixta-yem zavodlari, hajmlari 10 ming tonnadan 57 ming tonnagacha bo’lgan elevatorlar qurildi. Jizzax viloyatining Zarbdor tumanida hajmi 100 ming tonnali bo’lgan yirik elevatorlar qurilib, foydalanishga topshirildi.

Hozirgi davrda O’zbekiston Respublikasida 3 million tonnadan ortiq g’allani saqlash uchun elevator, ombor va usti yopiq sig’imlar mavjud. 16-rasm. G’alla saqlash uchun elevator omborlari.

17-rasm. Zamonaviy avtomatlashtirilgan elevator – omborlari. Elevator va omborxona turlari. Don saqlanadigan ombor turlari DON Ombor Elevator Doni vaqtincha saqlash maydoni

1-sxema: Elevator-ombor sanoati uchta zvenoga bo’linadi. 3. Elevator va omborxona turlari Birinchi zveno – bu don yetishtiruvchi xo’jaliklardan donni qabul qilib oladigan, birinchi ishlov (dastlabki tozalash, quritish) beradigan, ma’lum vaqt saqlab, tegishli joylarga jo’natadigan donni qabul qilish korxonalari va shaxobchalardir. Birinchi zvenoga makkajo’xori donlari, dukkakli o’simlik donlari, sholi va turli urug’lar qabul qiladigan korxonalar ham kiradi. Birinchi zvenoga don qabul qilish korxonalari donlarni asosan avtotransportdan qabul qilinib va tegishli ishlov bergandan keyin ikkinchi hamda uchinchi zveno korxonalariga jo’natadi. Ikkinchi zvenoga bazis elevatorlari donlarni bir tur transportdan ikkinchi bir transprotga ortib jo’natuvchi va fondli elevatorlar kiradi. Bazis elevatorlari donlarni avtotransport, temiryo’l va suv transporti orqali qabul qiladi, tozalaydi, saqlaydi va ko’rsatilgan transport vositalari orqali jo’natadi. Jo’natishdan oldin bazis elevatorlari donlardan sifati bo’yicha yirik partiyalar (joriy iste’mol, uzoq saqlash yoki eksport qilish talablariga javob beradigan) shakllantiradi.

18-rasm. Donni qabul qilish va dastlabki ishlov berish. 19-rasm. Don saqlash omborlari.

20-rasm. Zamonaviy metall qurilmali elevator omborlari. Bazis elevatorlari katta hajmga, texnologik va transport jihozlari yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega. Donlarni tushirib-ortib jo’natuvchi vositalari, transport turib qolishiga yo’l qo’ymaslik uchun yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’ladi. Bu turdagi elevatorlar yuqori yuk aylanishi (gruzooborot) va donni nisbatan qisqa saqlanishi xarakterlidir. Fondli elevatorlari yuqori sifatli donlarni uzoq muddat saqlash uchun mo’ljallangan. Bu elevatorlar donni sifatini ishonchli nazorat qilish uskunalari, ventilatsion jihozlar va donlarni zarur hollarda zararsizlantirish vositalari bilan ta’minlangan. Uchinchi zveno. Bu ishlab chiqarish port elevatorlari va don mahsulotlarini xarid qiluvchi (realizatsiya) korxonalardir. Ishlab

chiqarish elevatorlari un-yorma, omixta yem ishlab chiqarish korxonalarida joylashtiriladi. 21-rasm. Boshoqli donlarni saqlash elevatorining tashqi ko’rinishi.

22-rasm. Elevator va omborlarning umumiy ko’rinishi. 23-rasm. Elevatorning tashqi ko’rinishi.

24-rasm. Don saqlanadigan metalli omborlarni zamonaviy ko’rinishi. 25-rasm.Yevropa mamlakatlarida don saqlash va dastlabki ishlov berish punktlari.

26-rasm. Donga ishlov berish kompleksi. 4. Donni qabul qilish sifat ko’rsatkichlari bo’yicha joylashtirish va saqlashni tashkil etish texnologik qoidalari Don qabul qilish, donga dastlabki ishlov berish, saqlash va qayta ishlash korxonalariga yetkazib berishda elevator ombor sanoati asosiy zveno hisoblanadi. Markazlashgan elevator – ombor sanoatiga davlat tomonidan quyidagi majburiyatlar yuklatilgan. 1. Don yetishtiruvchi fermer va boshqa xo’jaliklardan donlarni qabul qilib olish. 2. Qabul qilib olingan donlardan bir xil katta partiyalar tashkil qilish. 3. Donni tozalash, saralash quritish va ventilatsiya qilish (havo yordamida shamollatish) uni sifatini yaxshilash va iste’molchilar talabiga javob beradigan darajaga yetkazish.

4. Donni qayta ishlash va boshqa oziq-ovqat sanoati korxonalarini sifati standart talablariga javob beradigan don bilan ta’minlash. 5. Urug’chilik xo’jaliklaridan don va urug’larini qabul qilish, ularni tozalash, kalibrovka qilish hamda don yetishtiruvchi xo’jaliklarni yuqori sifatli urug’lar bilan ta’minlash. 6. G’allani uzoq muddat saqlash (sifat va qo’llanilishidan qat’i nazar). 7. Davlat zaxirasidagi don va don mahsulotlarini saqlash. Ma’lumki don inson hayotida qiyoslab bo’lmaydigan ahamiyatga ega. Inson iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlarining taxminan 6575%i dondan tayyorlanadi. Dondan sanoatda ko’plab un, yorma va omixta- yem kabi birlamchi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Insoniyatni bu mahsulotlarga bo’lgan talabi benihoyat kattadir. Aholini don va don mahsulotlariga bo’lgan talabini to’laroq qondirish hozirgi bozor munosabatlari barqarorlashib borayotgan bir davrda asosiy vazifalardan biri hisoblanadi Don va don mahsulotlariga bo’lgan talabini to’la qondirishga faqatgina ko’plab don yetishtirish orqali erishib bo’lmaydi. Yetishtirilgan don, yorma va omixta-yemlarni sifatli va isrofgarchilikka yo’l qo’ymasdan (beisrof) saqlay bilish lozim. Don va don mahsulotlarini (un, yorma, omixta-yem) saqlash boshqa ko’pgina tovar mahsulotlari singari murakkab va mas’uliyatli jarayon bo’lib, katta miqdorda moddiy-texnikaviy baza hamda soha uchun malakali mutaxassislarni talab etadi. Don tirik organizm bo’lib, don massasida turli-tuman hayotiy jarayonlar kechadi. Bu jarayonlarning intensivligi atrof-muhit sharoitlariga bog’liq. Mahsulot uyumida kechadigan jarayonlar moddalarning faol

almashinuvchi mahsulot uyumining yetarlicha yo’qolishiga hamda uning sifat ko’rsatkichlari tushishiga olib keladi. Don va don mahsulotlari uyumida mikroorganizmlar hamda zararkunanda hasharotlarning faoliyatini oldini olish, ayniqsa qiyinchiliklar tug’diradi. Un va yorma kabi mahsulotlarda mazkur organizmlarning rivojlanishi mahsulotning ko’plab yo’qolishiga, sifat ko’rsatkichlarining pasayishiga, hattoki mahsulotning butunlay buzilishiga olib kelishi mumkin. Mahsulotlar qoniqarsiz sharoitlarda saqlanganda qushlar qurt- qumursqalar, hasharotlar hamda sichqon-kalamushlar mahsulot sifatini buzishga olib keladi. Don va don mahsulotlarini saqlash sohasida quyidagi masalalarni hal etish muhim vazifalar hisoblanadi: Birinchi masala – boshoqli donlarni sifatli, isrofsiz saqlashga erishish va xomashyoni tabiiy kamayishini mumkin qadar qisqartirishga erishish. Don va don mahsulotlarining tabiiy kamayishi xususiyatiga ko’ra ikki guruhga bo’lish mumkin: biologik va mexanik. Bu kamayishlarni quyidagicha tasvirlash mumkin: 1-jadval Don massasini tabiiy kamayishi Biologik Mexanik Nafas olish. Donning unishi. Mikroorganizmlarning rivojlanishi. Hasharot va kanalarning rivojlanishi. Shikastlanish. Changish. To’kilish.

O’z-o’zidan qizish. Kemiruvchilar ta’siri. Qushlar ta’siri. Ikkinchi masala – boshoqli don va don mahsulotlarini sifatini pasaytirmasdan saqlash. Saqlash amaliyotida boshoqli don va tayyor mahsulotlar hamda urug’ sifatining pasayishi holatlarini saqlash jarayonini noto’g’ri tashkil etish va bu xomashyoni saqlash davomida yetarlicha nazorat qilmaslik oqibatida kelib chiqadi. Uchinchi masala – saqlash mobaynida, boshoqli donlarni va mahsulotlari sifatini oshirish. Boshoqli donlar sifati va ularni saqlash eng avvalo ularni yetishtirish agrotexnik omillariga bog’liq. YAxshi agrotexnik usulda yetishtirilgan, to’la to’liq pishgan donlar sifatli saqlanadi. Bundan tashqari, don mahsulotlarining sifatli saqlanishini ta’minlash uchun ularga joylashtirishdan oldin ishlov beriladi. Buning uchun don barcha begona turdagi aralashmalardan tozalanadi. Don va don mahsulotlari namligi davlat standartida belgilangan ko’rsatkichga keltiriladi. Don va don mahsulotlarini saqlashda belgilangan aniq rejimlarni tatbiq etish hamda zamonaviy ilg’or texnologiyalarni joriy etish ham mahsulotlarning sifatli saqlanishi garovidir. To’rtinchi masala mumkin qadar oz mehnat va moddiy mablag’lar sarflab-yuqori natijalarga erishish, ya’ni mahsulot isrofini kamaytirish hamda sifatini oshirishga erishish. Ko’pgina amaliy tajribalar shuni ko’rsatadiki, ishlab chiqarish samaradorligini quyidagi usullar bilan oshirish mumkin:

– mahsulot saqlanadigan inshootlarni tubdan yaxshilash va takomillashtirish; – saqlashga joylashtirishdan oldin dastlabki ishlov berishni to’g’ri tashkillashtirish mahsulot sifatini izchil nazorati; – soha mutaxassislarining malakalarini muntazam oshirib borish; – zamonaviy ilg’or texnologiyalarni joriy etish; – ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil etish va mahsulotdan ratsional foydalanish. Don mahsulotlarining noto’g’ri realizatsiya qilinishi ishlab chiqarishda ko’pgina isrofgarchiliklarga olib kelishi mumkin. Masalan, pivo ishlab chiqarish sanoatida pivobop bo’lmagan arpa navlarining ishlatilishi pivo chiqishi va uning sifatini tushirib yuboradi. Kraxmal patoka ishlab chiqarishda makkajo’xorining kremniyli navlaridan foydalanish maqsadga muvofiq emas. Bu navlardan kraxmal chiqishi juda past. Omixta em ishlab chiqarishda sariq makkajo’xori o’rniga oq makkajo’xorining ishlatilishi yemning vitaminli tarkibi hamda ozuqaviylik qiymatini o’zgartib yuboradi. Donni sifat ko’rsatkichlari bo’yicha joylashtirish. Donning massasini elevator siloslariga joylashtirishda laboratoriya xodimlari tomonidan sifat ko’rsatkichlari aniqlanib, quydagi ko’rsatkichlar bo’yicha joylashtiriladi: namlik, shaffoflik, natura, kleykovina, donli aralashmalar, begona aralashmalarni sifat ko’rsatkichlarini tafovuti namlik, begona aralashmalar, donli aralashmalar uchun 1% yuqori bo’lmaslik talab qilinadi. Qolgan ko’rsatkichlar uchun tafovut 2-3% dan yuqori bo’lmaslik taqozo etiladi. Donni sifatiga ma’lum talablar qo’yilgan.

Bazis ko’rsatkich.(GOST) Tayyorlov davridagi sifat ko’rsatkich. Elevatorga qabul qilinadigan donning sifati. Ishlab chiqarishga beriladigan donning sifati. Donning sifat ko’rsatkichlari GOST bo’yicha: Namlik – 14,0% ko’p emas; Kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,97%; Begona aralashmalar – 2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar – 0,1%, zararli aralashmalar – 0,01%); Bug’doyli aralashmalar – 5 %; Tabiiy og’irligi (natura) – 750 gr/l.dan (k ам .e мас .); Kleykovina miqdori – 23% IIgr.; IDK sifati – 100 (asbob birligi, yuqori emas.); Tayyorlov davridagi sifat ko’rsatkich: Namlik – 17,0% ko’p emas; Kuldorlik – 1,97%; Begona aralashmalar – 5%, (sh.b. birga mineral aralashmalar – 0,1%, buzilgan donlar – 1%, fuzarioz donlar – 1%, kesak –1% ); Zararli aralashmalar – 0,5% (sh.b. birga qorakuya changli – 0,05%, talxa urug’, tulki dum, yovvoyi zaharli dukkaklilar urug’lar (umumiy yig’indisi) – 0,1%, har xil rangli vyazel – 0,1%, ko’k maraz0,1%, kampir chopon ruxsat etilmaydi). Qorakuya donlar (qorakuya bilan bo’yalgan) 10%, ko’p emas. Bug’doyli aralashmalar – 15 %.

Zararkunandalar bilan zararlanishiga-yo’l qo’yilmaydi (agar kanalalar bilan zararlanish I – II darajadan yuqori bo’lmasa ruxsat etiladi). Tabiiy og’irligi (natura) – 730 gr/l.dan (kam emas.); Kleykovina miqdori – 23% IIgr.; IDK sifati – 100 (IDK asbob birligi, yuqori emas). Elevatorlarga qabul qilinayotgan donning sifat ko’rsatkichlari. namlik –14,5% ko’p emas; kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,97%; begona aralashmalar – 2%, (sh.b. birga mineral aralashmalar – 0,2%, zararli begona urug’lar aralashmasi – 0,01%); bug’doyli aralashmalar – 5%; tabiiy og’irligi (natura) – 750 gr/l.dan (kam emas); Kleykovina miqdori – 23% IIgr.; IDK sifati – 100 (asbob birligi, yuqori emas). Tegirmonga beriladigan donning sifat ko’rsatkichlari. Namlik – 12,5% ko’p emas; kuldorlik toza bug’doy uchun – 1,92%; begona aralashmalar – 1%, (sh.b. birga mineral aralashmalar – 0,1%, zararli aralashmalar – 0,001%); bug’doyli aralashmalar – 4%; tabiiy og’irligi (natura) – 750 gr/l.dan (past bo’lmasligi); kleykovina miqdori – 23% II gr.; IDK sifati – 100 (IDK asbob birligi, yuqori bo’lmasligi); shaffoflik – 40% kam emas; zararlanganligi – bo’lishi mumkin emas. O’zbekiston Respublikasi viloyatlarida yetishtirishga moslashgan bug’doylarning ayrim navlari va ularning sifatlari jadvalda ko’rsatilgan.

Jadvalda ko’rsatilgan raqamlar ob-havo va ekiladigan yer tarkibi, agrotexnika hamda bug’doy donining kimyoviy tarkibiga qarab o’zgarishi mumkin. Don va don mahsulotlarining sifatli saqlanishini ta’minlash maqsadida don mahsulotlarini ishlab chiqarish korxonalarida quyidagi texnologik tadbirlar yo’lga qo’yilgan. 2-jadval O’zbekiston Respublikasi viloyatlarida etishtirilaytgan bug’doylarning ayrim navlari va ularning sifatlari ko’rsatkichlari Navlar Ekish muddati Shaffoflig i 1000 ta donning vazni, gr Oqsil, % Kleykovina, % Sof og’irlik (natura) Umumiy non yopish bahosi, ball 1 2 3 4 5 6 7 8 Asr kuzgi 46-48 36,0-38,0 11.2 23,0 748 3 Yaksart kuzgi 50-52 36.0-38.0 12.0 24.0 787 4 Vassa kuzgi 48-50 36.0 -40.0 11.8 24.0 755 4 Grom kuzgi 50-52 35.0-37.0 11,6 23,0 756 4-5 Tanya kuzgi 48-50 36.0-38.0 11,5 23,0 756 3 Krasnodar kuzgi 50-52 37.0 - 40.0 12,7 25.0 756 4-5 Andijon 4 kuzgi 44-46 38.0-40.0 12,2 25,0 797 4-5 Dustlik kuzgi 48-50 38.0 -37,0 11,9 23.0 792 4,7 G’ozg’on kuzgi 48-50 38.0-40.0 11,1 23,0 770 3,5 1.Don uyumini barcha turdagi aralashmalardan tozalash. Don qanchalik toza bo’lsa uning saqlanishi ham, ishlab chiqariladigan mahsulotning sifati ham shunchalik yuqori bo’ladi. Tozalik don sifatini belgilovchi asosiy ko’rsatkichlardan biridir. Donni tozalash uchun don korxonalarida turli hajmli va ishlab chiqarish quvvatiga ega bo’lgan don tozalovchi uskunalardan foydalaniladi.

2.Donni quritish. Donni quritishda namlik shunday ko’rsatkichga olib kelinadiki, bu namlikda don uzoq va sifatli saqlanishi lozim. Quritish uchun korxonalar maxsus quritish uskunalari bilan ta’minlanadi. 3.Sovutish rejimlarini qo’llash. Don va don mahsulotlarining sifatli saqlanishi ko’p jihatdan havo rejimiga bog’liq. Mahsulot saqlanadigan inshootlar tabiiy shamollatilishi, ventilatsiya yordamida sovutilishi mumkin. 4.Mahsulotlarni zararli mikroorganizm va zararkunanda hasharot hamda kemiruvchilardan himoyalash. Bu jarayon ancha murakkab hisoblanadi. Mahsulotlarni bularning ta’sirlaridan himoyalash uchun inshootlar dezinfeksiya qilinadi, kimyoviy preparatlar qo’llaniladi. Yuqoridagi barcha masalalarni hal etish donni saqlash va qayta ishlash sohasida faoliyat ko’rsatayotgan kadrlarning malakasiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Shuning uchun bo’lg’usi mutaxassis don, un, yorma va omixta-yem tayyorlash hamda saqlash yuzasidan nazariy va amaliy bilimga ega bo’lishi lozim. Don, un, yorma va omixta-yemni saqlash texnologiyasida quyidagi vazifalarni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi: – don, un, yorma va omixta-yem kabi mahsulotlarni saqlashning nazariy asoslarini o’rganish; – don va don mahsulotlari (un, yorma, omixta-yem) kimyoviy tarkibi, sifat ko’rsatkichlari va ularga ta’sir etuvchi omillarni o’rganish; – don va don mahsulotlarida kechadigan biologik kimyoviy jarayonlarni o’rganish; – mahsulotlarni saqlash usullari, rejim va texnologik asoslari bilan tanishtirish;

– mutaxassislardan chuqur bilim, ko’nikma hosil qilish va ularni donni sifatli saqlash yo’llarini izlab topish uchun ilmiy izlanishlarga jalb etish; – mahsulotlarni sifatli va isrofgarchilikka yo’l qo’ymasdan (beisrof) saqlashga erishish uchun sohaga ilg’or texnologiyalarni jalb etish. Mavjud muammo va kamchiliklarni bartaraf etish yo’llarini topish uchun ilmiy izlanishlarni olib borish talab qilinadi. 5. Don massasini saqlash usullari va tartibi Saqlash jarayonida donning xususiyatlarini boshqarish. Donni saqlash jarayonida donning sifatiga ta’sir etuvchi barcha omillar to’liq o’rganiladi. Don uyumida kechadigan jarayonlar bir-biriga o’zaro bog’liq bo’lib, sifat va miqdorini pasaytirmasdan yaxshi saqlash uchun don uyumida kechadigan jarayonni nazoratga olish mas’ul shaxslar tomonidan olib boriladi. Don uyumining xossalari va unga atrof-muhit sharoitining ta’sirini o’rganish shuni ko’rsatadiki, unda kechadigan barcha fiziologik jarayonlarning jadvalligi bir yoki bir necha omillarga bog’liq. Bular ichida eng asosiysi: don uyumi hamda atrof-muhit (havo, ombor tuzilishi elementlari, idishda va h.k)ning namligi; don uyumini va atrofmuhit obyektlari; don uyumiga havoning kirib turishi hisoblanadi.

2-sxema. Yuqorida tavsiflab o’tganimizdek, bu sharoitlar don uyumining barcha tirik komponentlariga (don, mikroorganizmlar, begona o’t urug’lari, hasharot va kanalar) obyektiv qonuniyat asosida ta’sir etadi, don uyumi xususiyatlarining tashqi muhit bilan o’zaro bog’liqligini, shuningdek, uning saqlanuvchanligi hamda saqlash tartibiga ta’sir etuvchi sharoitlarni quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki har bir don yoki urug’ qishloq xo’jaligida e’tibor qilinadigan xususiyatlaridan tashqari hosildorlik, vegetatsiya davri, kasallik va zararkunandalarga chidamliligi va turli iste’mol ko’rsatkichlariga egaligidir. Masalan, bug’doyning har xil navlari o’ziga xos un chiqishi va nonvoylik sifat ko’rsatkichlariga ega; makkajo’xorining ko’pgina navlari va duragaylari yaqqol ifodalanuvchi texnologik xususiyat va furajlik qimmatiga ega; zig’ir urug’ining tarkibida sifatli yog’ mavjud

bo’ladi; kungaboqar doni tarkibida yog’ miqdori naviga qarab bir- biridan keskin farq qiladi; suli, arpa, tariq va sholini qayta ishlashda navlarga mos holda turli xil iste’mol sifatiga ega bo’lgan yormalar olinadi va h.k. 3-jadval Don uyumi xususiytlarininig tashqi muhit bilan o’zaro bogʻliqligi Bularning barchasi donlarni saqlashda ularni alohida-alohida joylashtirishni talab etadi. Shuningdek don va urug’larning navdorlik Don uy u mi Fizik xossalari 1. Sochiluvchanlik 2 . G’ovaklik 3 .Sorbsion sig’imi 4. Issiq - fizik xususiyati 1 .Asosiy o‘simlik moyi 2 . Aralashmalar .Mikroorganizlar3 4 . Don oraliqlarlardagi havo .Hash5 a r o t va kanalar Fiziologik xossalari: 1 .Donning hayoti faoliyati : a) nafas olishi; b ) yig‘ib olingandan keyingi y etilishi; d) unishi; 2 .Mikroorganizmlarning hayot faoliyati .Hashorot va 3 kanalarning hayot faoliyati Omillari va tartibi О millari Tartibi .Don uyumining 1 namligi; .Don uyumining 2 harorati; 3 .Don uyumining shamollatilishi; 0.0 - 14.0 % 14.0 - 15.5 % dan ortiq 15.5 - 17.0 % dan ortiq 17 % dan ortiq 0 о С, 5 о С, 5 - 10 о С 10 - 20 о С dan , 1 .Quruq h olatda saqlash 2 . Sovutilgan h olatda saqlash .Havosiz muhitda 3 saqlash Y o rdamchi jarayonlar .Aralashmalardan 1 tozalash 2 .Faol shamollatish .Kimyoviy 3 konservalash 4 .Nurlardan foydalanish

xususiyatlariga barcha turdagi xo’jaliklarda hisobga olinadi va shunga ko’ra uning tovar narxi belgilanadi. Yuqori sifatli kafolatli donlarga ustama haq ham belgilanadi. Donni qayta ishlash korxonalari sifatli don va urug’liklarni xo’jaliklardan xarid qilishadi. Qabul qilingan donlar urug’lik va oziqovqat maqsadlari uchun ishlatiladi. Donlarni iste’molchilarga, shuningdek urug’lik uchun saqlangan donlarni yetkazib berish uchun korxonalarga nav xususiyatlarni, saqlash rejimlarini mukammal biladigan malakali mutaxassislarni talab qiladi. O’simlikning o’sishi va rivojlanishi sharoitlari, shuningdek donning shakllanishi, hosil sifatiga va miqdoriga katta ta’sir ko’rsatadi. Donchilik va o’simlikshunoslik kursidan bizga ma’lumki, tashqi muhit omillari o’simliklarni rivojlanishi va hosilning shakllanishiga ta’sir etadi. Shuni nazarda tutish lozimki, turli iqlim va tuproqlarga ekilgan urug’lar turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin. Bunga mos holda ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi, to’liqligi, yirikligi va boshqa texnologik sifat ko’rsatkichlari har xil bo’ladi. Don sifatiga o’g’itlash ham mavsumiy iqlim sharoitlari don sifatiga keskin ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yig’im-terim oldidan va terim vaqtida namlik ko’p bo’lsa, yog’ingarchilik me’yoridan ortiq bo’lsa donning namligi ortib ketadi va saqlanuvchanlik ko’rsatkichlari keskin tushib ketadi. Aksincha qurg’oqchilik bo’lsa don haddan tashqari qurib ketadi yoki namlik yetishmasligidan donlar to’liq yetilmay qoladi. Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta’sirida ham o’zgaradi. Ayniqsa, zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini hamda sifatini

keskin tushiradi. Kasallik va zararkunandalar sifatini hamda miqdorini pasaytirib yuboradi. Shuningdek don sifati va hosildorlikka begona o’tlar ham katta ta’sir ko’rsatadi. Begona o’t bilan ifloslangan dalalarda don ekinlari yaxshi o’sib rivojlanmaydi. Hosildorlik keskin pasayadi va uning sifati buziladi. Begona o’tlar urug’lari yig’im-terim davrida asosiy o’simlik donlariga qo’shilib ketish natijasida don massasini ifloslantirib yuboradi, don massasining sifati pasayadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, begona o’t urug’larining ko’pchiligi zaharli bo’lishi mumkin. Shuning uchun donlar saqlashga joylashtirilishidan oldin tozalaniladi. Donning sifati va saqlanuvchanligi ko’p jihatdan yig’im-terim jarayonlariga ham bog’liqdir. Mazkur jarayonlar qanchaliik sifatli tashkillashtirilsa, hosil sifati va miqdori shuncha yuqori bo’ladi. Yig’im- terim ishlarini o’z vaqtida va qisqa muddatda tugallash, nobudgarchilikning oldini olishga olib keladi. Don ekinlar ikki xil usulda yig’ib olinadi: – to’g’ridan to’g’ri; – avval o’rib, keyin yig’ib olish. Don ekinlari hosilini avval o’rib keyin yig’ib olish asosiy usul hisoblanadi. Bu usul chet davlatlarda keng qo’llaniladi. Bunda donlar mum pishiqlik davrida o’ruvchi mashinada yerdan 15 sm balandlikda o’rilib, quritish uchun ang’izga tashlab ketiladi. Donning to’la pishib yetilishi quritish paytiga to’g’ri keladi. Quritilgan don maxsus mexanizatsiyalar yordamida yig’ishtirib olinadi va yanchiladi. Hosilni oldindan o’rib, keyin yig’ib olish usulining afzalligi shundaki, bunda o’rim to’g’ridan to’g’ri yig’ishga nisbatan 5-6 kun erta boshlanadi,

nobudgarchilik keskin kamayadi. Don ekinlari hosili oldin o’rib, keyin yig’ib olinganda, urug’lik va nonvoylik sifatlari to’g’ridan to’g’ri o’rib, yanchilgan donnikiga qaraganda sezilarli yaxshi bo’ladi. Ayniqsa qalin va baland bo’yli, shuningdek begona o’t bosgan, bir tekis yetilmagan yerga yotib qolgan don ekinlari hosilini yig’ib olishda bu usul yaxshi natija beradi. Ko’pgina don turlarida, shuningdek o’rim muddati kechikkanda o’simliklar past bo’yli va siyrak chiqqanda to’g’ridan to’g’ri o’rib yanchish amalga oshiriladi, hosilni to’g’ridan to’g’ri yig’ib olish uchun ekinzorlar mumkin qadar begona o’tlardan tozalangan bo’lishi, bug’doy va o’simliklar bir tekis o’sgan bo’lishi hamda hosili bir vaqtda pishib yetilgan bo’lishi lozim. To’g’ridan to’g’ri yig’ib olish usulida terim muddatini mumkin qadar qisqartirish lozim, bu esa yuqori hosil garovidir. Terim muddati qanchalik cho’zilib ketsa, donlar to’kila boshlaydi va nobudgarchilik shuncha ortadi. Donli ekinlar asosan mexanizatsiya yordamida yig’ishtirib olinadi. Mexanizatsiya turi, ishlash prinsiplari va markalari donning sifati va xususiyatlariga katta ta’sir ko’rsatadi. Donni iloji boricha mexanik shikast yetkazmay, begona aralashmalarsiz yig’ib olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Hozirgi kunda mamlakatimizda donni to’g’ridan to’g’ri sifatli yig’ishtirib olish uchun zamonaviy ilg’or texnologiyalar joriy qilingan. G’allani dastlabki saqlash uchun don korxonalari omborxonalariga yoki xirmonlarga joylashtiriladi. Bu bosqich don partiyasiga bog’liq holda bir oy va undan ortiq bo’lishi mumkin. Donni dastlabki saqlashda

zararkunandalar bilan zararlanishi, namlanib qolishi va mikroorganizmlar rivojlanishidan juda ham ehtiyot qilish lozim. Donning zararlanishiga ko’pincha xirmonlarda, dala sharoitlarida, o’tgan yilgi qoldiqlardan yaxshi tozalanmagan omborxonalarda saqlash sabab bo’ladi. Bunday donlar keyinchalik yaxshi nazorat qilinmasa, namiqib va o’z-o’zidan qizishi mumkin. Bu holat yangi o’rilgan donni darhol joylashtirish va donni qizib turgan holida joylashtirishlarda ham kuzatiladi. Don o’rib olingan zahoti avtotransportlar yordamida don qabul qilish shoxobchalariga yetkaziladi. Tashish jarayonida don massasi sifatining pasayishini kuzatilishi mumkin. Saqlanuvchanligi ko’p jihatdan yig’ib olingan don massasining joylashtirilgan joyning sharoitiga bog’liq. Donning mexanizatsiya vositalarida, bunkerlarida qolib ketishi uning sifatini pasayishiga olib keladi. Yuqoridagilarga bog’liq holda don ishlab chiqarish korxonalariga turli holat va sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lgan holda keltiriladi. Keltirilgan don massasiga mas’uliyatli munosabatda bo’lish talab etiladi. Qabul qilingan don to’g’ri analiz qilinishi va sifati bo’yicha aniq ajratilishi talab qilinadi. Bundan tashqari, hujjatlarni rasmiylashtirish kerak. Saqlashda to’g’ri rejimlarni qo’llash va zamonaviy ishlov berish tizimlarini joriy qilinishi kerak. Bu talablar sifatli mahsulot ishlab chiqarishga poydevor bo’lib korxonalarning iqtisodiyotini oshirishga olib keladi. Don uyumida haroratning o’zgarish tezligi donni saqlash usuli va omborxona turiga bog’liqligini nazarda tutmoq kerak. Oddiy omborlarda don uyumining balandligi yuqori bo’lmagan donlarga atmosfera havosi yetarlicha ta’sir etadi. Bunga bog’liq holda bu yerda harorat o’zgarishi

nisbatan tezroq kechadi. Elevatorda atmosfera ta’siri sust, chunki issiq o’tkazuvchanlik xususiyati past bo’lgan devorlar bilan himoyalangan bo’ladi. Don massasining sifatiga va xususiyatlariga donning navi, turi, shuningdek ekiladigan urug’ sifatiga hamda g’ovakliligi ayrim hollarda sochiluvchanlikka ham bog’liq holda o’zgarib turadi. Don massasini saqlashning asosiy usullari bilan tanishib chiqamiz: Don massasini quruq holatda saqlash. Bu usul saqlashning eng sifatli usullaridan hisoblanadi. Don massasi tang, ya’ni kritik namlikdan past holda saqlanganda don tarkibidagi modda almashinuvi, nafas olish va boshqa barcha fiziologik jarayonlar keskin pasayadi. Don massasi bunday usulda saqlanganda barcha xususiyatlari uzoq vaqt to’liq saqlanadi. 4-jadval Don massasini saqlash usullari va tartibi Don massasini saqlash uchun usul qo’laniladi Don massasini quruq xolata saqlash Don massasini sovuq xolata saqlash Don massasin germetik xolata saqlash

Don massasi begona aralashmalardan to’liq tozalanib, tashqi sharoit omillaridan yaxshi muhofazalanib saqlansa, ularni omborlarda 4-5 yilgacha, xirmonlarda 2-3 yilgacha hech qanday qo’shimcha ishlov bermasdan saqlash mumkin. Don uyumi quruq holda saqlanganda doimo kuzatuv ishlarini olib borish lozim. Chunki qulay sharoit tug’ilishi bilan mikroorganizmlar va zararkunandalarning faoliyati kuchayishi hamda don o’z-o’zidan qizishi mumkin. Bunda havoning nisbiy namligi muhim ahamiyatga ega. Don va dukkakli donlar namligi 12–14% bo’lganda omborlarda uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Moyli ekinlar doni tarkibidagi moyning miqdoriga bog’liq holda namligi 6–11% bo’lganda yaxshi saqlanadi. Un, yorma va omixta-yem mahsulotlarini ham quruq holatda saqlash yaxshi natijalar beradi. Chunki yuqori namlik bu mahsulotlar uchun jiddiy xavf tug’diradi. Namlik ortishi bilan mahsulotlarda jipslashish, mikroorganizmlar faol rivojlanishi, achishi, mog’orlashi va boshqa noxush holatlar yuzaga kelishi mumkin. O’zbekistonda saqlash rejimlaridan donni quruq holatda saqlash texnologiyasi qo’llaniladi. Boshoqli ekinlar donlari uchun kritik namlik 14% ni tashkil qiladi. Shu namlik dukkakli donlarga ham taalluqlidir. Moyli ekinlar urug’i esa bu namlik yog’ miqdoriga bog’liq. Yog’ miqdori 25–30% ni tashkil qilsa, kritik namlik 10–15% bo’ladi. Agar yog’ miqdori 40–50% ni tashkil kilsa, kritik namlik 6–8% ni tashkil qiladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, yaxshi tozalangan zararlanmagan don partiyalarini elevatorlarda quruq holatda 2-3 yil, saqlash omborlarda esa 5 yilgacha saqlash mumkin.

Don massasini sovuq holatda saqlash. Don massasini sovuq holatda saqlashning ahamiyati MDH territoriyasining o’rta geografik kengliklarida, shuningdek shimoliy hududlarida keng qo’llaniladi. 5-jadval Don massasini sovuq holatda saqlash Donni 0  cdan past xarorata saqlash Don massasi, un, yorma va omixta-yem mahsulotlarini sovuq holda saqlash termoanabioz qonun-qoidalariga asoslangan. Bu usulda mahsulotlar havo harorati pasaytirilgan muhitda saqlanadi. Haroratning pasayishi mikroorganizmlar faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatib, mahsulot uyumidagi biokimyoviy va fiziologik jarayonlarning kechishini pasaytiradi yoki umuman to’xtatib qo’yadi. Don uyumini birinchi darajali sovutilgan holda saqlash deb hamma qatlamlarda havoning harorati 10  S dan pastda bo’lishi tushuniladi. Ikkinchi darajasi sovutilgan havoda uyumlarning hamma qatlamlari 0  S dan past haroratda bo’ladi. Yaqin kunlargacha mahsulotlarni sovuq holda saqlashda tabiiy havo harorati iqtisodiy jihatdan ijobiy baholanib kelgan. Hozirgi vaqtda sovutish uskunalaridan foydalanib, sun’iy sovutilgan havo qo’llanilmoqda. Bu esa don uyumini tez sovutish imkonini beradi.

Natijada mikroorganizmlar faoliyati keskin chegaralanadi va mahsulot isrofi kamayadi. Tabiiy sovuqlardan oqilona foydalanish saqlash jarayonining iqtisodiy samaradorligini oshiradi. Issiq kunlar boshlanishi oldidan qo’shimcha chora-tadbirlar amalga oshiriladi, buning uchun omborxona, eshik, oyna romlarini ochilib- yopilishi va shamollatish moslamalarni shay holatga keltiriladi, aks holda yuqori harorat boshoqli don, un va yormada salbiy holatlarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan yuqori haroratda mikroorganizmlar tez rivojlanadi. Unda achchiqlanish, nordonlanish, o’z-o’zidan qizish holatlari kuzatiladi. Don massasini germetik saqlash holatlari . Don massasini yuqori namlikda uzoq muddatda saqlash uchun havo ta’sirini yo’qotish kerak bo’ladi. Buning uchun donni germetik sharoitda saqlashdan foydalaniladi. Mahsulotlarni havosiz muhitda saqlash, ko’proq don uyumida qo’llaniladi. Bunday saqlash turida karbonat angidrid gazi miqdori oshib boradi, kislorod miqdori esa hasharot va mikroorganizmlarning faolligi tufayli to ularning nafas olishi butunlay to’xtashiga qadar tushib ketadi. Anaerob nafas olish faolligi faqatgina yuqori namlikda saqlashdagina o’rin tutishi mumkin. Don anaerob sharoitlarda hasharotlarsiz va zamburug’larsiz saqlanadi, urug’lik materialning sifati saqlanib qoladi hamda transport bilan bog’liq xarajatlar qisqaradi. Bu usulda saqlanganda don oraliqlarida kislorodning yo’qligi sababli, nafas olish susayadi, mikroorganizmlar faoliyati to’xtaydi. Kislorodga muhtojlik sezgan kana va hasharotlarning ham rivojlanishi uchun sharoit yo’qoladi. Natijada don uyumining zararlanishi keskin qisqaradi.

Kislorodsiz muhitda namlik tang (kritik) darajaga yetmasa don uyumining yem-xashak (furaj) va texnologik sifatlari yaxshi saqlanib qoladi. Don uyumlarini saqlashda kislorodsiz muhitni hosil qilishning quyidagi usullari mavjud: – mahsulot uyumidagi turli tirik organizmlarning nafas olishi oqibatida kislorodning sarflanishi va o’z-o’zidan karbonat angidrid gazini tabiiy to’planishiga olib kelish avtokonservatsiyalashuviga olib keladi; – don uyumiga azot, karbonat angidrid va boshqa maxsus gazlarni kiritish orqali (karbonat angidirid og’ir gaz hisoblanib don oraliqlaridagi bo’shliqdan havoni majburiy siqib chiqarish orqali). Kislorodsiz muhitni hosil qilishda ko’pincha ikkala usuldan foydalaniladi. 6. Don saqlashning innovatsion texnologiyasi Hozirgi vaqtda ko’plab don uyumlarini yer ostida kislorodsiz muhitni hosil qilish yo’li bilan saqlash keng qo’llanilmoqda. Don massasini barcha turlarini germetik sharoitda saqlash mumkin (non-bop, urug’likka mo’ljallangan urug’larni germetik usulda saqlash taqiqlanadi). 90-yillarning ikkinchi yarmida Argentinada fermerlar, donni saqlash muammosini yechishga harakat qilib, AQSH da vujudga kelgan plastik yenglarda saqlash texnologiyasi bilan tajribalar o’tkazishdi. Tajribalar yaxshi natijalarni bergach, texnologiya keng tarqaladi, keyinchalik esa

butun Argentina bo’ylab, so’ngra esa boshqa mamlakatlarda ham ommaviy ravishda qo’llanila boshlandi. Plastik englarda don saqlash texnologiyasining vatani Argentina hisoblangan, Argentinada bu texnologiya har yili katta miqdordagi jo’xori, bug’doy, soya va kungaboqarni saqlash uchun qo’llaniladi. Polimer qoplarda quruq donni ham, nam donni ham saqlash mumkin. Bug’doy saqlashdan tashqari engli polimer qoplarda tariq, jo’xori, no’xot, soya, kungaboqar, raps va silosni saqlash uchun ham foydalaniladi. Polietilen qop englari – uzunligi 60–75 m va sig’imi 65–300 tonna bo’lgan uch qavatli polimer qoplar bo’lib, maxsus don qadoqlovchi mashina – begger bilan to’ldiriladi. Mazkur texnologiyadan foydalanilganda omborxonalarni qurish uchun yirik xarajatlar talab qilinmaydi. Elevatorlarda vaqti-vaqti bilan mahsulotni tekshirib va qayta ishlab turish kerak bo’ladi. Bu esa o’z navbatida saqlash qiymatiga, va albatta tovar tannarxida o’z aksini topadi. Donni omborxonada saqlash tizimining ikkinchi ajratib bo’lmas qismi – bu don massasining chegaralangan hajmi. Donlarni polimer qoplarda saqlash texnologiyasi yordamida esa saqlanayotgan don hajmini boshqarish va chiqarilayotga miqdorini oldindan ko’rish mumkin.

27-rasm. Donni egiluvchan polietilen englarda ochiq maydonda germetik sharoitda saqlash texnologiyasi. Texnologiyaning asosiy prinsipi donni germetik muhitda massani to’ldirilganidan so’ng ikkala tomonidan polietilen qoplar presslash yordamida siqiladi. Shu tariqa kislorodning kirishi to’xtiladi. (material kislorod, namlik va quyosh nurini o’tkazmaydi), Don bilan birga engga kirib qolgan komponentlar, masalan, respirator jarayonida muhitda kislorod miqdori foizining pasayib ketishi va karbonat angidrid gazi foizining ortib ketishi ro’y beradi Natijada donni saqlash uchun avtomatik tarzda yangi, optimal muhit paydo bo’ladi va bunda barcha hasharotlar, zamburug’ va bakteriyalar faoliyati rivojlanishiga bo’lgan qobiliyati nisbatan faolligi to’xtaydi. Bunday sharoitda 10-20 kundan keyin barcha hasharot va zarakunandalar qirilib ketishadi.

Don massasi uchun eng to’g’ri keladigan namlik – 10–14%. Namligi 15% dan yuqori bo’lgan donni engning yuqori qismidagi, keyinchalik skotch yordamida yelimlab tashlanadigan maxsus kichkina tuynuklar orqali vaqti-vaqti bilan shamollatib turish zarur. Mazkur texnologiyaning muvaffaqiyati bevosita qoplarga qilinadigan parvarishga bog’liq, shuning uchun ham ularni tez-tez tekshirib turish va yirtiqlar paydo bo’lganida yelimlab turish kerak. Bug’doyni namligi 14% dan ortiq bo’lganida polimer engda uzoq vaqt davomida (90 kundan ortiq) saqlash tavsiya qilinmaydi. Namligiga qarab, plastik englarga solib qo’yilgan donlar bir yarim yilgacha saqlanishi mumkin. Donni ortish-tushirish jarayonini amalga oshirish uchun begger – traktor VOMi da ishlaydigan ortuvchi qurilma va ekstraktor – tushiruvchi jihoz, begger bunkeriga donlilarni solib turadigan ortuvchi mashina va egiluvchan polietilen qoplardan iborat bo’lgan komplekt talab qilinadi. Odatda englar uch qatlamda tayyorlangan – oq, qora va ekstrudirlangan qora. Quyosh nurlari va issiqlik nurlanishini qaytarishning samarador bo’lishi uchun ustki qatlam oq qatlam bilan qoplanadi. Plyonka tarkibiga ultrabinafsha elementlar qo’shiladi va bu saqlanayotgan donga nurlarning ta’sir qilishini kamaytiradi. Englar, polietilen qatlamlarini puflash metodi bilan aralashtirilib tayyorlanadi va xavfsizlikning barcha parametrlariga mos keladi. Dunyoning barcha mamlakatlarida don uyumining saqlanuvchanligini ta’minlashda ko’pgina qo’shimcha texnologik tadbirlar qo’llaniladi. Bularga don uyumini aralashmalardan tozalash va quritish, faol shamollatish, zararkunandalarga qarshi kurashish, kimyoviy konservalash, tezkor chora-tadbir tizimiga rioya qilish va h.k.lar kiradi.

28-rasm. Germetik saqlash holatlari. 29-rasm. Yevropa fermerlari tomonidan qo’llaniladigan steklolaminat don saqlash siloslari.

30-rasm. Dala sharoitida germetik usulda egiluvchan polietilen englarda don saqlash. 31-rasm. Donlarning sifatini nazorat qilishni avtomatlashtirilgan kompyuter usullari.

32-rasm. Don saqlanadigan metalli siloslar. Respublikamizda don zaxiralarini quruq va sovutilgan holatda saqlash usullari keng qo’llaniladi. Saqlashda quyidagilar qat’iy hisobga olinishi lozim: – don uyumlari saqlanadigan joyning iqlim sharoitlari; – don partiyasining qaysi maqsadda saqlanayotganligi; – don partiyasining sifati; – qo’llanilayotgan u yoki bu tartiblar hamda texnologik tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, don uyumining saqlanuvchanligiga ta’sir etuvchi barcha sharoitlarni hisobga olgan holda, u yoki bu tartibni qo’llash orqali eng yuqori texnologik samaradorlikka va yuqori iqtisodiy ko’rsatkichlarga erishish mumkin. Saqlash tartiblari sistematik ravishda qo’llanilganda esa yanada yuqoriroq natijalarga erishiladi.

Ekin maydonlarining kengayib borishi hamda g’alla ekinlarini yalpi hosilning ortishi don mahulotlari tizimini takomillashtirish va kengaytirishni taqozo etmoqda. Zero, yetishtirilgan mavjud hosilni sifatli saqlash va qayta ishlash, shuningdek iste’molchilarga muntazam ravishda bekami-ko’st yetkazib berish don mahsulotlari tizimi oldidagi eng asosiy vazifadir. Shu bois respublikamizning ko’pgina viloyat va tumanlarida ko’plab zamonaviy omborlar va qayta ishlash korxonalari bunyod etilmoqda. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida saqlashning innovatsion usullaridan foydalanib, donlarning sifatlarini nazorat qilish avtomatlashtirilgan kompyuter usullarida boshqarilmoqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-Москва Kолос. 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

Похожие

G’alla o’rish va yem-xashak yig’ishtirish mashinalari

Poliz mevalarini yig’ish, tashish va saqlash

G’alla zararkunandalarini hisobga olish uslublari

Meva o’simliklarini xalq xo’jaligidagi ahamiyati

Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatini yuksak zamonaviy texnologiyalarga asoslangan holda jadal rivojlantirish