Donning texnologik xususiyatlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Donning texnologik xususiyatlari

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

1152.15625 KB

Donning texnologik xususiyatlari Reja: 1. Donning asosiy xususiyatlari 2. Qayta ishlash jarayonida donni texnologik xususiyatlarini optimal barqarorligini ta’minlash 3. Un va yorma ishlab chiqarish texnologiya samaradorligini boshqarish

1. Donning asosiy xususiyatlari Donni qayta ishlash sanoati korxonalarida texnologik jarayonlarni oqilona tashkil qilish va optimal olib borish uchun foydalanilayotgan xomashyo xususiyatlarini va ularni belgilaydigan omillarni yaxshi bilish zarur. Un, yorma va omixta-yem zavodlarida asosiy xomashyo GOST 9353–90 ning barcha talablariga mos keladigan holda yetishtiradi. Shuning uchun, eng avvalo, uning barcha asosiy xususiyatlarini o’rganish kerak. Don biologik obyekt sifatida murakkab mahsulot. Uning har bir qismi, butun don singari o’zida tayyor mahsulotning berilgan chiqishi va sifati, uni olish uchun zarur bo’lgan texnologik usullar va texnologik jarayon olib borilishida kerak bo’lgan rejim parametrlari haqida ma’lum axborot olib yuradi. Zamonaviy ilmiy tasavvurlarga ko’ra donni un, yorma va omixta-yem sifatida qayta ishlash uchun xomashyoni baholashda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1) don – bu murakkab qo’shma jism bo’lib, o’zining tuzilishi, fizik xususiyatlari, kimyoviy tarkibi, absolut og’irligi, anatomik qismlarning (murtak, endosperma, tashqi va ichki qobiqlar) biologik vazifasiga ko’ra keskin turli-tuman bo’lgan bir butun organik birikma; 2) don – bu keskin ifodalangan anizotrop jism bo’lib, uning alohida qismlari (murtak, endosperma, tashqi va ichki qobiqlar) turli tuzilishga, fizikaviy va kimyoviy xarakterga ega bo’la turib, turli xil tuzilish – mexanik xususiyatlarga ega;

3) don – bu keskin ifodalangan anizotrop jism bo’lib, uning tuzilishi va kimyoviy tarkibidagi ahamiyati nafaqat uning alohida anatomik qismlari o’rtasida, balki ularning har birining chegarasida ham yuzaga keladi; 4) don – polimer jism bo’lib, uning anatomik qismlari biopolimerlardan (oqsil, uglevod va lipidlardan) qurilgan; 5) don – bu biopolimer, kapillar-g’ovak kolloid jism bo’lib, unga polimerlarning barcha xususiyatlari, aynan namlikni yutish va chiqarish, cheklangan shishish, boshlang’ich bir butun strukturasining buzilishi, issiqlik chiqarish, ho’llash kabi xususiyatlar xos; 6) don – bu biologik xususiyatlarga ega bo’lgan tirik organizm bo’lib, unda kechayotgan barcha jarayonlar bu biologik xususiyatlarning boshqarish ta’siriga bo’ysunadi; 7) don – bu qayishqoq-yopishqoq-plastik, kolloid, kapillar- g’ovak jism bo’lib, oqsil karkasga, kraxmal to’ldiruvchiga va selluloza qobiqqa ega. Donning turli xil xossalarining o’zaro bog’liqligi haqidagi zamonaviy tasavvurlar G.A. Egorov asarlarida ancha mantiqli qilib berilgan. Muallifning asosiy fikri shundan iboratki, don qayta ishlash obyekti sifatida to’rtta eng umumiy xossalarga ega. Bu xossalar birlamchi xossalarning beshta guruhiga, sifat belgilariga va tuzilishning o’ziga xos xususiyatlariga: anatomik tuzilish va mikrostruktura xususiyatlariga, biologik, fizikaviy va kimyoviy, mexanik tuzilish, biokimyoviy xossalar va kimyoviy tarkibga transformatsiyalanadi. Boshlang’ich xossalar va sifat belgilari ularga butunlay bog’liq bo’lgan

ikkilamchi, shu jumladan donning texnologik xossalariga ta’sir ko’rsatadi. Donning turli xossalarining o’zaro bog’liqligi sxemasi (sx 1) shuni ko’rsatib turibdiki, un yoki yorma sanoatining samaradorligi, shuningdek tayyor mahsulot (un, yorma) sifati donning texnologik xossalari bilan aniqlanadi. Bu xossalarni maqbullashtirish gidrotermik ishlov (GTI) vositasida ta’minlanib, buning natijasida ularning transformatsiyalanishi ro’y beradi. Donning texnologik xossalari uning anatomik tuzilishi hamda fizikaviy-kimyoviy, mexanik tuzilish, biokimyoviy, jismoniy issiqlik va gidrotermik xossalariga bog’liq. Donning biologik xossalari hukmronlik o’rnini egallaydi va bu ularning boshqaruvchilik rolini belgilaydi. Sxemada donning turli xossalarining yetarli darajadagi aniq ierarxiyasi ko’rinib turibdi. Bunda oddiy chiziqlar yordamida xossalar guruhlari o’rtasidagi asosiy o’zaro aloqalar ko’rsatilgan. Sxemada faqat to’g’ri aloqalar ko’rsatilgan, garchi amalda barcha tirik organizmlarga xos bo’lgan ko’plab teskari aloqalar mavjud bo’lsa ham. Donning anatomik tuzilishi. Barcha boshoqli ekinlarning donlari murtak, endosperma (zaxira moddalar) va qobiqdan (meva va urug’ qobiqlardan) iborat. Donning har bir anatomik qismi tarkibida turli xil namlikka ega bo’lgan va turli vazifalarni bajaruvchi, shu sababli o’zining tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlari, tuzilish-mexanik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan bir-biridan farq qiluvchi ko’p hujayrali to’qimalardan iborat.

Donning anatomik tuzilishi uni un, yorma va omixta-yem olish uchun xomashyo sifatida ko’rib chiqishda foydalaniladigan ko’plab fizik ko’rsatkichlarga ta’sir ko’rsatadi. Amaliy texnologiyada donning anatomik tuzilishini ikki pozitsiyadan ko’rib chiqishadi: 1) asosiy texnologik operatsiyalarni tanlashda qanday texnologik usullar eng samarali; 2) mahsulotning chiqishi qanday va bunda qanday sifatga erishiladi. Donning anatomik tuzilishining asosiy ko’rsatkichlari: 1) umumiy tuzilish, shakl va anatomik qismlari xossalarining o’ziga xos xususiyatlari; 2) turli anatomik qismlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik darajasi; 3) murtakning joylashishi va uning endospermga kirib borish chuqurligi; 4) egatchaning mavjudligi, chuqurligi va konfiguratsiyasi.

. 24-jadval Don qismlarinig tarkibiy miqdori, % Don qismlari Donlarning turi Bug’doy% Javdar% Endosperm Meva qobig’i Urug’ qobig’i Aleyron qatlam Murtak 74,0.............85,0 4,2.................6,3 3,1.................4,8 6,0..............10,5 1,4................3,1 75,0.........79,0 4,8............5,5 1,9.............2,8 10,0.........13,0 3,4.............4,0 Bug’doy doni uzunchoq shakldagi, turli konfiguratsiyalardagi – tuxumsimon (don murtakka qarab kengaygan va egatchaga qarab 60 - rasm . Bug’doy donining tuzilish sxemasi. 1 . Qobiq а) po ’ panakdagi tuklar ; б) М tva qobig ’ i : в) urug ’ qobig ’ i : ustki qatlam ; gialin qatlam. 2 . Endosperm . а ) aleyron qatlam ; б ) kraxmal tashuvchi jism . 3 . Murtak. а ) ustunsimon parenxima ; б ) Kurtak : o’sish nuqtasi ; barg ; qalqoncha . в ) Ко leoptile : epiblast ; birlamchi ildiz. .

toraygan), oval (donning eng enli joyi o’rtasida), uzunchoq, bochkasimon bir urug’li don ko’rinishida bo’ladi. Donning oval va tuxumsimon shakllari eng ko’p tarqalgan. Donning oval va tuxumsimon shakllari tarqalgan. Donning bo’rtiq tomoni yelka tomoni, unga qarama-qarshi joylashgan, uzunasiga ekinning naviga qarab turli chuqurlikdagi egatcha ketgan tomoni qorin tomoni deb ataladi. Don egatchasi tor, o’rtacha va enli hamda mayda (yopiq qismning asosi donning markaziga yetib bormaydi), shuningdek o’rtacha (asos donning markazidan o’tadi), va chuqur (asos donning markazidan chuqurroqda joylashgan) bo’ladi. Donning yuzchalari yumaloq va burchakli bo’ladi, yelkasining tuzilishi esa to’g’ridan tortib kuchli bukrigacha. Bug’doy donining bir tutam tukli yuqori uchini po’pakcha deb atashadi. Yelka tomonining pastki qismida qalqonchasi bilan murtak joylashgan. Murtak yumaloq yoki oval shaklga ega va donda bo’rtiq yoki botiq holda joylashgan. Bug’doyning qattiq shishasimon navlarining donlarida u yumshoq, shishasimonligi past bug’doy navidagiga nisbatan yaxshiroq rivojlangan. Qobiqlar murtak va endosperm uchun mexanik zararlanishlar, mikroorganizmlar va don uchun xavfli bo’lgan boshqa tashqi ta’sirlardan himoya vazifasini o’taydi. Don ikki xil qobiqqa ega: perikarpiy va urug’oldidan iborat tashqi (meva) qobiq va perispermiyadan iborat ichki (urug’) qobiqqa. Qattiq bug’doy navlari donining qobiqlari ancha qalin, mo’rt, kraxmalli jismdan qiyin ajraladi, yumshoq navlarda qobiqlar ancha elastikroq. Shishasimon, yaxshi yetilgan va yirik donda qobiqlar uni ko’p va maydalariga nisbatan ancha yupqa.

Meva qobiqlari hujayra to’qimalarining to’rtta qatlamidan iborat. Yuqori qatlam – epidermis don bo’ylab joylashgan va uning uchida po’pakchani shakllantiradigan tuklar hosil qiluvchi uzun kataklar ko’rinishiga ega. O’rta qatlam – mezokarpiy yoki o’rta parenxima, don bo’ylab 2-3 qator bo’lib joylashgan qo’pol devorli hujayralardan iborat (ba’zan hujayralarning bu qatlami yo’q bo’ladi). Ko’ndalang kataklar uzunchoq, qalin devorli, xlorofill tashuvchi deb nomlanuvchi qatlam tashkil qiladi. Ichki epidermis – teri bo’lib, don bo’ylab joylashgan naysimon hujayralardan iborat. Urug’ qobiqlar hujayralarning ikki qatlamidan iborat. Yuqori qatlam meva qobiqlarning yuqoridagi hujayralariga nisbatan ko’proq yoki kamroq o’tkir burchak ostida joylashgan, bir-biri bilan deyarli perpendikular ikki qator nozik rangsiz hujayralardan iborat, pastki qatlam esa pigment bilan bo’yalgan qalin devorli hujayralardan iborat. Gialin qatlam – bu plyonka ko’rinishidagi yupqa rangsiz hujayralar. Donning hayotida bu katta ahamiyatga ega, chunki endospermga suv o’tkazmaydi va shu tariqa zaxira moddalarni zararlanishdan saqlaydi. Endosperm aleyron qatlami va un jismidan iborat. Aleyron qatlam qobiqlar ostida joylashgan va bir qator to’g’ri burchakli, qalin devorli va juda mustahkam hujayralar ko’rinishida bo’ladi. Unli jism, turli kattalik va shakllardagi kraxmal donlar bilan to’ldirilgan hujayralardan iborat kraxmal tashuvchi parenxima ko’rinishida bo’ladi. Endosperm donning asosiy og’irligini tashkil qiladi va maysalar hayotining birinchi kunlarida yashash va rivojlanishlari uchun zaxira

modda hisoblanadi. Don tegirmondan chiqarilganida endospermdan un (GOST R 52189–2003) yoki yorma olinadi. Murtak o’sish nuqtasi, barg va qalqonchani o’z ichiga olgan kurtakdan iborat. Oxirgisining vazifasi murtakni bevosita kraxmal jism va murtak o’rtasida joylashgan bir qatlamli ustunsimon parenxima yordamida endosperm tarkibidagi moddalar bilan murtakni oziqlantirish. Murtak birlamchi ildiz va epiblastga ega bo’lib, epiblastning vazifasi donning o’sishida qobiqlarning yorilishidan iborat. Donning geometrik xarakteristikalari : endosperm miqdorini aniqlashga, GTIda issiqlik almashinuvi va namlik o’tkazish jarayonlarini boshqarishga; tayyor mahsulot chiqishining ma’lumoti; sochma omixta-yem ishlab chiqarishga; separatsiyalash jarayonlarini modellashtirishga; qatlam shakllanishida joylashishning zichligini (g’ovaklik) aniqlashga; transport vositasida tashilganda ko’chish xususiyatlarini aniqlashga; maydalovchi va oqlovchi mashinalarning xarakteristikalarini aniqlashga; texnologik jihozning rejim parametrlarini tanlashga; havo-elak separatorlarining elagini tanlashga. Donning hajmi, yuzasi va shakl koeffitsiyentlari : qatlam shakllanishida joylashishning zichligini (g’ovaklik) aniqlashga; maydalovchi va oqlovchi mashinalarning xarakteristikalarini aniqlashga; havo-elak separatorlarning elagini tanlashga; idishlarning o’lchami, samotyoklar diametrlarini, pnevmotransportyorlar material o’tkazgichlarini aniqlashga; termodinamik xaraktyerdagi turli hisob- kitoblarni amalga oshirishga.

Donning sferikligi : endospermning nisbiy tarkibini aniqlashga; sochiluvchan omixta-yem ishlab chiqarishning samaradorligiga. Donning yirikligi : endospermning nisbiy tarkibini aniqlashga; qobiqlarning ulushiga; ularning yadro bilan aloqasiga; anatomik qismlarning bo’linishiga; namlikning ta’siri va taqsimlanishini aniqlashga; kuldorligi; texnologik sharoitlarni donning sifatiga ta’sirini aniqlashga; tayyor mahsulotning chiqishini aniqlashga. Donning yetilganligi qobiqlar bo’laklarining baravar o’sishini aniqlash imkonini beradi. Donning tekisligi : texnologik uskunaning ish rejimini tanlashga; texnologik jarayonning optimal rejimini aniqlashga; donni maydalash va oqlashda ishchi oraliqlarni tanlashga; elaklar teshiklarining, trierlar ko’zlarining optimal o’lchamlarini aniqlashga; havo-elak separatorlarida havo oqimi tezligini tanlashga. Donning shishasimonligi : un tortish xossalarini aniqlashga; texnologik xossalarni baholashga; GTI parametrlarini tanlashga; texnologik jarayonning tizimlari miqdorini taxminan aniqlashga; oraliq mahsulotlarning olish ma’lumotlari. Donning tabiati aniqlash imkonini beradi: texnologik xossalarni; hajm birligida og’irlik miqdorini (zichlikni). Donning sochiluvchanligi uni elaklar, samotyok va idishlarga solinganda harakatini modellashtirish imkonini beradi. 1000 dona donning og’irligi uning texnologik xossalarini aniqlash imkonini beradi. Donning zichligi : un yanchish xossalarini aniqlashga; kraxmal miqdorining darajasini aniqlashga; GTI don strukturasining buzilishini

aniqlashga; donning texnologik xossalarini kompleks ravishda xarakterlashga imkon beradi. Hajm og’irligi (solishtirma hajm) – zichlikning teskari kattaligi. Donning namligi : strukturani; zichlikning o’zgarishini; ichki namlikni taqsimlash mexanizmini; shishasimonlikni; plastiklik (egiluvchanlik) va mo’rtlikni; mikroyoriqlilikni; mikroqattiqlikni; harakatni buzishni (yemirilishga qarshilik ko’rsatishni); absolut deformatsiyani; optik o’tkazuvchanlikni aniqlash imkonini beradi. Donning mexanik – tuzilish xossalari . Mexanik tuzilish xossalar texnologik jarayonlarning xususiyatlari va solishtirma quvvat sarfini, shuningdek tayyor mahsulotlarning chiqishi va sifatini aniqlaydi. Bu xossalar mexanik ishlov berish jarayonida donning harakatini baholash imkonini beradi. Donning tuzilish-mexanik xossalari ikkita asosiy mezon asosida baholanadi: mustahkamlik (umuman olganda donning mustahkamligi (pishiqligi), uning qobiqlari va endospermi mustahkamligi (pishiqligi), qobiqlar va endosperm o’rtasidagi bog’liqlikning mustahkamligi (pishiqligi)) va qattiqlik (mikroqattiqlik). Mustahkamlik (pishiqlik) – bu donning qilingan harakatlar ta’siri ostida yemirilishga qarshi dosh berish qobiliyati bo’lib, yangitdan hosil bo’lgan sirt birligiga sarf bo’ladigan quvvat orqali miqdoriy jihatdan hamda yemiruvchi harakat kattaligi yoki zo’riqish (mustahkamlik (pishiqlik) chegarasi) orqali aniqlanadi. Turli nav bug’doylari alohida donlarining mustahkamligi (pishiqligi) ularni yemirish usuliga bog’liq holda 3,73 dan 11,57 MPa gacha bo’lgan chegarada tebranib turadi.

Qattiqlik – bu don va uning yuza qatlamlarining yemiruvchi harakatlar ishga solingan joyda paydo bo’ladigan mahalliy deformatsiyalarga qarshilik ko’rsatish qobiliyati. Donning mikroqattiqligi uning kesik tepasidagi olmos piramidachaning izi kattaligi bo’yicha baholanadi va qobiqlar uchun 50 dan to 70 MPa, endosperm uchun esa 70 dan to 170 MPa ni tashkil qiladi. Qattiq donlilik donning yemirilishda yorma tuzilishidagi va ma’lum kattalikka ega bo’lgan mahsulotlar berish qobiliyatini xarakterlovchi eng samarali baholash mezonlaridan biridir. Qattiq donlilikni unning solishtirma yuzasi kattaligi, ma’lum o’lchamdagi teshikli elakdan o’tish kattaligi, yanchishga sarflanadigan quvvat, donning ishqalanishga ko’rsatadigan qarshiligi bo’yicha baholashadi. Donning relaksion xossalari beqaror holatdan barqaror holatga o’tishda uning tanasidagi zo’riqishlarning kamayishi yoki butunlay yo’qolishidan iborat. Amaliyotda donning tuzilish-mexanik xossalarini baholash uchun un qilish qobiliyati va yanchilish ko’rsatkichlarini qo’llashadi. Un qilish qobiliyatini texnologik mezonlar: unning umumiy chiqishi va sifati, yirikligi bo’yicha oraliq mahsulotlar yoki yarim mahsulotlarning chiqishi va sifati hamda solishtirma ekspluatatsiya xarajatlari bilan baholashadi. Yanchilish ajratiladigan qobiqlarning yadro yoki endosperm bilan o’zaro bog’liqlik darajasini aniqlaydi. Yorma sanoatida tuzilish-mexanik xossalarni va ajratiladigan qobiqlarning yadro bilan o’zaro bog’liqlik darajasini baholash uchun

oqlash ko’rsatkichidan foydalaniladi. Oqlash, uning butunligini saqlagan holda katta miqdordagi oqlangan mahsulot (yadro) olish mumkinligini ko’rsatadi. Donning biokimyoviy xossalari . Donning biokimyoviy xossalari uning kimyoviy tarkibi, kimyoviy moddalarning anatomik qismlar bo’ylab taqsimlanishi va gidrolitik ta’sir qiluvchi fermentlarning (amilaz, proteinaz, lipaz) faolligi bilan aniqlanadi. Donda va uning anatomik qismlarida biologik faol moddalarning: darmondorilar, mikro va makroelementlar, aminokislota va lipidlarning bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Don – bu unga xos bo’lgan jarayonlar: nafas olish, atrof-muhit bilan almashish, kimyoviy moddalardan ba’zilarining parchalanishi va boshqalarining sintezi bilan tirik organizmdir. Donning umumiy holati uning atrof-muhit bilan o’zaro faol ta’siri garovi bo’lgan tashqi omillarga va donning biologik tizimi tomonidan boshqariladigan o’zaro ichki aloqadorliklarga bog’liq. Donning holatini aniqlovchi asosiy omillar – bu uning namlikni saqlashi va harorati hamda ularning atrof-muhit parmetrlari bilan aniqlanadigan barqaror mohiyatlardan chetga chiqish darajasidir. Donda namlik miqdorining ortishi bilan uning fermentlari faolligi oshadi va haroratning ta’siri kuchayadi. Bunda ularning hajm bo’yicha notekis taqsimlanishi ma’lum ta’sir ko’rsatadi. Yuqori harorat ta’siri ostida donning uglevod kompleksining dekstrinlar hosil bo’lishi va kraxmalning kleysterizatsiyasi bilan o’zgarishi qayd etiladi. Bunda uning mustahkamlanishi ro’y beradi va bu yanchilmagan yormalar ishlab chiqarishda kerak bo’ladi. Issiqlik

bilan ishlov berishda uning lipid kompleksi o’zgaradi, ferment va darmondorilar faolligi pasayadi, donning va uni qayta ishlashdan olinadigan mahsulotlarni saqlashda chidamliligi oshadi. GTI jarayonida donga suv bilan ishlov berishda darmondorilarning periferiyadan markazga tomon migratsiyasi kuzatiladi. Bu esa uni qayta ishlashdan olinadigan mahsulotlarning darmondorilik qiymatini oshiradi. Quritishga qo’yilgan don ortga qaytarib bo’lmaydigan o’zgarishlarni boshidan kechiradi. Bundan keyin texnologik xossalarni o’zgartirish imkoniyati ahamiyatli darajada kamayadi. Unuvchanlik yo’qotilganda GTI orqali uning biologik xossalarini yaxshilash imkoniyati to’liq yo’qoladi. Donning tarkibida biologik faol moddalar unchalik katta miqdorda bo’lmaydi va ular shunday taqsimlanganki, qayta ishlashda asosan kepakka yoki unchaga (muchka) tushadi. Masalan, suvda eriydigan darmondorilar qobiqlarda, aleyron qatlamda va murtakda to’plangan. Donning kimyoviy tarkibi uning xossalariga, shu jumladan texnologik xossalarga ham ahamiyatli darajada ta’sir ko’rsatadi. Texnologiyaning vazifasi tayyor mahsulotning ozuqaviy qiymatini aniqlaydigan moddalarni (oqsillar, kraxmal, kletchatka, mineral moddalar) saqlashdan va o’zlashtirilmaydigan hamda tayyor mahsulotning sifatiga salbiy ta’sir qiluvchi (moy) moddalarni yo’qotishdan iborat. Shuningdek kimyoviy moddalarning (oqsillar, kraxmal, kletchatka, mineral moddalar) donning anatomik qismlari bo’ylab notekis taqsimlanishini ham ta’kidlash kerak. Oqsil va kraxmal asosan

endospermda joylashgan bo’ladi, ularning arzimas qismi esa murtakda. Mineral moddalar va darmondorilar qobiqlarda, aleyron qatlamda va murtakda joylashadi. Moy asosan donning murtagida, kletchatka esa qobiqlarda bo’ladi. Endosperm tarkibida minimal miqdorda mineral moddalar, moy, kletchatka bor bo’lib, bu undan kuldorligi past, yaxshi saqlanadigan un va yorma navlarini ishlab chiqarishda foydalanish imkonini beradi. 25-jadval 100 g bug’doy donida mineral moddalarining miqdori B ug’doy doni tu rlari S uv % O qsil % Y og’ % K raxmal % Kl etchatka % K ul% k kallor Y umshoq kuzgi bug’doy 1 4,0 1 1,6 1 ,6 6 8,7 2, 4 1 ,7 3 18 Y umshoq bahorgi bug’doy 1 4,0 1 2,7 1 ,6 6 6,6 3, 4 1 ,7 3 15 Q attiq bug’doy 1 4,0 1 2,9 1 ,4 6 7,5 2, 3 1 ,8 3 20

Aleyron qatlam oqsil va darmondorilarga boy, ammo bir vaqtning o’zida uning tarkibida katta miqdordagi mineral moddalar va moy bor. Aleyron qatlam hujayralarining devorlari qalinligi ularning inson oshqozon-ichak traktida o’zlashtirilishini qiyinlashtiradi. Aleyron qatlamning tortilgan nav unlari ichiga kirib qolishi ularning kuldorligini oshiradi va sifatini pasaytiradi. Qobiqlar tarkibida katta miqdorda tayyor mahsulot bo’lishi kerak bo’lmagan kletchatka, pentozalar, kul yasovchi moddalar va pigmentlar bor. Qalqoncha bilan birga murtak tarkibida oqsillar, saxaroza, moylar va asosiy darmondorilar bo’lib, ular tayyor mahsulot uchun qiymatlidir. Biroq, tarkibida murtakning zarrachalari bo’lgan un va yorma saqlashda chidamli emas va moylarning oksidlanishi sababli tezda kuyib ketadi. Shunday qilib, bug’doyning turli qismlaridan olingan tayyor mahsulot kimyoviy tarkibi, to’yimliligi, darmondorilarining qiymati, mineral va boshqa moddalarni saqlashi bo’yicha bir-biri bilan farq qiladi. Texnologiyani shunday olib borish kerakki, tayyor mahsulot tarkibida dondagi oziq moddalar, oqsillar, uglevodlar hamda biologik faol moddalar maksimal darajada bo’lsin, tayyor mahsulotda tarkibida bo’lishi kerak bo’lmagan moddalar esa minimal darajada. Qoidaga ko’ra, bu texnologik paradoksni hal qilishning imkoni bo’lmayapti, chunki yuqori nav mahsulotning afzalliklari – bu uning nozikligi, o’zlashtirilishi va a’lo darajadagi tovar ko’rinishi bo’lib, ayni

paytda past navli mahsulotning fazilatlari – bu uning to’yimliligi va foydaliligidir. Donning issiqlik-fizik xossalari . Issiqlikni olib o’tishning xususiyatlarini namlik va haroratga bog’liq ravishda olingan solishtirma issiqlik sig’imi, harorat o’tkazuvchanlik va issiqlik o’tkazuvchanliklar hamda issiqlik almashinuvi koeffitsiyentini aniqlashadi (5-sxema). Solishtirma issiqlik sig’imi namlik oshishi bilan ortadi. Uning ortish tezligining o’sishi namlik darajasining 14%ga yetganida kuzatiladi. Issiqlik o’tkazuvchanlik namlikka to’g’ridan to’g’ri bog’liq. Harorat o’tkazuvchanlik boshida ortadi, namlikning 17–19%da maksimumdan o’tadi, keyin esa pasayadi. Bundan kelib chiqadiki, don haroratining uni qizdirish va sovutish paytida o’zgarishi namlik 15– 20% bo’lganida maksimal tezlik bilan amalga oshadi va bu umumiy og’irlikka namlikning 13–16,5%ga mos keladi.

Donning gidrotermik xossalari . Gidrotermik xossalar donning texnologik xossalarini optimallashtirish uchun o’tkaziladigan namlikissiqlik bilan ishlov berishda donning harakatini aniqlaydi. Fizika nuqtai nazaridan don – bu ochiq tizim bo’lib, atrof-muhit bilan namlanish yoki quritilish orqali og’irlik va quvvat almashadi. Bundan kelib chiqadiki, don va uni o’rab turgan atrof-muhit termodinamik muvozanat holatida bo’ladi. Don namlikni darhol tortib olishga moslashgan, chunki uning tashqi qobiqlari katta miqdordagi g’ovaklar, kapillarlar va bo’shliqlarga ega. Shu sababli don tomonidan yutilgan namlikning dastlabki miqdori son jihatdan uning tashqi qobiqlarining elektr zaryadlarining dielektr oʻkazuvchanlik issiqlik o‘tkazuvchanlik solishtirm a issiqlik sig‘im i harorat o‘tkazuvchanlik elektr o‘tkazuvchanlik issiqlik-nam likni olib o‘tish Issiqlik - fizik Elektrofizik Donning xossalari 5 - sxema . Donning issiqlik - fizik va elektrofizik xossalarini aniqlaydigan ko ‘ rsatkichlar .

namlik sig’imi bilan teng bo’lishi kerak. Namlikning keyingi porsiyasi avval yutilgan porsiya don ichiga (murtakka) chuqur singib kirganidan keyingina yutilishi mumkin, ya’ni namlikni yutish jarayoniga biroz pauza kerak bo’lib, bu vaqtda namlik oshmay turadi. So’ngra bu jarayon yana faollashadi, ammo endi tezlik susayadi. Bunda haroratning o’zgarishi namlikni yutish tezligiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Namlikning donning anatomik qismlari va ularning tarkibiga kiruvchi kimyoviy moddalar tomonidan yutilishi turli tezlikda ro’y beradi. Dastlab namlik murtak qismida to’planadi va ozroq qaramaqarshi tomonda. Bu omildan GTIda murtakni namlantirib, qayishqoq qilish uchun foydalaniladi. Bu esa uni parchalamasdan ajratib olish imkonini beradi. Shundan keyin namlik donning periferik zonasidan asta-sekin endospermga o’tadi va bu bilan uning tanasida g’ovaklar va yoriqlar hosil qiladi. Ichki namlikni ko’chirishni intensifikatsiyalash uchun namlantirish jarayonini yuqori haroratda olib borish kerak. Harorat past bo’lganida namlikni yutilishi va don ichida ko’chishi keskin pasayadi. Shuning uchun ham GTIni qish paytida o’tkazish uchun donni bug’latish, idishlarni termostatirlash, suvni va texnologik sex binolarini isitish juda muhim.

6-sxema. Donning texnologik xususiyatlarini aniqlovchi tuzilma . Donning texnologik xossalari . Texnologik xossalar ikkilamchi bo’lib, birlamchi deb atalmish xossalarning, sifat belgilarining va anatomik tuzilish xususiyatlari va mikrostrukturani, fizik-kimyoviy, mexanik tuzilish, gidrotermik, biokimyoviy xossalari va kimyoviy tarkibini o’z ichiga olgan don tuzilish xususiyatlarining beshta guruhi bilan butunligicha aniqlanadi. Bu birlamchi xossalarning, sifat belgilarining va tuzilish xususiyatlarining donning texnologik xossalariga ta’siri qonuniyatlarini aniqlash texnologiyaning birinchi darajali vazifasidir. O’zining mohiyatiga ko’ra, bu – donni ratsional tayyorlash va qayta ishlash kalitidir. Donning texnologik ko’rsatkichlari ahamiyatli darajada uning tuzilishi va kimyoviy tarkibi hamda kimyoviy moddalar uning bo’laklari va anatomik qismlari bo’yicha taqsimlanishi bilan

aniqlanadi. Donning texnologik xossalarini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlar, bu: 1) navlar bo’yicha jami tayyor mahsulotning chiqishi; 2) tayyor mahsulot sifati; Solishtirma ekspluatatsiya sarf-xarajatlar (tayyor mahsulot og’irligi birligini ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar). Bu ko’rsatkichlardan tashqari un tortish sanoatida qo’shimcha ko’rsatkichlardan foydalaniladi: birinchi sifatli mahsulotlarni chiqarib olish va kuldorlik (dastlabki uchta tizimdan) hamda mahsulot chiqishi uning kuldorlikka bo’lgan munosabati. Tayyor mahsulotni (un, yorma va omixta-yem) iste’mol (tovar) sifatlarining yig’indisiga ko’ra baholashadi. Don sifatining ortishi, texnologiya va jihozlar bilan bir qatorda, ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishish imkonini beradi. Gap texnologik jarayon haqida borar ekan, “Un sifati” va “donning texnologik xossalari” atamalari bir xil ma’noga ega. Bundan kelib chiqadiki, sifatli don yaxshi texnologik xossalarga ega bo’lishi kerak. Donning sifati – bu ma’lum bir ekspluatatsiya xarajatlarida donning istalgan miqdorda va sifatdagi mahsulot berish qobiliyatini baholaydigan belgilar, ko’rsatkichlar, tabiiy xususiyatlar yig’indisidir. Texnologik xossalar darajasi shuning uchun baholanadi: – berilgan assortiment bo’yicha mahsulot chiqishi bilan ma’lum bir talablar bajarilganda donning og’irlik birligidan mahsulot chiqishi qancha ko’p bo’lsa, texnologik jarayon shunchalik samarali bo’ladi; – ma’lum bir chiqishda mahsulotning sifati bilan, texnologiyaning har bir individual turi uchun sifat ko’rsatkichlarini hisobga olgan holda;

– tayyor mahsulot chiqishi birligiga ketgan ekspluatatsiya xarajatlari bilan. Asosiy mezonlardan tashqari donning texnologik xossalarini baholash uchun oliy nav unlarning chiqishi va kuldorligi, o’rtacha o’lchangan kuldorligi va oliy navli unlarning o’rtacha o’lchangan kuldorlik, butun va maydalangan yormalarning chiqishi kabi ancha xususiy bo’lgan mezonlardan ham foydalaniladi. Shuningdek, jarayonning sifat va miqdor tomonlarini baholash imkonini beruvchi kompleks mezonlardan ham foydalanish mumkin. Yorma sanoatida donning texnologik xossalarini baholash va jarayon kechishining samaradorligi uchun quyidagi sifat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi: moy, fosfor miqdori, shaffofligi donlarning foizi. Amaliy faoliyatda donning texnologik xossalarini baholash uchun o’rtacha o’lchangan sifat ko’rsatkichlaridan foydalanishadi (o’rtacha o’lchangan kuldorlik yoki o’rtacha o’lchangan namlik). O’rtacha o’lchangan kattalikni har bir komponentning salmog’ini hisobga olgan holda hisoblashadi. Donning texnologik xossalariga uning yirikligi ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Yirikroq don tarkibida katta miqdorda endosperm va kam miqdorda qobiq va aleyron qatlam bo’ladi. Yirikroq donda 1000 ta donning og’irligi oshadi va uning texnologik fazilatlari ko’payadi. Donning yirikligi ko’rsatkichi sifatida uning geometrik o’lchamlaridan foydalanishadi. Donning mayda fraksiyasi qiyinchilik bilan po’st tashlaydi va bu unning o’rtacha o’lchangan kuldorlikni oshiradi. Mazkur omilning

salbiy ta’sirini kamaytirish uchun texnologik jarayonda donni pofraksion qayta ishlashdan foydalaniladi. Texnologik xossalarga ahamiyatli ta’sirni donning namligi yoki “texnologik namlik” ko’rsatadi – bu shunday namlikki, bunda donni qayta ishlash maksimal samara bilan amalga oshirilishi mumkin. Donning texnologik xossalari atrof-muhit sharoitlariga (xususan haroratga) va texnologik jarayon parametrlariga (donning namligiga) bog’liq. Past haroratli va namligi past bo’lgan donning qobiqlari mo’rt bo’ladi va bu uning maydalanishini oldindan belgilab qo’yadi. Buning oqibatida texnologiya samaradorligi keskin pasayadi va bu tayyor mahsulotning o’rtacha o’lchangan kuldorlikni oshishida ifodalanadi. Qayta ishlanayotgan donning texnologik xossalarini aniqlaydigan asosiy quvvat ko’rsatkichlaridan biri – bu quvvatning solishtirma sarfi bo’lib, nafaqat uning tuzilish-mexanik xossalariga, balki texnologik jarayonni tashkillashtirish, jihozning konstruktiv xususiyatlari va ularning donga ta’siri prinsipiga ham bog’liq. Asosiy quvvat talab jarayonlar: un zavodlarida – bu donni va uni qayta ishlashning oraliq mahsulotlarini maydalash; yorma zavodlarida donni va yormani oqlash; omixta-yem zavodlarida – omixta-yem komponentlarini maydalash. Yorma va omuxta-yem zavodlarida elektr energiyasining solishtirma sarfi un zavodlarinikiga qaraganda ancha kam, chunki texnologiyada quvvatga talab operatsiyalar kamroq. Quvvat sarfining kattaligi xomashyoning tuzilish-mexanik xususiyatlari, texnologik jihozlar tayyorlanishining konstruksiyasi va sifati, texnologiyaning o’ziga xos xususiyati va sexning ichki transport

turi, qayta ishlashning oraliq va yakuniy mahsulotlarining sifati bilan aniqlanadi. GTIni optimal rejimda olib borish don tuzilishini radikal o’zgartirish, uning tuzilishi yaxlitligini mikro va makro yoriqlar bilan oldindan buzish, texnologiya jarayonida ajratiladigan anatomik qismlarning aloqalarini buzish imkonini beradi va bu shaksiz elektr energiyasi sarfining kamayishiga yordam beradi. Donning texnologik xossalarini yaxshilashda tayyor mahsulotning chiqishi va sifati oshadi hamda solishtirma ishlab chiqarish sarfxarajatlari kamayadi. 2. Qayta ishlash jarayonida donni texnologik xususiyatlarini optimal barqarorligini ta’minlash Donni qayta ishlash korxonalarida xomashyodan oqilona va samarali foydalanish ikkita asosiy omil bilan aniqlanadi: – donning texnologik xususiyati; – zamonaviy takomillashgan texnologiyalarni qo’llab yuqori samaradorlikka erishish. Zamon uzliksiz ishlaydigan texnologik jarayonli ishlab chiqarish sharoitida barcha asosiy parametirlarni optimallashtirish va barqarorlashtirish dolzarb hisoblanadi. Har bir texnologik jarayonda samaradorligini belgilovchi omillarni bir-biriga bog’liqligini amalga oshirish zarur. G’alla qabul qilish va donni qayta ishlash korxonalarida bunday sharoitni faqat turli avtomatlashtirilgan nazorat va boshqaruv

tizimlarini qo’llash asosida yaratish mumkin. Donni qayta ishlash korxonalarida texnologik jarayonlar ko’p parametrli va ko’p omillidir. 7-sxema. Donni texnologik xususiyatlarini boshqarish omillari. Ko’p parametrlilik shu bilan asoslanadiki, jarayonlar murakkab tashkillashtirilgan ko’proq ierarxik strukturaga ega. Har bir operatsiya boshqaruv parametrlari yig’indisi bilan aniqlanadi, shu bilan birga ko’p omillilik shu bilan asoslanadiki, donning tashqi sharoitni kuchli ta’siri, uning xususiyat ko’rsatkichlaridagi yuqori o’zgaruvchanlik va boshqa qator omillar, ular orasida subektivlari ham bor. Shu tarzda texnologik parametirlarni optimal barqarorlashtirish boshqaruv vazifasini ifodalaydi. Optimallashtirish darajasi samaradorlikning tanlangan mezonlari asosida baholanadi. Jarayonlarning barqaror borishini baholash uchun parametrlarning optimal darajada saqlanishini kuzatish zarur.

Parametrlarni uzluksiz ro’yxatga olish bilan va boshqaruv obeyktiga ta’sir ko’rsatish uchun teskari bog’lanish bilan nazorat qilish tizimlarning eng yaxshi variantidir. Bu holatda ko’p miqdorli tashqi va ichki omillar ta’siri bilan bog’liq bo’lgan texnologik parametrlarning tabiiy o’zgarishini minimum darajaga yetkazish mumkin. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini (ABT) o’zaro bog’liq operatsiyalarning barcha guruhlarida qo’llash buning muhim sharti hisoblanadi. Alohida jarayonlarda ABT kutilgan samara bermaydi, chunki ba’zi operatsiyalar qo’lda boshqariladi. 8-sxema. Hozirgi zamon uzliksiz texnologik jarayonlari. (ABT): 1) qabul qilish; 2) saqlash; 3) tozalash, 4) tayyorlash; 5) yanchish; 6) un; 7) iste’mol. Donni qabul qilish va yig’im-terimdan so’ng ishlov berish bo’yicha operatsiyalar elevatorda marshurut sifatida aniqlanadi. Bu

marshurut parametrlar soni va donning texnologik xususiyatlariga ta’siri bo’yicha eng murakkab obyekt don quritishdir. Donni qayta ishlash korxonalarida texnologik jarayon murakkab bog’langan alohida bosqichlarning tarmoqlangan oqim tamoyili bo’yicha tashkil etilgan. Barcha texnologik operatsiyalarning to’liq mexanizatsiyalashtirilganiga qaramay ABTni ishlab chiqish ancha qiyin. Bunga sabab, bir tomondan donning murakkab tuzilishi, undagi xususiyatlarning doimiy o’zgaruvchanligi, jumladan tashqi sharoit ta’sirida. Boshqa tomondan qayta ishlash uchun qabul qilingan don xususiyatlariga ko’ra sifat ko’rsatkichlari va nisbiy sarf-xarajati bo’yicha mahsulot oqimining o’zgarishi hamda texnologik tizimlardagi rejimlar o’zgaruvchanligidir. Un va yorma tayyorlash zavodlarida texnologik jarayonlar tuzilishi ko’p jihatlari umumiylikka ega. Donni bir qator muhim tayyorlov operatsiyalaridan so’ng qayta ishlashga yuboriladi. U yerda maydalash (yanchish, tozalash) asosida mahsulotdan un yoki yorma ko’rinishda endosperm (yadro) ajratib olinadi. Un tayyorlash korxonalari texnologik jarayonlarda ABTning me’yoriy ishlashini ta’minlash uchun un tortishda ishlatiladigan don partiyasini elevatorda shakllantiriladi. Buning uchun donning fizik-kimyoviy va strukturaviy, mexanika xususiyatlarini hamda texnologik parametrlarini barqarorlashtirish zarur bo’ladi. Unning yuqori ozuqaviyligi va vitaminga boyligini ta’minlash hamda nonboplik xossalarini yaxshilash uchun esa biokimyoviy xususiyatlarini o’rganish kerak bo’ladi. Bu masalani hal etishda donning shaffofligi, vazni, o’lchami bo’yicha tekisligi, qattiqligi, kleykovina tarkibi va sifati, namligi, gaz hosil qilishi hamda

gaz saqlash xususiyatlari kabi sifat ko’rsatkichlari hisobga olinishi lozim. Shuni aniq aytish mumkinki, subyekt tomonidan ma’lumotlarga qo’lda ishlov berilsa, bu ko’rsatkichlar bo’yicha un tortish parametrlarini barqarorlashtirib bo’lmaydi. Amalda uchta ko’rsatkichdan ortig’ini amalga oshirish imkoniyati bo’lmaydi. Un tortish partiyalarini shakllantirishda va sifatli boyitilgan un olishda ABTni qo’llash yagona jarayon hisoblanadi. S.N. Morev o’z ishlarida masalani hal etishning eng yaxshi variantini taklif etadi. U ishlab chiqqan EHM uslubi bo’yicha barqarorlashtirilgan parametrli un tortish partiyalarining variantlari izlanadi (un zavodi elevatordagi don partiyalari haqida mashina xotirasiga kiritilgan ma’lumotlar asosida). Bu uslub cheklanmagan miqdordagi ko’rsatkichlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. S.N. Morev uslubining asosiy afzalligi un tortish partyasini shakllantirishda tanlangan mezonlarning ratsional tuzilmasidir. Bu sistemaga miqdor va sifat bahosi haqidagi ma’lumotlarni maqbul varianti kiritiladi. Miqdoriy baho un tortish aralashmasiga kiritish uchun elevatordagi donning partiyasiga yo’naltirilgan bo’lib, talablar miqdorini hamda shu partiyadagi donning umumiy sarflanishini aniqlaydi. Sifat bahosi un tortish aralashmasining sifat ko’rsatkichlaridagi ma’lum qiymatga nisbatan farq darajasini aniqlaydi. Bu uslubni amalga oshirish un aralashmasining uzoq muddat davomida barcha asosiy sifat ko’rsatkichlari bo’yicha yuqori darajada barqororligini ta’minlaydi. Natijada un zavodining don tozalash va un

tortish bo’limlarini texnologik jarayonlarida ABTni joriy etish uchun zarur sharoitlar yaratiladi. Un va yorma ishlab chiqarish jarayonida turli xil omillarni juda katta miqdorini aniqlaydi, buning ustiga ularning ko’pini miqdoriy baholash juda qiyin. Texnologik operatsiyalar bajarilishini belgilovchi sharoitlar tinimsiz o’zgarishi texnologik jarayon samaradorligiga ta’sir etadi. Un ishlab chiqarish korxonalaridagi donni tozalash va un tortish bo’limlarida tortilgan bug’doy navining o’zgaruvchanlik koeffitsiyent V % qiymatlarini aniqlangan parametrlari Namligi 4 – 6 Tabiiy og’irligi 0,8 – 1,5 Shaffofligi 3 – 6 I drannoy sistema yuklamasi 14 -16 Navlar bo’yicha un miqdori: Oliy 10 -12 Birinchi 4 -6 Ikkinchi 6 – 8 Kuldorlik bo’yicha unning navlari: Oliy 2 – 3 Birinchi 4 – 5 Ikkinchi 9 - 11 Kepak chiqishi 4 – 5

Bu ma’lumotlardan ko’rinadiki, eng kam barqarorlik I dr.sistema yuklamasiga, oliy nav unning chiqishiga va ikkinchi nav unning kuldorligiga to’g’ri keladi. Ma’lumki, unning miqdoriga ichki omillarning ta’siri sezirarli, masalan oliy nav unida 15%, birinchi navda 55%, ikkinchi navda 60%. Un sifatiga ta’sir etishda ularning ulushi 10–12% dan kam. Un tortish bo’limidagi namlikning barqarorligi muhim ahamiyatga ega. Donning strukturali mexanik xususiyatlardagi va anatomik qismlardagi o’zgarishlar maydalash xususiyatlari navlarga ajratish natijasida ±0,1%li namlik, oliy nav miqdoriga ±0,8%ga, birinchi navda ±0,5%ga, ikkinchi navda ±1,0%ga o’zgaradi. Don namligining o’zgaruvchanlik koeffitsiyent qiymati 4–6% bo’lsa, absalut o’zgarish 0,5–1 %ga tengligini bildiradi. Demak, faqat ana shu omillarning ta’sirida oliy navli un miqdori 8%gacha, birinchi nav 5%gacha, ikkinchi navlar 10%gacha o’zgarib turadi. Oliy navli un kuldorligidagi o’zgaruvchanlik 0,08%ga, birinchi navda 0,10%ga, ikkinchi navda 0,35%ga yetadi. Birinchi navli un miqdorining o’zgaruvchanlik diapazoni 1%dan oshmaslik uchun un tortish bo’limiga kelgan don namligi o’zgaruvchan koffitsiyenti 0,2% bo’lsa unning barqarorligi ±0,1%ga teng bo’lishi mumkin, ayni payitda bu amalga oshmaydigan murakkab masala. Bunday ko’rinish yorma tayyorlash zavodlari uchun ham xosdir. Texnologik jarayon parametrlarining o’zgaruvchanligi, tayyor mahsulot miqdori va sifatini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Demak, un va yorma ishlab chiqarishda, texnologik jarayonlarni nazorat qilish va barqarorlashtirish tizimlari bunday o’zgaruvchanlikni hisobga olishlari

hamda xomashyoni qayta ishlashning yuqori samaradorligini ta’minlashlari kerak. 3. Un va yorma ishlab chiqarish texnologiya samaradorligini boshqarish Texnologik jarayonlarning ABTni ishlab chiqish va joriy etishda quyidagi tamoyillarga tayaniladi: ABTni qo’llash iqtisodiy to’g’ri bo’lishi kerak, ya’ni uni joriy etish natijasida erishilgan samaradorlik sarf etilgan mablag’, material, energiya sarfini qoplashi kerak. ABT jaryonini optimallashtirish, ya’ni uning o’ziga xos xususiyatlarini texnologik va iqtisodiy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq darajada ushlab turish ABT yetarli darajada sodda bo’lishi lozim, chunki so’nggi tizim tuzilganda uning faoliyati uchun yetarli bo’lgan minimal zaruriy axborot hajmidan kelib chiqadi. Statistik usullarni qo’llash, donni qayta ishlashda texnologik jarayonlarning sifat ko’rsatkichlarini tasodifiy qiymat sifatida ko’rib chiqish lozimligini ko’rsatadi. Shuningdek ko’p hollarda ularning taq- simlanishi qonuniy me’yorga bo’ysunadi. Uning qiymat 0 dan 1 oraliq chegarasida o’zgaradi. Uning qiymati qancha kam bo’lsa, barqarorlik shuncha samarali o’tadi, un sifati va miqdori ham ko’proq ortishi mumkin. Donni qayta ishlash korxonalarida texnologik jarayonni katta jarayon sifatida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu jarayonni alohida bosqichlar bilan boshqaruv asosida yuritish imkonini beradi.

ABTning yuqori samaradorligini ta’minlash uchun quyidagi talablarga roiya etish tavsiya etiladi: – un tortish partiyasi uzoq muddatda barqaror sifat ko’rsatkichlariga ega bo’lishi kerak, ya’ni don xususiyatlarini barqarorlashtirish; – asosiy texnologik oqimlarni uzluksiz miqdoriy nazorat qilish zarur (donning I drannoy sistemasiga tushushni birinchi darajali sifatli mahsulotlarni ajratib olish); – imkon qadar texnologik sxemani soddalashtirish va yuqori tuzilishli barqarorlikni yaratish; – datchiklar tizimi ba’zi asosiy bosqichlarda texnologik jarayon parametrlari haqida uzluksiz axborot qabul qilishni ta’minlash. Tadqiqotlarga ko’ra, donni un yoki yorma qilib qayta ishlashning so’nggi natijalari tayyorlov va asosiy bo’limlarda jarayon barqarorligiga deyarli bir xil ta’sir ko’rsatadi. Xususan don tozalash bo’limida GTI bo’yicha va donning namlanish jarayoni bo’yicha avtomatik barqarorlikni ta’minlash kerak. Un tortish bo’limida unning miqdori va sifatiga birinchi, ikkinchi va uchinchi dranoy sistemalarida 1- va 2- sayqallash sistemalarida (shlf sist), shuningdek 1-, 2- va 3- razmol tizimlaridagi maydalash rejimlari asosiy ta’sir ko’rsatadi. Demak, aynan shu tizimlarda barqaror texnologik rejimlarni o’rnatish kerak. Har bir texnologik sex bo’yicha miqdoriy hisobni alohida o’tkazish zarur. Buning uchun korxona avtomatik taroz va o’lchagichlar bilan ta’minlanishi kerak. Ular xomashyoni qabul qilish va so’nggi mahsulot chiqish joylariga o’rnatiladi (chiqindilar ham shunga kiradi). Bunday tizim texnologik jarayonning uzluksiz miqdoriy

hisobini olib borishga imkon yaratadi, har qanday vaqt oralig’ida balansni tekshirish mumkin bo’ladi. Bunda namlik ortishi yoki kamayishi natijasida xomashyo yoki mahsulot massasining o’zgarishi mumkinligi hisobga olinadi. Shuning uchun miqdoriy balans tuzilganda laboratoriya tahlili ma’lumotlariga ko’ra barcha komponentlarning namligi hisobga olinadi. Xomashyo va tayyor mahsulot sifati nazoratining ratsional tuzilishi muhim ahamiyatga ega, don, un va yormaning ko’p sifat ko’rsatkichlarini aniqlash uchun ancha vaqt sarflanadi (masalan, kuldorlik). Shuning uchun ularning tahlili kun davomida bir-uch marta o’tkaziladi. Unning oqligini aniqlash bundan mustasnodir, chunki buning uchun ko’rsatkichlarning diagrammalik lentaga uzluksiz yozadigan masofali nazorat qurilmasi mavjud. Un va yormani boshqa sifat ko’rsatkichlarini avtomatik uslubda tahlil qilish hali ishlab chiqilmagan. Optimallik mezonlari operatsiyalarining vazifalari va mohiyatidan kelib chiqib tanlanadi. Aniqlangan texnologik samaradorlik mezoni butun texnologik jarayon uchun umumiy mezon hisoblanadi. Agar don partiyasi sifat va texnologik xususiyatlari bo’yicha bir xil bo’lsa, texnologik ko’rsatkichlardan foydalanish mumkin. Texnologik parametrlar barqarorligi texnologik sxemani soddalashtirishga yordam beradi, uni qisqartiradi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, ABTni barcha texnologik operatsiyalarini to’liq ta’minlash iqtisodiy nuqtai nazardan dargumondir. Shubhasiz ko’p hollarda maslahat rejimida kompyuterlashtirilgan EHMdan foydalanish yaxshi variant hisoblanadi.

Bu variantda texnolog hamma vaqt yuzaga kelgan holatga o’z vaqtida ta’sir ko’rsatishi va texnologik jarayonni borishi haqida axborot olishi mumkin. Donning texnologik xususiyatlarini tayyorlash va qayta ishlash jarayonida uning holatini belgilovchi omillarni turli xilligi barcha jihatlarini hisobga oladigan ABTni yaratishga imkon bermaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л . А . « Хранения зерна » М - Москва K олос . 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

Похожие

Boshoqli donlardan makaron va yorma mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi

Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. donlarni begona aralashmalardan tozalash texnologiyasi

Donlarni maydalash va uning nazariy qonuni

Don va don mahsulotlarining fizik va kimyoviy xossalari

Qishloq xo’jalik ekinlarini etishtirish texnologik kartasi