Donlarni maydalash va uning nazariy qonuni - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Donlarni maydalash va uning nazariy qonuni

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

7937.44140625 KB

Donlarni maydalash va uning nazariy qonuni Reja: 1. Donlardan un olish texnologiyasining nazariy qonuniyatlari 2. Maydalash jarayoni 3. Saralash jarayonining asosiy vazifasi 4. Boyitish jarayonining asosiy vazifasi 5. Oraliq mahsulotlarni sayqallash jarayoni 6. Un tortish jarayonlari 7. Vimol jarayonlari 8. Tayyor mahsulotlarning umumiy xarakteristikasi va unda ro’y beradigan jarayonlar 9. Un saqlashda ro’y beradigan jarayonlarga umumiy xarak- teristika 10. Bug’doy unining novvoylik xossalari 11. Javdar unining xossalari 12. Texnik-kimyoviy nazorat

1. Donlardan un olish texnologiyasining nazariy qonuniyatlari Donlardan un olish texnologiyasini yuzaga kelishi. Insoniyat qadimdan donni qayta ishlash uslublarini o’zlashtira borganlar, ya’ni dondan un olishda ikki toshdan iborat yormachoq qo’l tegirmoni, yog’ochdan tayyorlangan o’g’ir, keyinchalik suv tegirmonlarini kashf etib, bu sohada mahsulotlarning sifat o’zgarishlarini boshlab bergan. Hozirgi kundag avtomatlashtirilgan yirik korxonalarni paydo bo’lishi uchun ming yillar vaqt talab etilgan. Yaqin Sharqda shamol tegirmoni bundan 3000 yil, Yevropada 1000 yil avval paydo boʻlgan bo’lsa, suv tegirmoglari 2000 yil ilgari kashf qilingan. 1 - rasm 2 - rasm

85-rasm. Qadimiy usullarda donni yanchish turlari.

86-rasm. XIX а srd а yaratilgan par yordamida ishlagan tegirmon sexi. 87-rasm. AO “Gʻalla-alteg” XIX asr. Tegirmon sexining umumiy ko’rinish.

88-rasm. AO “Gʻalla-alteg” XX asr 90-yillardagi tegirmon sexining ko’rinish.

Fan va texnikani rivojlanishi don va donni qayta ishlash, don mahsulotlaridan sifatli oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashda ham yaqqol ko’rinadi. Bug’ mashinasini ixtiro etish, elektr energiyasidan foydalanish tufayli 150 yil ilgari valli stanok yaratilgan bo’lib, undan un tortish jarayonlarini jadallashtirish va don endosperm qismidan ajratib olishda foydalanilgan, buning natijasida asta-sekin sifat o’zgarishiga, ya’ni navli un ishlab chiqarishga asos solindi. Maydalash jarayoning umumiy qonuni O’tgan asrlarda maydalash nazariyasining bir necha qonunqoidalari yaratilgan. Bularga yuzali, hajmli va umumlashlagan qonunlari kiradi. Birinchi maydalash nazariyasi 1867-yilda nemis professori P.Rettinger tomonidan ishlab chiqilgan. Unga ko’ra maydalashga sarflangan ish hajmi hosil bo’lgan jism yuzalarlriga to’g’ridan to’g’ri proporsional bo’lib, formulada quydagicha ifodalangan: , Dj (1) bunda Yangi hosil bo’lgan jismni yuza maydoni Olingan zarrachalar miqdori: . Shu bilan birga yuza maydonining oshishini solishtirish: , m2 (2) Yangi hosil bo’lgan yuza maydoniga sarflangan ish hajmi Aud bo’lsa, u holda maydalash jarayonining to’liq sarflangan ish hajmi quydagi ko’rinishga keladi: , Dj (3) Qabul qilingan = const i λ = const, u holda to’liq ish hajmi , Dj (4)

Bu yerda – koeffitsiyent mutanosibligi (tajriba orqali aniqlanadi). Maydalash nazariyasini yetarli darajada o’ta nozik maydalashda qo’llanilishi (d ≤ 0,4…0,6 mm) oqibatida yuza maydoni yuqori darajada maydalangan mahsulot olinadi. Hajmli maydalash nazariyasi rus olimi V.L. Kirpichev (1874) tomonidan yaratilgan bo’lib, keyinchalik nems professori F.Kiko tomonidan aniqlik kiritilgan. Unga ko’ra maydalash uchun sarflangan Av, ish hajmi, V hajmiga yoki jismni deformatsiyalangan qismini massasiga bevosita proporsional: , Dj (5) Bu yerda – deformatsiyalangan jismni kattaligi , m; R – deformatsiya kuchi, N. Zarba ta’sirida tezlik υ ud = 0 deformatsiyasining qiymati Guk qonuning formulasi bilan ifodalanishi mumkin. , m (6) Bu yerda F – deformatsiyalangan jism kesmining maydoni , m 2 ; E – elastik modul (modul yunga), N/m 2 (Pa). Bunga ko’ra integrirlangan tenglama (5) quyidagicha yoziladi: , Dj i mutanosiblik koeffitsiyent. Tananing deformatsiyalanadigan hajmi D tomoni bo’lgan kub shakliga ega deb faraz qilsak, (7) ifodani quyidagicha yozish mumkin: (7) bunda

Deformatsiyaga uchragan tt jism hajmini kub shaklidagi barcha holatlarini hisobga olgan holda D (8) quyidagicha ifodalash mumkun: (8) Rettinger D2 qonuni va Kirpichev-Kika D3 qonunlar mutanosibligi (4) va (8) tenglamalar koeffitsiyentlari bilan farqlanadi. Har ikki nazariyalarni tarafdorlari yarim asrdan koʻproq vaqt davomida qonunlar ustida bahslashib, ularni afzalliklarining ustida bir- biriga isbotlashga harakat qilishadi. Ammo ikkala tomon ham afzalliklarni isbotlay olishmaydi. Har ikkala qonun bir tomonlamaligi maydalash jarayonida xomashyo sochiluvchanligi, maydalash uskunalarini ish tartibi, maydalash uskunalarining loyihasi o’ziga xos xususiyatlarni, energiya hajmlarini hisobga olinmaganligi ayon bo’lib qoldi. 1928-yilda rus akademigi P.A.Rebinder hajmli va yuzali qonunlarni hisobga olgan holda umumlashgan qonun yaratib, P.A. Rebinder maydalash uchun sarf bo’ladigan energiyani askariyat qismi foydasiz sarflanayotgan, energiyani sarfi materiallarni isitish, mahsulotlarda mikrodarzlari hosil qilinishiga sarflanayotganligini ilgari surdi. P.A. Rebinder nazariyasini analitik tenglamasi quyidagicha ifodalanadi: , Dj (9) Bu yerda A – maydalash uchun sarflanadigan ish hajmi; Av – zarracha hajmi uchun deformatsiya ishi; As – yangi yuzalarni hosil qilishga sarflangan ish hajmi; K – koeffitsiyent proporsionalnosti; Δ V – deformirosalangan zarracha qismi; α – mutanosiblik koeffitsiyenti, qattiq jismni sirt taranglik energiyasini hisobga olgan holda; Δ S – jismlar yuza maydonining oʻsishi. (9) tenglamada faqat maydalash jarayonining sifatini tarifi beriladi. Unga kiritilgan barcha miqdorlarning qiymatlari raqamli ifodasida mos kelmasligi sababli miqdoriy hisob-kitoblarni barchasiga imkon bermaydi, biroq sifatli tarif qimmatli bo’lib, to’g’ri xulosalar chiqarishga imkon beradi. Bundan kelib chiqib, maydalash jarayonini KPDsi quyidagicha ifodalanadi:

(10) Bundan xulosa qilib, KPDni oshirishda nima zarurligi ko’riladi: – deformatsiya egiluvchanligini kamaytirish – Av ; – jismlarni maydalash uchun yaratilgan kuchlanish, yangi yuzalarni yaratish uchun ish hajmini oshirishga olib keladi As . 1952-yilda S.V. Melnikov maydalash uchun sarflangan ish hajmini aniqlash uchun Aizm taxminiy formulani taklif qildi: , Dj/kg (11) Bu yerda λ – jismlarni yiriklik hajmi dastlabki darajasiga bog’liqligi. C1 va C2 – silliqlash uchun o’ziga xos energiya sarfini hisobga oladigan va o’ziga xos ish hajmiga (DJ / kg) ega bo’lgan koeffitsiyentlar, empirik tarzda aniqlanadi. (bug’doy uchun S 1 = 10…13 kDj/kg, S 2= 6…9 kDj/kg, xashak uchun S 1 = 7,5…8,5 kDj/kg S 2= 0,6…0,9 kDj/kg). . Bu yerda D , d – maydalashdan oldingi va keyingi zarrachalarni o’rtacha o’lchamlari, mm. Maydalanadigan jismlarni sirtqi shaklini murakkabligini hisobga olgan holda, dastlabki o’lchash diametr ekvivalentligiga qarab ko’rsatish qabul qilingan. Ekvivalent diametri doira diametrining hajmi dastlabki hajmga haqiqatan tengligi doira hajmi , Bundan kelib chiqib,

. Maydalangan jism zarrachalarini diametrlari o’rtacha tortilgan miqdori un tortish moduli bilan baholanadi (M, mm) va setkali elaklar klassifikatorlaridan foydalanib aniqlanadi. Bu yerda R 0, R 1, R 2, R 3 – har bir elak yuzasida qolgan qoldiqlar, %. 89-rasim. Elak klassifikatori. Maydalash – a) jismni ezish; b) ishqalash; v) yorish, chaqish; g) zarba berish; d) ezish va ishqalash; e) ezish, ishqalash, qayirish; j) yorish, chaqish va ishqalash bu holda jismda siqilish va surilish deformatsiyasi paydo bo’ladi.

90-rasm. Maydalash deformatsiyalarining turlari.

91-rasm. Maydalash stanogi va valning umumiy ko’rinishi. Maydalash jarayoni umumiy qonunining tahlili shuni ko’rsatadiki, maydalash uchun sarf bo’layotgan quvvatni kamaytirish uchun quyidagi jarayonlarni amalga oshirish kerak: – paralanayotgan zarrachaning deformatsiyalanish sonini kamay- tirish; – zarrachani haddan tashqari maydalamasdan, maydalash darajasi talabiga javob beradigan darajada bo’lishiga erishish; – maydalovchi mashina ishchi qismlarining mustahkamligi va ularning yemirilishini oshirish; – jismga maqsadga muvofiq GTI yordamida ta’sir etish natijasida donning mustahkamligini pasaytirib,  – maydalangan donning parchalanishini kamaytirib, uning egiluvchanlik modulining ahamiyatini orttirish. Un tortish jarayonida, avvalo, donlarni mayda bo’lakchalarga bo’lib, ulardan yorma-

dunst mahsulotlari olish maksimal darajada bo’lsa, un olish jarayoni ikkinchi darajali hisoblanib, bu jarayon maydalash jarayoni deb ataladi. Maydalanish jarayonida hosil bo’lgan yorma-dunstlarni saralab, ulardan yuqori sifatli yormalarni ajratib olib, so’ng ularni unga aylantirish jarayoni esa un tortish jarayoni deb ataladi. Maydalash jarayonining asosiy vazifalari. Maydalash jarayoni turli sohalarda keng qo’llaniladi. Qattiq jismdan ma’lum yiriklikdagi to’kiluvchan zarrachali material olish uchun turli usullar bilan maydalanadi. Qattiq jismni maydalash ikki xil usulda amalga oshiriladi: a) oddiy maydalash usuli; b) tanlab olish usuli bilan maydalash. Agar maydalanadigan mahsulotning kimyoviy tarkibi va uning qismlari bir xil mexanik tuzilishga ega bo’lib, maydalanganda ma’lum yiriklikdagi bir xil to’kiluvchan massa olinsa, bu oddiy maydalash usuli deb ataladi. Donlarni tortishga tayyorlashda ularning anatomik va mexanik tuzilishini hisobga olish, bug’doy va javdar donlariga gidrotermik ishlov berish natijasida ularning endosperm va qobiqlari bir-biridan oson ajraladi. Turli navli un olishdan asosiy maqsad dondan endospermni maksimal darajada ajratib, qobig’ini esa maydalamasdan olishdir. Shuning uchun turli navli un olishda, tanlab olish va maydalash usuli qo’llaniladi.

92-rasm. Zamonaviy don maydalash, uskunalarining umumiy ko’rinishi. Agar maydalanuvchi qattiq jismning kimyoviy tarkibi va mexanik tuzilishi bir xil bo’lmasdan, unga turli kuchlar ta’sir etishi natijasida turli kimyoviy sifatli va har xil o’lchamdagi zarrachalar olinsa, bu tanlab olish usuli bilan maydalash deb ataladi. Bunga erishish uchun bir marotaba maydalash yetarli emas, bu jarayon bir necha marta qaytariladi, har safar aralashmani elab, mayda-yirikligi bo’yicha bir xil bo’lgan zarrachalarga ega bo’lgan fraksiyaga ajratib olinadi. Bu un tortish tizimida asosiy usul hisoblanadi. Un zavodlaridagi texnologik jarayonlar ko’p sistemali bo’lib, uning alohida qismlari bir-biri bilan murakkab bog’langan. Dondan un ishlab chiqarish jarayoni bir qancha bosqichlarga bo’linib, ularning har biri ma’lum vazifaga ega bo’ladi. Texnologik jarayon chizma ko’rinishida ifodalanib, ularning grafik shaklida ketma-ket bajarilishi uskuna va apparatlarning ishchi parametrlarini tasvirlaydi.

13-sxema. Un tortish bo’limining texnologik sxemasi. Don mahsulotlari asosan bug’doy, javdar tritikal donlaridan tayyorlanadi. Makaron mahsulotlarini tayyorlashda qattiq «durum» bug’doylardan yoki yumshoq, yuqori shaffoflikdagi bug’doydan olingan unlar ishlatiladi. Donlardan necha foiz un olish, texnologik jarayonlarning sifatli o’tishi va ularning soni ketma-ketligiga qo’yilgan vazifaga bog’liq bo’lib, ular turlicha bo’ladi. Masalan, oddiy un ishlab chiqarishda don qobiq va murtaklari bilan birga maydalanadi. Bugungi rivojlangan un tortish texnologiyasi yordamida bu juda oson bajariladi, ya’ni u bir bosqichli jarayonda amalga oshiriladi. Navli un olish texnologiyasida donning endospermni kraxmalini maydalab, uning qobig’i va aleyron qismidan esa kepak olinadi. Donning murtagini mustaqil

ravishda ajratib olib, undan alohida mahsulot tayyorlanadi yoki u ham kepakka qo’shiladi. Navli un tortishning olish usulida endospermni ajratib olish murakkab jarayonlarning kelib chiqishiga olib keladi. Bu jarayondagi qo’shimcha bosqichlar maydalangan yarim tayyor mahsulotlarning aslligi, endosperm, qobiq va murtakning mexanik tuzilishi, fizikkimyoviy tarkibiga ko’ra turli fraksiyalarga ajratiladi. Un tortish jarayonini prof. I.A. Naymov qulay va tushunarli qilib turkumlagan. Unda donning necha marta maydalanishi, texnologik chizmadagi jarayonlarning murakkabligi va un olish bosqichi berilgan. Donlar maydalanish jarayoni qisqaligi va un ishlab chiqarish bosqichlari bo’yicha bir martalik va takroriy jarayonlarga bo’linadi. Bir martalik jarayonda un olishda donni maydalash mashinalaridan o’tkazib, tayyor mahsulot olinadi (oddiy un olish texnologik chizmasiga qarang). Takroriy un olish jarayonlari esa bir necha marotaba qaytariladi (navli un olish texnologik chizmasiga qarang). Ma’lumki, yuqori sifatli un mahsulotlari ishlab chiqarish uchun un tortish sexiga yuborilayotgan donning standart talablariga javob berishi texnologik jarayonlarning samarali o’tishiga imkoniyat yaratadi. Don tozalash sexlarida tozalangan don tarkibida uchrashi mumkin bo’lgan chiqindilar normalari belgilab berilgan. Bug’doy va javdar donlaridan un tayyorlashda begona aralashmalar 0,4%, makaron mahsulotlari tayyorlashda esa 0,3% dan oshmasligi tavsiya etiladi. Bunda zararli chiqindilar – 0,05%, qoramug’ (kukol) – 0,1%, fuzarioz bilan zararlangan bug’doy 0,3% va qattiq bug’doyda eca 0,6% dan oshmasligi tavsiya etiladi. Maydalash uchun tayyorlangan don

Maydalash (dranoy) jarayoni Saralash jarayoni Boyitish jarayoni dr. Sayqallash jarayoni Boyitish jarayoni shlif. Un tortish jarayoni Unni nazorat qilish Tayyor mahsulot 14-sxema. Navli un ishlab chiqarish jarayonlarining texnologik sxemasining shakllanishi: 1-un; 2-kepak; 3-makaron yormasi va uni; 4-qoldiq; 5-yorma duns un aralashmalari; 6-yorma boyitish uchun; 7-dr yormalarini boyitish.

ʻ SARALASH JARAYONI Tayor mahsulot

2. Maydalash jarayoni Bu jarayonning asosiy vazifasi dondan maksimal darajada (65– 70%) yorma- dunst mahsulot olish. Bu jarayonda asosiy uskuna valli stanok hisoblanib, vallarining o’lchamlari 600x250 mm, 800x250 mm, 1000x250 mm 1250x250 mm bo’ladi. Valli stanokning turlari ko’p bo’lib, hozirgi kunda zamonaviy valli stanoklardan ko’pgina korxonalarda foydalanilmoqda. 93-rasm. Valli stanok. Vallar riflilarining soni 1 sm. da R=8,0 dan 26,2 tagacha o’zgarib boradi. Vallar tishlarining joylashishi orqama-orqa, ya’ni (sp/sp), o’tkirga o’tkir (ost/ost), orqaga o’tkir (sp/o’tkir), o’tkirga orqa (ost/sp). Val tishlarining nishabi U=4° dan 8° gacha o’zgarib boradi. Bitta valning ikkinchi valga nisbatan aylanish tezligi D=2,5 marta tez, tez aylanuvchi vallarning aylanish tezligi V=6 m/s. Maydalash sistemalarida, asosan, endosperm yorma – dunstlar ajratib olinadi. Bular 1-sifatli yormalar deb ataladi. Bularni alohida sovurish-elash uskunalari yordamida boyitib, yuqori navli unlar olinadi. Ajratib olingan barcha yormalar 70% bo’lsa, shulardan 15–18%i yirik yorma, 20–22%i o’rta yorma, 10–12%i mayda yorma, 8–10%i dunst va 8–10%i esa unni hosil qiladi. Bu jarayonda yorma-dunst mahsulotlari 65%dan kam bo’lmasligi kerak. Bu

jarayonda entoleytor qo’shimcha maydalash uchun va mikroorganizmlarni o’ldirish uchun ishlatiladi. 94-rasm. Maydalash uskunalari ( v/st). 3. Saralash jarayonining asosiy vazifasi Maydalangan don mahsulotlarini caralash un va yorma ishlab chiqarish texnologiyasida asosiy jarayonlardan hisoblanadi. Maydalash jarayonidan kelayotgan yorma-dunst va unlar saralash sistemalaridagi elaklar yordamida yirik, o’rta, mayda dunst va unlarga ajratib olinadi, valli dastgohda maydalangan dondan hosil bo’lgan yormalar yirikligi bo’yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Bu esa ularga ishlov berishni qiyinlashtiradi. Jarayonlarning samaradorligi texnologik sistemalar, sovurish-elash dastgohlari, ularning granulometrik tarkibining tavsifiga bog’liq. Yormalarning yirikligi baravar bo’lsa, sistemadagi jarayonlarni tartibga solish oson kechadi. Bundan tashqari, ularni yirikligi bo’yicha fraksiyalarga ajratishda yormalarning asllik sifatlari ham hisobga olinadi. Un va oraliq mahsulot bo’lgan kepak elak (rassev) yordamida saralanadi.

Un ishlab chiqarish korxonalarida asosiy uskunalardan biri bu Elak (rassev) hisoblanib, un tortish bo’limida qo’llaniladi. Don vallik stanoklarda maydalanish natijasida bir nechta fraksiyalarga bo’linadi. Bu fraksiyalar turli ko’rinishdagi hajm va zichligi bo’yicha farqlanadi. Ushbu fraksiyalarni saralash aynan elaklarda amalga oshiriladi. Elaklar (rassev) texnologik sxemalari guruh bo’yicha farqlanadi. a) b) v) a – I tip; b – II tip; v – III tip. Rassev R3-BRB. Texnologik sxemasi. Rassevlar texnologik sxemasidan kelib chiqqan holda un tortish jarayonlarida qo’llaniladi. Rassevlardan samarali foydalanish uchun texnologik sxemalarni to’g’ri tanlash tavsiya etiladi. Texnologik sxemalar uch guruhga bo’linadi (rasmda ko’rsatilgan). Oraliq mahsulotlarni hajmidan kelib chiqqan holda elakka setkalar tanlanadi.

95-rasm. Saralash elash uskunasi. (Rassev) GKE-8/28.

Rassevni texnik xarakteristikasi Ko’rsatkichlar GKE- 6/28 ZRSH6- 4M RZ- BRB GKE- 8/28 O’rtacha kunlik yuklama, kg/(m 2 sut) 1026— 1020— 1330 1440 Seksiyalarni soni, sht. 6 6 6 8 Seksiyadagi ramkali setkalarni soni, sht. 20-24 14 22 28 Sitali ramkalar o’lchami, mm 620x56 0 400x800 404x680 620x56 0 Rassevlarni umumiy elash yuzasi, m 2 48-57 27 28,2 57-67

Aylanma tebranish radius, mm: 47 47 37,5 47 Mahsulot bilan 40 40 41 40 Mahsulotsiz Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /ch - 960... 1440 - - Elektrodvigatel quvvati , kVt 7.5 4 4 7.5 Gabarit o’lchamlari, mm: Uzunligi 3050 2020 1085 3050 Eni 2020 2036 1405 Korpust balandligi 1865 2370 2760 2150 Og’irligi, kg 3300 3050 3200 4720 96-rasm. Saralash elash uskunasi. GKE-8/28. 4. Boyitish jarayonining asosiy vazifasi Rassevlarda ajratilgan, maydalangan bug’doy, yorma fraksiyalari geometrik o’lchamlari jihatidan bir xil. Lekin ayrim zarrachalar birbiridan asllik sifatlari yoki

endosperm miqdori bilan farq qiladi. Agar maydalanish jarayonidagi don zarrachasi kraxmalli endospermdan tashkil topgan bo’lsa, unda kul moddasi kamroq bo’lgan yormadan iborat bo’ladi. Agar zarracha donning yuqori, ya’ni aleyron qatlami, hatto don qobig’idan olingan bo’lsa, bunday yormalarda kul moddasi ko’proq bo’ladi. Maydalangan bug’doy yormalar massasida murtak zarrachalari ham bo’lishi mumkin. Ana shu turli sifatli aralashmalardan toza endosperm zarrasini ajratib olib, yuqori sifatli un ishlab chiqarish asosiy vazifa hisoblanadi. Bu masalani sovurish-elash (sitoveyka) jarayoni hal qiladi. Maydalangan bug’doy yormasining fizik-kimyoviy va aerodinamik xususiyati Yormalarni sovurish elash (sitoveyka) uskunalarida boyitish jarayoni uning tuzilishi (zichligi), aerodinamik va kimyoviy tarkibi kabi xususiyatlariga asoslangan. Ma’lumki, kraxmalning zichligi 1,4–1,5 g  sm 3 , oqsilniki 1,1.G /sm 3 . 2–1,3, yog’larniki esa 1 g  cm 3 . Bundan ko’rinib turibdiki, zarrachalar donning markazi va periferik (sirtqi) qismidan olinganda, yorma miqdori donning markaziga yaqinlashgan sari ko’payib borsa, oqsil miqdori esa kamayadi. 97-rasm. Havo yordamida elash boyitish uskunasi. GIS-2/46/200.

Donning qobig’i esa g’ovaksimon ko’rinishda bo’lib, uning zichligi endosperm zichligidan pastdir. Agar mahsulotlardagi zarrachalar bir xil katta-kichiklikda bo’lib, zichligi bilan farqlansa, ular sovurilganda, zichligi yuqori bo’lgan zarrachalar pastki qatlamga, zichligi pastlari esa yuqoriga chiqadi. Un ishlab chiqarish sanoatida bu hodisadan donni maydalashda hosil bo’lgan yormalarni saralash jarayonida foydalaniladi. Sof endosperm zarrachasining zichligi uning qobiq moddasi bilan birgalikdagi zichligiga nisbatan yuqori bo’ladi. Shuning evaziga ham ular pastki qatlamga tushib ketadi. Mahsulotlar elanganda, eng avvalo, sof kraxmal endosperm, so’ngra aleyron qatlam, don qobiqlariga ega bo’lgan zarrachalar o’ta boshlaydi. Yormalarni zichligi bo’yicha saralash bilan birga, ular aslligi, aerodinamik tarkibiga asoslanib ham turkumlanadi. Yormalarni asllik sifati bo’yicha samarali saralashda elashdan ko’ra ularga qo’shimcha havo bilan ta’sir o’tkazish afzaldir. Bunda havo oqimi mahsulotlar qatlamining ichiga o’tib, mahsulot oqimining yumshashi natijasida zarrachalarni vertikal ravishda va mahsulotlarni zichligi bo’yicha qatlamlarga ajratish tezlashadi. Shu asosda sovurish-elash uskunasidan unumli foydalanib, unda yormalarni aslligi bo’yicha saralash jarayoni amalga oshiriladi.

98-rasm. Un tortishda yormalarni boyitish jarayoni. 99-rasm. Yormani boyitish uskunasining texnologik sxemasi A1-BSO: P – elakdan o’tish (proxod sita); SN, (oraliq mahsulotlarni pastki yarusdan chiqishi) SS, (o’rta yarusdan) SV– (yuqori yarusdan) arab raqamlari yarusdagi elaklarni tartib nomerini anglatadi. Ko’rsatkichlar A1- BSO GIS- 2/46/200 MIS 2/46/200 Ishlab snqarish quvvati t/soat 1.6-2.0 2.0-2.5 2.0-2.5 Seksiyalarni soni, sht. 2 2 2 Yaruslar soni 3 3 3 Seksiyadagi ramkali soni, sht. 12 12 12 Sitali ramkalar o’lchami, mm 502x43 2 460x420 0 460x200 Umumiy elash yuzasi , 4,5 4,5 4.5 Оралиқ маҳсулот

m 2 Tebranish amplutudasi , mm: 4555 4555 4555 Tebranish snastatasi min/ son 480...5 25 480...52 5 480...52 5 Aspiratsiya uchun havo sarfi, m 3 /ch 2400- 4200 2400- 4200 2400- 4200 Elektrodvigatel quvvati , kVt 2 2 2 Gabarit o’lchamlari, mm: Uzunligi 2755 2755 2755 Eni 1180 1180 1180 Korpust balandligi 1385 1385 1385 Og’irligi, kg 1450 1300 1300 5. Oraliq mahsulotlarni sayqallash jarayoni Sayqal berish sistemasining asosiy vazifasi endosperm zarrachalari va qobiqli yopma zarrachalarini butun holda qoldirish. Bu jarayonda 1 sm val doirasida 10– 12 rifllar yoki yuzasi mayda g’adir-budurli vallardan foydalaniladi. Bu usulda yuqori darajada un olish tartibini saqlab, 8–10%dan ortiqroq mahsulot olinadi.

100-rasm. Don maydalash, yanchish va sayqallash uskunasi. 6. Un tortish jarayonlari Un tortish jarayoni asosan maydalash, saralovchi va qo’shimcha ishlov berilgan, sayqallangan va boyitilgan yorma va dunstlarni maksimal darajada maydalaydi va 1-2-3-un tortish sistemalardan oliy navli unlar olinadi. Keyingi sistemalardan 1- va 2-navli unlar olinadi. Valli stanoklarda un olish quyidagicha bo’ladi: Yorma hosil qilish jarayoni (dr pr) 10–15%, sayqallash jarayoni (shlf pr) 8–10%. Un tortish jarayonida (razmol pr) 1u.t.-3u.t. 50–65%. 4u.t.-7u.t. 10–12%, qolgan jarayonlarda 3–6%, unning chiqishi 72–82%ni tashkil qiladi.

101-rasm. Un tortishda donni maydalash bo’limining umumiy ko’rinishi. 7. Vimol jarayonlari Kepak qobiqlarni ajratib (vimol) olish. Bu jarayonning asosiy vazifasi meva qobig’ida qolgan endospermni kepakdan ajratib oladi. Bu jarayonda asosiy uskuna bo’lib, “Vimol” mashinasi hisoblanadi. Kepak bilan chiqib ketayotgan unlarning miqdori 3%dan oshmasligi kerak. Bunda 3 xil o’lchamli elaklardan foydalaniladi Ø 1,25, Ø 1, Ø 0,75. Maydalashning oxirgi jarayonlaridan keyin qo’llaniladi. Sistemalardan kelayotgan un navlar bo’yicha nazorat qilinadi. Nazorat jarayoniga alohida elak (rassev) ajratiladi. Oliy navli un 49–52 nomerli elakdan o’tishi, ya’ni «proxod»dan olinadi. Birinchi navli un 43–46 nomerli elakdan o’tishi olinadi (proxod). Ikkinchi navli un 35–38 nomerli elakdan o’tgan (proxod) mahsulot hisoblanadi. Nazorat elaklardan o’tmay hosil bo’lgan aralashmalar (ostatka) un tortish bo’limiga qayta maydalash uchun yuboriladi. Elakdan o’tmay qolgan qismining (ostatka) miqdori oliy nav uchun 5%, birinchi va ikkinchi navlar

uchun 2%dan oshmasligi kerak. Hozirgi kunda O’zbekistonda novvoybop oliy, birinchi, ikkinchi navlari ishlab chiqariladi.

102-rasm. Endospermadan kepakni ajratish va nazorat qilish uskunasi. 8. Tayyor mahsulotlarning umumiy xarakteristikasi va unda ro’y beradigan jarayonlar *Oliy nav. Kraxmal maksimum, darmondorilar va kletchatka minimum darajada. Kletchatka chiqarib tashlanadigan kepak tarkibida bo’ladi. Yorqin, qordek oppoq rangli. 103-rasm. Saralash elash uskunasi. AO «Gʻalla-alteg» tegirmon sexi. Oliy nav un – mayin yanchilgan endospermdan (zarrachalarning o’rtacha o’lchami 30–40 mkm) iborat bo’lib, oq rangi, tarkibida kraxmalning ko’pligi (79– 80%), oqsillar miqdorining o’rtacha yoki namligi (10–14%) bilan ajralib turadi; ho’l kleykovinaning chiqishi taxminan 28%ni tashkil qiladi, kuldorligi 0,55%dan yuqori emas. Unning tarkibida selluloza (0,1–0,15%), yog’ va qand juda kam miqdorlarda bo’ladi. *Birinchi nav. Donning mayda yanchilgan endospermi va umumiy hajmning 7% gacha donning qobig’i.

I navli un – eng ko’p tarqalgan. Mayin yanchilgan endosperm zarrachalaridan (o’lchami 40–60 mkm) va kam miqdordagi kepakdan, ya’ni maydalanmagan qobiq va aleyron qatlamdan (un massasiga nisbatan 3–4% miqdorda) iborat bo’ladi. Kraxmal miqdori o’rtacha 75%ni tashkil qilib, oqsil miqdori nisbatan ko’p bo’ladi (13–15%), ho’l kleykovinaning chiqishi 30%ni tashkil qiladi. I navli un tarkibida qandlar (2% gacha) va yog’ miqdori (1%), oliy navli undagiga nisbatan ko’p bo’ladi. Unning kuldorligi 0,75%ni va sellulozaning miqdori o’rtacha 0,27–0,3%ni tashkil qiladi. Birinchi navli unning rangi sof oq rangli yoki oq rangda bo’lib, sariq yoki kulrang tuslari ham bo’ladi. *Ikkinchi nav. Kepak zarrachalarining ma’lum foizi hisobiga ancha to’qroq rang. Asosiy belgilangan maqsadi konditer mahsulotlari, pryanik va boshqalar. II navli un – qobiq aralashmalari ko’proq (un massasiga nisbatan 8–10% miqdorda) maydalangan endosperm zarrachalaridan iborat bo’ladi. Zarrachalarining o’lchami 30–40 dan 150–240 mkm gacha. Un tarkibida 70–72% kraxmal, 3–16% oqsil bo’lib, ho’l kleykovinaning chiqishi 25% dan kam emas. Qand miqdori 1,5–2,0%, yog’ 2% atrofida, kuldorligi 1,1–1,2%, selluloza miqdori o’rtacha 0,7%. Uning rangi oq-sariq tuslidan, oq- quyuqroq kulrang va jigarranggacha. *Aralash (universal). Bu oliy va birinchi navli unlarning turli proporsiyalardagi aralashmasi. Asosiy belgilangan maqsadi makaron mahsulotlarining turli navlari Jaydari I navli un – oddiy tortish yo’li bilan olinadi va uning chiqishi 96%ni tashkil qiladi. Bug’doy un qanday qismlardan tashkil topgan bo’lsa, xuddi shu qismlardan iborat bo’ladi, lekin meva qobig’i va murtagining kamligi bilan ajralib turadi. Javdari un nisbatan yirik, bir jinsli emas (eng katta zarrachasining o’lchami 600 mkm, eng kichik zarrachasining o’lchami esa 30–40 mkm ni tashkil qiladi). Kimyoviy tarkibi boshlang’ich donning tarkibiga yaqin bo’ladi (kuldorlik dondagiga nisbatan 0,07–0,1% ga, selluloza miqdori esa 0,15–0,2% ga kam bo’ladi). Bu un yuqori nam singdirish va qand hosil qilish qobiliyatiga ega bo’lib, ho’l kleykovinaning chiqishi 20% va undan yuqori bo’ladi.

Oliy nav un endospermning ichki qismlaridan, 2-navli un esa endospermning tashqi qavatlari zarrachalaridan va biroz miqdorda po’stloq qismlaridan iborat bo’ladi. Uning rangi sarg’ishdan och sariq ranggacha bo’lishi, un tarkibida karotinoidinlarning mavjudligi bilan bog’liq. Oqsil miqdori 15–16% gacha, ba’zida esa undan ko’proq bo’lishi mumkin. Un 32–35% (40%gacha) ochiq rangdagi elastik kleykovina hosil qilish xususiyatiga ega. *Kepak. Rasmiy ravishda kepak donni qayta ishlashdan olinadigan chiqitlarga tegishli va chorva uchun ozuqa sifatida ishlatiladi. Biroq so’nggi paytlarda aynan kepak va undan olinadigan mahsulotlar bozorda tobora eng katta o’rinlarni egallashmoqda. 9. Un saqlashda ro’y beradigan jarayonlarga umumiy xarak- teristika Unning odatdagi sharoitlarda saqlanish muddati ikki yildan oshmaydi, ko’pincha esa oylar kesimida hisoblanadi. Uni saqlash davrida ro’y beradigan barcha jarayonlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: ijobiy va salbiy. Ijobiy jarayonlarga unning sifatini, birinchi navbatda uning non pishirilish xususiyatlarini yaxshilashga yordam beruvchi jarayonlar kiradi. 27-jadval GOST talablari bo’yicha tayyor unlarning navlar bo’yicha sifat ko’rsatkichlari quyidagicha Oliy nav I nav II nav namlik 14,5% 14,5% 14,5% kuldorlik 0,55% 0,75% 1,25% klekovina 28% 30% 25% T.m. tarkibidagi yormachalar va 5% 2% 2%

kepak zarrachalari miqdori Ushbu jarayonlar natijasida eng yaxshi sifatli pishgan non olish mumkin, hatto ba’zida un birligiga nisbatan katta hajmda, ya’ni ko’p non mahsuloti chiqadi. Bug’doy unini saqlashdagi ijobiy jarayonlar yig’indisini unning yetilishi deb atashadi. Bu jarayonlar ro’y beradigan vaqt davomiyligi saqlash amaliyotida dam olish iborasi bilan mashhur. Yetilgan undan tayyorlangan non deyarli har doim katta hajmda chiqadi va uning mag’zi yangi yanchilgan undan pishirilgan non mag’ziga nisbatan oqroq rangga ega bo’lib, yaxshi strukturasi bilan ajralib turadi. Bu un tarkibiy qismlari kolloid xususiyatlarining yaxshilanishi, ularning suv shimish qobiliyatining ortishi va oksidlanish jarayonlari oqibatida ro’y beradi. Salbiy jarayonlarga unning quruq moddalari vaznining kamayishiga va sifatining pasayishiga olib keladigan jarayonlar kiradi. Salbiy jarayonlar guruhi juda katta. Unda pishib o’tib ketish, achchiq bo’lib qolish, achib qolish, mog’orlash, hasharotlar va kanallarning rivojlanishi, o’z- o’zidan qizib ketish va yopishib ketish holatlari kuzatiladi. Unni saqlash paytida ro’y beradigan jarayonlar tabiatini o’rganish shuni ko’rsatdiki, ular rivojlanishining ehtimoli va intensivligi ko’p holatlarda aynan bir xil sharoitlarga bog’liq: unni saqlashga qo’yishdan avvalgi boshlang’ich sifatlari, unning namligi, ombordagi havo harorati, unga havoning kirishi, omborning texnik va sanitar holati hamda unni joylashtirish uslublari kiradi. Unni nafas olishi (gaz almashuvi). Unda kuzatiladigan gaz almashinuvi un zarrachalarining; mikroorganizmlarning nafas olishi va kimyoviy oksidlanish jarayonlarining (karotinoid pigmentlar, yog’ va shunga o’xshashlarning oksidlanishi) oqibatidir. Un zarrachalari o’z hayotiy funksiyalarini hali to’la yo’qotmagan don hujayralaridan iborat. Shuning uchun ham yanchish jarayonida va saqlashning birinchi davrida bu zarrachalar nafas oladi. Un zarrralari yuzasining yig’indi

faolligining donga nisbatan ortishi (vazn birligiga) va ularga kislorodning kirishi gaz almashinuvini sezilarli darajada oshiradi. Shunday qilib, unning nafas olishi undagi gaz almashinuvi har bir partiyada ro’y beradi. Undagi istalmagan jarayonlarni (o’z-o’zidan qizib ketish, yopishish va boshqalar) bartaraf qilish uchun gaz almashinuvini qisqartirish choralarini ko’rish kerak. Bunga unni pnevmotransportirovka qilish jarayonida sovutish va saqlash rejimiga rioya qilish orqali erishish mumkin. Bug’doy unining etilishi. Don pigmentlarining asosiy massasini karotin va ksantofil tashkil qilib, ularning xususiyatlari yetarlicha o’rganilgan. Masalan, karotinning oksidlanishga nisbatan qobiliyati ma’lum va buning natijasida rangsizlanishga nisbatan ham (karotin derivatlarining hosil bo’lishiga) un faqat unga kislorod kirib tursagina, yanada ochroq bo’lib qoladi. Tarkibida kislorod bo’lmagan gazli muhitda hamda havosiz hududda un oqarmaydi. Tajribalarda unga havo qanchalik ko’p kirsa, uning shunchalik tez oqarib qolishi aniqlangan. Bunday holat unning yetilishini tezlashtirish uchun uni sun’iy ravishda havo berib shopirilganda qayd qilingan. Unning intensiv oksidlanishi uni pnevmatik transport yordamida ko’chirish va maxsus aerorlanadigan siloslarda saqlanganda ham ro’y beradi. 10. Bug’doy unining novvoylik xossalari Bug’doy unining novvoylik xossalari texnologik jarayon to’g’ri olib borilgan taqdirda, yaxshi sifatli non hosil qilishda namoyon bo’ladi. Yaxshi pishgan bug’doy noni yetarli hajmga, to’g’ri shaklga, bir tekis bo’yalgan zarrachalarga, bir xilda tarqalgan, mayin g’ovaklikdagi egiluvchan mag’ziga ega bo’lishi kerak. Ma’lum turdagi bug’doy nonining mag’zi qanchalik ochiq rangda bo’lsa, u shunchalik iste’molchilar tomonidan qadrlanadi. Bug’doy unining novvoylik xossalari, asosan, uning quyidagi xususiyatlari bilan belgilanadi: – gaz hosil qilish qobiliyati;

– ma’lum aniqlikdagi strukturaviy-mexanik xususiyatlarga ega bo’lgan xamir hosil qilish qobiliyati – «unning kuchi»; – unning rangi va non tayyorlashda to’qlashish xususiyati. Un zarrachalarining o’lchamlari ham sezilarli ahamiyatga ega. Unning gaz hosil qilish qobiliyati – bu ma’lum miqdordagi un, suv va achitqidan tayyorlangan xamirning bijg’ishi davomidagi muayyan bir vaqt ichida ajralib chiqqan karbonat angidrid gazi (uglerod ikki oksidi) miqdori tushuniladi. Bu ko’rsatkich sifatida 100 g un, 60 sm 3 suv va 10 g presslangan achitqidan tayyorlangan xamirning 30°C haroratda 5 soat bijg’ishi natijasida hosil bo’lgan karbonat angidrid gazi (uglerod ikki oksidi)ning sm 3 miqdori qabul qilingan. Unning gaz hosil qilish xususiyati shu undagi (xususiy) qandlar miqdori va qand hosil qilishi bilan bog’liq. Unning xususiy qandlari. Donning markaziy qismidagi (endosperm) qand miqdori, murtagi, qobig’i, endospermga yopishib turuvchi aleyron qatlamidagiga ko’ra nisbatan kamdir. Shuning uchun unning chiqishi qanchalik yuqori bo’lsa, don qobiqlarining miqdori, shundan kelib chiqib, qand miqdori ham ko’p bo’ladi. Bug’doy unida achitqi yordamida bijg’itiladigan qandlarning umumiy miqdori, don tarkibi va un chiqishidan kelib chiqib, unning quruq moddalariga nisbatan 0,7– 1,8% atrofida bo’ladi. Don va undagi qand miqdori, xususan, maltoza miqdori donning unib chiqishi natijasida ortib ketishi mumkin. Unning qand hosil qilish qobiliyati undan tayyorlangan suv-un korishmasining o’zgarmas harorat va ma’lum bir vaqt ichida u yoki bu miqdordagi maltozani hosil qilishidir. Qand hosil qilish, undagi amilolitik fermentlarning un kraxmaliga ta’siri bilan bog’langan bo’lib, amilolitik (  – amilaza va  – amilaza) fermentlarning miqdori va faolligiga, un zarralarining o’lchamlari, ulardagi kraxmal donalarining tabiati va holatiga, ya’ni kraxmalning ferment ta’siriga beriluvchanligiga bog’liq. Unning qand hosil qilish ko’rsatkichi bo’lib, 10 g un va 50 sm 3 suvdan tayyorlangan suv-un suspenziyasini 27°C haroratda bir soat davomida saqlash natijasida hosil bo’ladigan maltozaning milligrammdagi miqdori hisoblanadi. Odatda, unib chiqmagan donda faqat – amilaza mavjud bo’ladi. Unib

chiqqan bug’doyda esa  – amilaza bilan birgalikda faol  – amilaza ham mavjud.  – amilaza kraxmalga ta’sir qilib, asosan, maltozani hosil qilish bilan bir qatorda, kam miqdorda yuqori molekulyar dekstrinlarni ham hosil qiladi,  – amilaza esa kraxmal gidrolizining asosiy mahsuloti sifatida past molekular (kamroq massaga ega bo’lgan) dekstrinlarni va kam miqdordagi maltozani hosil qiladi. Ikki fermentni ta’minlaydi birgalikda ta’sir qilishi kraxmalning ko’proq qandlantirishini  va  – amilazalar muhitning harorati va ta’siriga bog’liqligi bilan farqlanadi.  – amilaza  – amilazaga nisbatan 70–74°C haroratda yuqori darajada faollikka ega bo’ladi va 97–98°C haroratda faolligini yo’qotadi.  – amilaza esa 62–64 °C haroratda yuqori faollikka ega bo’lib, 82–84 °C haroratda faolligini yo’qotadi.  – amilaza  – amilazaga qaraganda muhitning kislotaliligini ortishiga chidamlidir.  – amilaza 10,5–11,0 grad kislotalilikda va 71°C haroratda faolligini yo’qotadi, 4,4 grad kislotalilikda esa faolligini 96– 98°C gacha saqlab qoladi.  – amilaza 10– 11,5 grad kislotalilikda – 60°C haroratda, 4,5–6,5 grad kislotalilikda esa 73–78°C haroratda faolligini yo’qotadi. Bug’doy donida yetarli miqdorda faol  – amilaza mavjud bo’ladi. Shuning uchun bug’doydan olingan unning qand hosil qilish qobiliyati asosan, kraxmalning ferment ta’siriga beriluvchanligiga, ya’ni kraxmalning ta’sirchanligiga bog’liqdir. Un kraxmalining ta’sirga beriluvchanligi, asosan, un zarrachalari va kraxmal donlarining o’lchamlari hamda ularning mexanik zararlanganligi darajasiga bog’liq. Bu zarrachalar qanchalik kichik bo’lsa, shunchalik ko’p miqdorda  – amilaza ta’siriga beriluvchan bo’ladi. Bunday unning gaz hosil qilish qobiliyati ham yuqori. Unib chiqqan bug’doydan olingan unda faol  – amilaza miqdori qo’shimcha va qariyb hal qiluvchi o’ringa ega bo’ladi. Unning xususiy qandlari xamir bijg’ishining boshlang’ich bosqichidagina sezilarli ahamiyatga molik. Xamir bijg’ishining oxirida, tindirish va pishirishning boshlang’ich bosqichlarida gaz hosil bo’lishi, nonning sifatli bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun unning gaz

hosil qilish qobiliyati unning xususiy qandlariga ma’lum miqdorda bog’liq bo’lsa- da, asosan, unning qand hosil qilish qobiliyati bilan belgilanadi. Unning gaz hosil qilish qobiliyati uning uglevod-amilaza kompleksi bilan aniqlanadi. Unning gaz hosil qilish qobiliyatining texnologik ahamiyati tarkibida shakar ko’rsatilmagan non mahsulotlarini ishlab chiqarishda ko’zga tashlanadi. Unning gaz hosil qilish qobiliyatiga qarab, – xamirning bijg’ish jadalligi va tindirishning tezligi, undagi kleykovinaning miqdori va sifatiga qarab nonning g’ovakligi hamda hajmi haqida mulohaza yuritish mumkin. Gaz hosil qilish qobiliyati non qobig’ining rangiga ham ta’sir qiladi. Gaz hosil qilish qobiliyati past bo’lgan undan tayyorlangan xamirda unning xususiy qandlari bijg’ish jarayonining birinchi soatlaridayoq sarflanadi. Natijada, bijg’ishning oxirida, tindirish va pishirishning birinchi bosqichida yetarli bo’ladigan miqdorda qand mavjud bo’lishini ta’minlay olmaydi. Bunday xamirdan tayyorlangan nonning hajmi kichik va g’ovakligi kam bo’ladi. Bug’doy nonining rangi sezilarli ravishda xamirda bijg’imasdan qolgan qandlar miqdoriga bog’liq. Pishirilayotgan xamir qobiq hosil qiluvchi sirtining qizishi, bijg’imasdan qolgan qandlar, oqsillarning parchalanish mahsulotlari bilan o’zaro ta’sirlashishi tufayli, sarg’ish jigarrangli moddalar melanoidlar hosil bo’ladi. Bir tekisda bo’yalgan, bir xil rangdagi qobiqli non olish uchun pishirish vaqtida xamirda bijg’imasdan qolgan qandlar miqdori quruq moddalar miqdoriga nisbagan 2–3%dan kam bo’lmasligi kerak. Qoldiq qandlarning juda kam miqdorda bo’lishi xamirni yuqori haroratda uzoq vaqt davomida pishirishdan so’ng ham non qobig’ining oq rangli bo’lishiga sabab bo’ladi. Gaz hosil qilish qobiliyati pasg bo’lgan unni, odatda, novvoylar «issiqqa chidamli» deyishadi. Bunday un turkumlari oliy va birinchi navli bug’doy unidan non pishirishda ko’p uchraydi. «O’zbekiston» ikkinchi navli va jaydari bug’doy unlari esa yetarlicha gaz hosil qilish qobiliyatiga ega bo’ladi. Unning chiqishi qanchalik yuqori bo’lsa, unda qand miqdori va fermentlar faolligi shunchalik baland. Shu tufayli unning gaz hosil qilish qobiliyati ham

yuqori. Unib chiqqan bug’doy unining gaz hosil qilish qobiliyati keskin ortib ketishi mumkin. Unning xususiyatlarini tekshirganda, bu holatni nazarda tutish kerak. «Unning kuchi» va uni belgilovchi omillar. Unning xamir qorishda, bijg’ish tindirish jarayonlarida ma’lum strukturaviy-mexanik xossalarga ega bo’lgan xamir hosil qilish qobiliyatiga «unning kuchi» deb shartli nom berilgan. Odatdagi konsistensiyaga ega bo’lgan xamirni qorishda nisbatan ko’p miqdordagi suvni singdirib olish qobiliyatiga ega bo’lgan un kuchli un deyiladi. Kuchli undan tayyorlangan xamir qorish va bijg’ish vaqtida o’zining strukturaviy- mexanik xossalarini (normal konsistensiyasi, elastikligi va yuzasining quruqligini) o’zgartirmasdan saqlab qoladi. Shuning uchun kuchli undan tayyorlangan xamir bo’laklari dumalatish va shakl beruvchi mashinalarda yaxshi ishlansa, ishchi qismlariga yopishmaydi. Shakl berilgan xamir bo’laklari karbonat angidrid gazini yaxshi saqlab qolgani bois tindirish, pishirish jarayonida kam yoyiladi. Shuning uchun yetarli darajada gaz hosil qilish qobiliyatiga ega bo’lgan kuchli undan tayyorlangan non yaxshi g’ovaklangan, kam yoyilgan va katta hajmli bo’ladi. Normal konsistensiyali xamirni qorish jarayonida nisbatan kam miqdordagi suvni singdirib oluvchi unga kuchsiz un deyiladi. Bunday undan tayyorlangan xamirning strukturaviy-mexanik xossalari qorish va bijg’itish jarayonlarida tezda yomonlashadi, xamir bijg’itish oxirida nisbatan suyuqlanib, elastikligi kam, yopishqoq va surkaluvchan bo’lib qoladi. Natijada, xamir bo’laklari dumalatish va shakl berish mashinalarining ishchi organlariga yopishib, ularning ishini qiyinlashtiradi. Tagdonli nonni tindirish va pishirish vaqtida xamir bo’laklari tezda yoyilib, gaz saqlab qolish qobiliyati pasayadi. Shuning uchun kuchsiz undan tayyorlangan nonning hajmi kichik, tagdonda pishirilgan mahsulotlar esa yoyilgan bo’ladi. Kuchi o’rtacha bo’lgan unning xususiyatlari oraliq holatni egallaydi. Unning kuchini belgilovchi omillar . Unning kuchini, asosan, uning oqsil- proteinaza kompleksi belgilaydi. Shu bilan birga unning kuchi kamroq darajada bo’lsa-da, undagi kraxmal, amilaza, yelimlar, lipidlar va ularga ta’sir qiluvchi fermentlar miqdori, holati va xususiyatiga bog’liqdir. «Oqsil-proteinaza

kompleksi» tushunchasi, oqsil moddalari, proteolitik fermentlari va proteolizni faollantiruvchilari yoki ingibitorlarini (pasaytiruvchilarini) qamrab oladi. Unning oqsil moddalari miqdori, tarkibi, holati va xususiyatlari birinchi darajadagi ahamiyatga egadir. Bug’doy xamirining elastikligi, plastikligi va qovushqoqligini belgilovchi strukturaviy-mexanik xossalari aynan unning oqsillari bilan belgilanadi. Undagi oqsil moddalarning miqdori 8 dan 18%gacha o’zgarib turishi mumkin. Bug’doy uni oqsili tarkibiga, asosan, proteinlar kiradi. Ularda katta bo’lmagan miqdorda oqsillarning oqsilmas moddalar bilan birikmalari (lipoproteidlar, glikoproteidlar va nukleoproteidlar) ham mavjud bo’ladi. Bug’doy donidan tayyorlangan unning oqsilini 2/3 dan 3/4 qismigacha miqdorini uning gliadin va glutamin fraksiyalari tashkil qiladi. Bunda gliadin fraksiyasining miqdori, glutamin fraksiyasiga nisbatan katta bo’ladi. Asosan, ana shu fraksiyalar bug’doy unining kuchini belgilaydi. Bug’doy unining qolgan oqsillari albumin va globulin fraksiyalarini tashkil qiladi. Bug’doy unida lipoproteidlar va glikoproteidlarning bo’lishi hamda ularning xossalari ham unning kuchiga ta’sir qiladi. Unning proteolitik fermentlari, ularning faollantiruvchilari (aktivatorlari) va pasaytiruvchilari (ingibitorlari). Oqsillarni (proteinlarni) peptid bog’laridan gidrolitik parchalovchi fermentlarni proteinazalar deyiladi. Ularning ta’sirida oqsillarning gidrolitik parchalanishi (proteoliz) yuzaga kelib, peptonlar, polipeptonlar va erkin aminokislotalar hosil bo’ladi. Boshoqli ekinlar va ulardan olingan unning tarkibida qaytaruvchi birikmalar, xususan, sulfogidril (SH) guruhli (sistein, glutation) moddalar ta’sirida faollanish xususiyatiga ega bo’lgan proteinaza mavjud. Proteinazalarga, shu bilan birga oksidlovchi (KBrO 3 , KJO 3 , havo kislorodi) birikmalar ta’sirida faolsiz shaklga aylanish xususiyati ham xosdir.

Shunday qilib, nomlangan va shu kabi qaytaruvchi birikmalar proteolizning faollantiruvni, oksidlovchi birikmalar esa proteolizni pasaytiruvchi (ingibitor) rolini bajarishlarini qayd qilish lozim. Oqsil peptid bog’ining proteinazalarning gidrolitik ta’sirida uzilishi natijasida erkin amin va karboksil guruhlari hosil bo’ladi. Shundan kelib chikib, proteolizning jadalligi haqida so’z yuritish mumkin. Ammo proteinazaning ta’siri boshlang’ich shakl bo’lib, oqsilning dezagregatlanish, strukturasining buzilishi hisoblanadi, shundan so’nggina oqsilning polipeptid zanjirining peptid bog’lari uziladi. Proteinazaning kleykovina va xamirga ta’siri ularning kuchli suyuqlanishiga, qayishqoqligining pasayishi va oquvchanligining oshishiga olib keladi. Proteinaza ta’sir qilishining eng qulay muhiti bo’lib, rN 4–5,5 orasidagi muhit va 45°C harorat hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, bug’doy unining kuchini belgilovchi asosiy omil bo’lib, oqsil-proteinaza kompleksi hisoblanadi. Unda oqsil qanchalik ko’p bo’lib, uning strukturasi shunchalik zich va mustahkam bo’lsa, u proteinaza ta’siriga beriluvchan bo’lmaydi. Unda proteinaza va proteoliz faollantiruvchilarining miqdori hamda faolligi qanchalik kam bo’lsa, un shunchalik kuchli bo’lib, bunday undan tayyorlangan xamirning strukturaviy-mexanik xossalari turg’un bo’ladi. Unning kuchiga uning tarkibida mavjud bo’lgan yog’lar, to’yinmagan moy kislotalari, fosfatidlar, lipoproteidlarga boy bo’lgan lipidlar ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Suvda eruvchi pentozanlar (yelimlar), kraxmal donlarining o’lchami va holati ham xamirning tarkibiga ta’sir qilishi mumkin. Xamir qorilganda bijg’ish hamda tindirish jarayonlarida unning oqsil moddalari suvni singdirib, jadal bo’kadi. Bunda oqsil moddalarning suvda erimaydigan fraksiyalari gliadin va glutenin, kleykovina deb nomlanuvchi qayishqoqlik va cho’ziluvchan xossaga ega bog’lanuvchan massani hosil qiladi. Kleykovinaning asosi oqsil moddalardan iborat bo’lsa-da, uning quruq moddalari tarkibiga oqsilmas moddalar ham kiradi. Oddiy usul bilan yuvib olingan kleykovina quruq moddalarining 75–90%ni oqsillar, qolgan 10–25%ni esa

kraxmal, kletchatka, kul elementlari, qandlar va lipidlar tashkil qiladi. Bug’doy unida kleykovina miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, un shunchalik kuchli bo’ladi. Un kuchining texnologik ahamiyati. Unning kuchi normal konsistensiyadagi xamir olish uchun kerak bo’ladigan suvning miqdori, bijg’ishdagi strukturaviy- mexanik holatining o’zgarishi va shu bilan bog’liq bo’lgan xamirni bo’laklashdagi hamda tindirishdagi holatini aniqlaydi. Unning kuchi xamirning gaz saqlash qobiliyati, nonning hajmi, mag’zi g’ovakligining o’lchami va strukturasini belgilaydi. Bundan tashqari, un kuchi xamirning shaklini saqlab qolish qobiliyatini, shundan kelib chiqib tagdonli nonning yoyiluvchanligini belgilaydi. Shuning uchun bug’doy unining kuchi non sifatini ta’minlovchi omillardan biri hisoblanadi. Unning rangi va xamir tayyorlash jarayonida to’qlashish xususiyati. Iste’molchilar, odatda, navli bug’doy unidan tayyorlangan non mag’zining rangiga ko’proq ahamiyat berishadi. Mag’zining rangi unning rangi bilan bog’liq. To’q rangli undan mag’zi to’q rangli non hosil bo’ladi. Ammo oq rangli undan ba’zi holatlarda to’q, rangli non hosil bo’lishi mumkin. Shuning uchun unning novvoylik xossalarini baholanganda uning nafaqat rangi, balki rangining to’qlashishini ham inobatga olish kerak. Unning rangi, asosan, un tortilgan don endospermasining rangi, shu bilan birga undagi don qobig’i zarrachalarining rangi va miqdori bilan ham aniqlanadi. Qayta ishlash jarayonida un rangini to’qlashishi esa undagi erkin tirozin miqdori va tirozinni oksidlab, to’q rangli melaninlar hosil qilishiga sabab bo’luvchi polifenoloksidaza (tirozinaza) fermentining faolligiga bog’liq. Xamirda melaninlarning hosil bo’lishi, xamirning va non mag’zi rangining to’qlashishiga sabab bo’ladi. Un rangining to’qlashish xususiyatiga polifenoloksidazaga qaraganda tirozinning miqdori ko’proq ta’sir qiladi. Unning rangini organoleptik usulda etalon rang bilan solishtirib yoki maxsus asboblar rang o’lchagichlar yordamida aniqlanadi. Buning uchun FPM -1, FPM56M fotometrlari va Karl Seysena (Germaniya) firmasining leykometrlaridan foydalanish mumkin.

Un zarrachalarining o’lchami. Un zarrachalarining o’lchami xamirda yuz beradigan biokimyoviy va kolloid jarayonlarning tezligiga, xamirning xossalariga, nonning sifatli chiqishiga bog’liq. Oliy va birinchi navli un zarrachalarining o’lchami bir necha mikrometrdan (mkm) 180–190 mkm. gacha o’zgarib turadi. Novvoylik unida zarrachalarning taxminan yarmisining o’lchamlari 40–50 mkm. dan kichik, qolganlari esa 40–50 dan 190 mkm oralig’ida bo’ladi. Yumshoq bug’doydan olingan un zarrachalari qattiq bug’doydan olingan un zarrachalariga qaraganda o’lchami kichikdir. Unning keragidan kam yoki ortiqcha maydalanishi uning novvoylik xossalarini yomonlashtiradi. Juda katta zarrachali undan tayyorlangan nonning hajmi kichik, g’ovaklarining pardalari qalin, qobig’i oq rangda va aksincha. Keragidan ortiqcha maydalangan un nonning hajmi kichik, qobig’i qoraygan, mag’zi qora bo’lib, bunday undan tayyorlangan tagdonli non yoyilgan bo’ladi. Optimal o’lchamdagi undan sifati yaxshi non olinadi. Bu dondagi kleykovinaning miqdori va sifatiga ko’ra belgilanadi. Kleykovina qanchalik kuchli bo’lsa, un shunchalik ko’p maydalanishi kerak. Novvoylik uchun o’lchamlari bir xil bo’lgan undan foydalangan ma’qul. Pnevmoseparatatsiyalash yordamida un zarrachalarini o’lchamlariga qarab ajratish shuni ko’rsatdiki, kichik o’lchamli fraksiyalar oqsilga boy, yuqori kullikka, qand va gaz hosil qilish qobiliyatiga ega ekan. Bunday unda kleykovinaning miqdori ko’p va cho’ziluvchanligi past bo’ladi. Unning katta zarrachali fraksiyasi tarkibida oqsil miqdori ancha kam. Shunday qilib, un zarrachalarini pnevmoseparatsiyalab, birgina bug’doy donining o’zidan unli qandolat mahsulotlari, keks va pechenelar uchun oqsili kam un ham, oddiy un kuchini oshirish uchun ishlatiladigan oqsilga boy un ham olish mumkin. Namunaviy pishirish – bug’doy unining novvoylik xossalarini bevosita baholash usuli. Bug’doy unining novvoylik xossalarini baholash uchun unning kuchi, gaz hosil qilish qobiliyati va rangini aniqlashdan tashqari yana shu undan non namunasini pishirish usulidan ham foydalaniladi.

Tegirmonlar va non ishlab chiqarish korxonalarining laboratoriyalarida tekshirilayotgan un miqdoridan namunaviy tekshiruv pishirishi bajarilib, namuna tayyorlanadi. Un xususiyatlari to’g’risida non namunasining sifati – hajmi, shakli, qobig’ining rangi, mag’zining rangi, g’ovakligi, elastikligi, ta’mi va hidi bo’yicha xulosa chiqariladi. O’z navbatida nonning bu ko’rsatkichlari unning yuqorida bayon etilgan xossalari kompleksi bilan belgilanadi. Namunaviy laboratoriya tekshiruv pishirishida non sifatini baholash uchun 100 ballik sistema ishlab chiqilgan. U barcha ko’rsatkichlar asosida, ballar bilan ifodalash imkonini beradi. Bu esa bug’doy uni xossalarini baholashda, non sifatini yaxshilash uchun tavsiya etiladigan texnologik tadbirlarning samaradorligini aniqlashda yordam beradi. 11. Javdar unining xossalari Javdar unining novvoylik xossalari deganda, unning yaxshi sifatli non berish qobiliyati tushuniladi. Bunday nonning sifati ham bug’doy unidan tayyorlangan nondek ta’mi, hidi, shakli, hajmi, qobig’ining rangi va holati, mag’zining g’ovakligi, rangi va tagdonli nonning yoyilganligi bilan aniqlanadi. Ammo javdar nonining sifatini baholaganda jami ko’rsatkichlar bug’doy noninikidek ahamiyatga ega emas. Sababi, javdar nonining hajmi va mag’zining g’ovakligi kichik oraliqda o’zgarib turadi. Javdar noni mag’zining tarkibiy xususiyatlari uning yopishqoqligi, namligi va quruqlik darajasi katta ahamiyatga ega. Bu undan non tayyorlashda unning rangi va qorayish xususiyati, elangan javdar unidan tayyorlangan nonni hisobga olmaganda, bug’doy unidagidek ahamiyatga ega emas. Javdar noni bug’doyniki bilan solishtirilganda, hajmining pastligi, mag’zi va qobig’i rangining qoraligi, kichik foizdagi g’ovakliligi hamda mag’zining yopishqoqligi kuzatiladi.

Javdar nonining sifatidagi bunday faoliyat xususiyatlari don va unning uglevod-amilaza hamda oqsil-proteinaza kompleksidagi o’ziga xos belgilar bilan tushuntiriladi. Javdar unining uglevod-amilaza kompleksi. Javdar unida bug’doynikiga nisbatan qand miqdori serob bo’ladi. Shu bilan bir qatorda javdar unida gidrolizlanish natijasida fruktoza hosil qiluvchi, suvda eruvchi polisaxarid- polifruktozid (levulezan)lar ko’p miqdorda mavjud. Kraxmali 52–55°C da, ya’ni bug’doy uniga ko’ra past haroratda (60–67°C) kleysterlana boshlaydi va kraxmalining amilolitik fermentlar ta’siriga beriluvchanligi bug’doy uni bilan solishtirilganda ancha yuqori. Javdar uni kraxmalining kleysterlanishi barvaqt, muhitning yuqori kislotaliligiga qaramay  – amilaza faolligini hali yo’qotmagan holda  – amilaza uchun eng qulay bo’lgan haroratda boshlanadi. Bug’doy donidan farqli ravishda unmagan javdar donida faol  – amilazaning miqdori koʻp. Javdar donining unishi natijasida  – amilazaning faolligi bir necha marta ortib ketadi. Past haroratda kleysterlanuvchi kraxmalga  va  – amilazalarning ta’siri natijasida, bijg’ish va pishirish jarayonida hamda non pishirishda kraxmalning katta qismi gidrolizlanishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun javdar kraxmali pishirilayotgan xamir mahsulotdagi jami namlikni o’ziga singdira olmaydi. Kraxmalga bog’lanmagan erkin namlikning mavjud bo’lishi tufayli mag’zidagi namligi qo’lda seziladi.  – amilazaning mavjudligi non pishirishda mag’ziga yopishqoqlik beruvchi dekstrinlarning to’planishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun javdar nonining mag’zi bug’doy noni mag’ziga qaraganda yopishqoq bo’lib, uning namligini qo’lda sezish mumkin. Shu munosabat bilan javdar xamirining kislotaliligi,  – amilazaning ta’sirini to’xtatish uchun bug’doy xamiridagidan balandroq darajada saqlab turiladi. Javdar unining uglevod kompleksiga suvda eruvchi pentozanlar (yelimlar) ham kiradi. Javdar donida suvda eruvchi pentozanlar bug’doydagidan ikki marotaba

ko’p. Ular juda gidrofil bo’lib, suvni singdirish natijasida hajmi 80,0%gacha ortadi. Ularning qovushqoqligi katta bo’lganligi tufayli, yelimlar javdar xamirining konsistensiyasiga ta’sir qilib, bijg’ishda xamirning suyuqlanishini kamaytiradi. Javdar unining oqsil-proteinaza kompleksi. Javdar unining oqsil moddalari fraksiyalari va aminokislotalari tarkibiga ko’ra, bug’doy oqsiliga yaqin. Oqsil moddalarining farqli tomoni tez bo’kishida. Bunda oqsilning katta miqdori cheksiz ravishda bo’kib, qovushqoq, kolloid eritma holiga o’tadi. Javdar uni oqsilining eruvchanligiga xamirning kislotaliligi ta’sir qiladi. Oqsillarning peptidlangan qismi xamirda kraxmal donlari kam miqdorda bo’kkan oqsil va don qobiqlari tarqalgan qovushqoq suyuq muhitni hosil qiladi. Shuning uchun javdar xamirining tarkibiy xossalari, un oqsillarining peptidlanib, kolloid eritma holatiga o’tishiga bog’liq. Oqsillari juda kuchli va juda kuchsiz peptidlangan javdar unidan sifatli non pishirish qiyin. Oqsillarning ikkinchi bir farqli tomoni shundaki, ular qayishqoqplastiklik xususiyati va fazoviy to’rsimon kleykovina karkasiga ega bo’lgan xamirni hosil qila olmaydi. Javdar xamiridan kleykovinani yuvib olib bo’lmaydi. Kleykovina karkasining bo’lmasligi va oqsillar ma’lum qismining peptidlanishi tufayli javdar xamiri o’ziga xos xossaga ega bo’ladi. Xamirning yuqori darajada qovushqoqligi va haddan past qayishqoqligi uning uchun xos xususiyat hisoblanadi. Javdar unidagi oqsil moddalarning miqdori uning novvoylik xossalariga, xususan, oqsil moddalari juda ko’p yoki kam bo’lishi nonning sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Oqsilning mo’lligi kichik hajmli, qalin devorli va notekis kovaklikdagi non chiqishiga olib keladi. Javdar uni oqsillarining proteinaza ta’siriga tez beriluvchanligi bunga sabab bo’lsa kerak. Proteinaza sulfogidril guruhga ega qaytaruvchilar bilan faollanish, kaliy bromat va yod kabi oksidlovchilar bilan faolligini yo’qotish qobiliyatiga ega. Javdar uni proteinazasining ta’siri uchun rN 4–4,5 oralig’ida bo’lgan muhit eng qulay hisoblanadi. Shu bilan birga proteinaza keskin dezagregatlashtirish xususiyatiga, javdar unining oqsillari esa proteinaza ta’siriga tez beriluvchanlikka egadir. Bu esa proteinazaning javdar xamiri xossalariga sezilarli ta’sir etishidan dalolat beradi.

Binobarin, javdar unining novvoylik xossalari nafaqat uglevodamilaza kompleksi bilan, balki ma’lum darajada oqsil-proteinaza kompleksi bilan ham bog’liq ekan. Javdar unining rangi va non tayyorlashda qorayish xususiyati . Bu ko’rsatkich faqat elangan javdar uni uchun ahamiyatlidir. Sidirma va javdari uni qora rangdagi mag’zili non beradi. Bu unning rangi bilan emas, balki unning non tayyorlashda qorayish xususiyatining yuqoriligi bilan asoslanadi. Javdar donining tashqi qismlari polifenoloksidaza (tirozinaza) va tirozinga boy, shuning uchun javdar unining sidirma hamda javdari navlaridan tayyorlangan nonlari mag’zining rangi uncha ahamiyatli emas. Elangan javdar unidan tayyorlangan non mag’zi ochiq rangda bo’ladi. Javdar uni zarrachalarining kattaligi. Javdar uni zarrachalarining yirikligi uning nonbopligining muhim ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, bunday un zarrachalarining o’lchami alohida ahamiyatga ega. Laboratoriya sharoiti va ishlab chiqarishda o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha, yirik zarrachali javdari unidan tayyorlangan nonning chiqishdagi kamayishi, sifatining pasayishi va hazm bo’lishi kiyinlashishi aniqlangan. Aksincha, mayda tortilgan undan olingan nonning oqsillari, mineral moddalari va sellulozasining yengil hazm bo’lishi kuzatilgan. Fiziologik tadqiqotlar asosida javdari unga yanchilgan kepak qo’shilganda, non oqsil moddalari hazm bo’lishining 10%ga ortishi aniqlangan. Javdar unining novvoylik xossalarini aniqlash usullari. Ko’p hollarda javdar unining novvoylik xossalari turli usullar bilan aniqlanuvchi avtolitik faolligi ko’rsatkichi bilan baholanadi. Unning avtolitik faolligi («avto» – o’z-o’zidan, «lizis» – erish) deganda, unning un-suv atalasi qizdirilganda ma’lum miqdordagi suvda eruvchan moddalar hosil qilish qobiliyati tushuniladi. Avtolitik faollikning kattaligi sifatida hosil bo’lgan suvda eruvchan moddalarning un quruq moddalariga foizlarda ifodalangan nisbati tushuniladi. Javdar uni avtolitik faolligining qiymati 55%dan oshmasligi kerak.

Xomashyoni ishlatishga tayyorlash. Un toza, yorug’, quruq va yaxshi shamollatib turiladigan un omborlarida saqlanmog’i lozim. Un solinadigan qoplar yog’och panjaralar (podtovarnik) ustiga har qatori uch qopdan yoki besh qopdan ustma-ust (shtabel) taxlanishi kerak. Yog’och panjara yerdan kamida 15 sm baland o’rnatilgan bo’lishi kerak. Har qaysi guruhda keltirilgan bir xil navli unlar boshqa guruhda keltirilgan boshqa navdagi unlardan alohida taxlanadi. Shtabelning balandligi 8 qator bo’lishi, shtabellar orasidan odam o’ta oladigan yo’l qoldirilishi kerak. Har qaysi guruh unda uning sifatini ko’rsatuvchi guvohnoma (sertifikat) bo’ladi. Sertifikatda quyidagilar ko’rsatiladi: 1) unning tegirmonda tortilgan vaqti (kun, oy, yil), mayda yirikligi, og’irligi va qoplar soni; 2) unning namlik va ho’llik darajasi, mayda yoki yirik tortilganligi (tegishli nomyerdagi elakda elanganda qanchasi qolishi va qanchasi elakdan o’tishi); 3) xom kleykovina miqdori va sifati; 4) qattiq bug’doy uni va boshqa boshoqli ekinlar uni, shuningdek, ko’kara boshlagan bug’doy uni aralashganligi. Un pishiq, toza, quruq, boshqa bir narsani hidi kelmaydigan qoplarga solinishi kerak. Har qaysi qopda unning kategoriyasi ko’rsatilgan belgi bo’lishi lozim. Unlarni proporsiyalash. Har xil guruhda keltirilgan unlar garchi navi bir bo’lsa ham ikkinchi guruhdan sifatiga va non pishirish xususiyatlariga qarab farq qiladi. Shuning uchun unning sifatini ko’rsatuvchi belgilarga, ya’ni sertifikatda (sifat guvohnomasida) yozilgan ma’lumotlarga yoki laboratoriyada tahlil qilish natijasida olingan ma’lumotlarga qarab, har xil guruh unlar novvoyxonalarga ma’lum tartibda jo’natiladi. Biror guruhdagi unning kamchiligini ikkinchi guruhdagi yuqori sifatli un bilan qoplash uchun unning xususiyatlari hisobga olingan holda, har xil guruhdagi bir xil navli unlar aralashtirilib ishlatiladi. Masalan, kleykovinasi yaxshi sifatli un past kleykovinali un bilan qand hosil qilish xususiyati past bo’lgan (issiqqa chidamli) un esa qand hosil qilish xususiyati yuqori bo’lgan (issiqqa chidamsiz) un bilan aralashtiriladi. Bu usul unni aralashtirish deyiladi.

Un guruhlarini oddiy nisbatda aralashtirish ancha qulay. Masalan, bir guruhdagi bir qop un boshqa guruhdagi bir qop un bilan aralashtiriladi. 12. Texnik-kimyoviy nazorat Yuqori sifatli non, bo’lka va konditer mahsulotlarini ishlab chiqarishni ta’minlash uchun zavod tipidagi katta yirik novvoyxonalarda ham, mayda novvoyxonalarda ham keltiriladigan xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotlarning sifatini hamda texnologik jarayonining to’g’ri borishini texnik-kimyoviy jihatdan nazorat qilib turish zarur. Yirik korxonalarda texnik- kimyoviy nazorat laboratoriyada, laboratoriyasi bo’lmagan kichik novvoyxonalarda esa usta-novvoy tomonidan amalga oshirildi. Novvoyxonalarda un juda oddiy usulda analiz qilinadi: unning hidi, ombor zararkunandalari bilan zararlanganligi, mineral va metall aralashmalar bor-yo’qligi, kleykovinaning sifati va miqdori, g’irchillash darajasi aniqlanadi. Un rangini aniqlash uchun mazkur un normal rangli un bilan solishtiriladi. Buning uchun sinalayotgan va normal rangli un namunalarini qoraqog’oz ustiga qo’yib, lupa orqali kuzatiladi. Sinashdan avval namunalar ustiga qog’oz qo’yib taxta yoki kaft bilan bosib zichlash kerak. Unning rangi asosan undagi qobiq miqdoriga, tegirmonda tortish oldidan don qanday tozalanganligiga hamda kepakning mayda- yirikligiga bog’liq. Qattiq bug’doyning uni sarg’ish, yumshoq bug’doyning uni oqishroq bo’ladi. Kepagi oz un oqish bo’ladi. Mayda kepakli un yirik kepakli unga qaraganda qoramtirroq ko’rinadi. Unning hidini aniqlash uchun kaftga olib, nafas bilan isitiladi yoki stakandagi issiq suvga (60–70°C) aralashtiriladi. Un hidsiz bo’ladi. Yot hid eskirgan unda yoki hidli mahsulotlar bilan birga saqlangan unda bo’ladi. Unning mazasi ozgina unni chaynab ko’rib aniqlanadi. Un sal shirin bo’lishi kerak. Yot ta’m (achchiq, nordon) sifatsiz unga xos xususiyatdir. Yog’lar parchalanganda unning nordonligi ortadi va achchiq ta’m paydo bo’ladi, natijada yog’li kislotalar ko’payadi. Chaynaganda un qirsillasa, bu un tarkibida mineral

aralashmalar borligini bildiradi. Bunday undan oziq-ovqatlar pishirish ist’emol uchun mumkin emas. Unda metall aralashmalari bor-yo’qligi taqasimon magnit yordamida aniqlanadi. Buning uchun 1 kg un oyna ustiga 5 mm qilib bir tekis yoyiladi. Un ustidan yuk ko’tarish kuchi 12 kg bo’lgan taqasimon magnit bilan ko’ndalangiga va uzunasiga ariqcha hosil qilingandan keyin magnitga ilingan metall zarralari olib tashlanadi. 1 kg unda ko’p deganda 0,3 mg metall aralashmalari bo’lishi mumkin. Metall aralashmalari bundan ortiq bo’lsa, bu undan novvoyxonada foydalanishga ruxsat etilmaydi. Unning namligi quritish shkafida quritish yo’li bilan yoki elektr quritish shkafida quritib aniqlanadi. Unning namligi 14% dan ortiq bo’lmasa, u normal un hisoblanadi. Unning ombor zararkunandalari bilan zararlanishiga yo’l qo’yilmaydi. Ombor zararkunandalari tushganini aniqlash uchun 15–18°C gacha isitilgan 1 kg un 32- nomerli metall elakda elanadi, olgan un oq qog’ozga to’kib, yig’ilgan qo’ng’iz, g’umbak va qurtlar sanaladi. Mita tushgan-tushmaganligini aniqlash uchun yupqa stakanga un solib, bir oz vaqda kunduzgi yoruqqa qo’yiladi. Unda mita bo’lsa, stakanning ichki tomonida mitaning izlari ko’rinadi. Kleykovina miqdorini aniqlash uchun 25 g un chinni kosaga solinadi va unning yarmicha (12,5–13 g) uy haroratidagi suv solib, xamir qoriladi. Xamir to’la qorilgach, aralashtirish to’xtatiladi va 20 daqiqa tindiriladi. Keyin uy haroratidagi suvni, jildiratib oqizib yoki suv quyib kleykovina yuvilib ketmasligi uchun suv ehtiyotlik bilan 3–4 marta almashtiriladi. Tushayotgan suv tiniq bo’lib tushguncha, kraxmal shu xilda yuviladi. Yuvilgan kleykovina qo’l bilan yaxshilab siqiladi va tarozida tortiladi. Xom kleykovinaning miqdorini analiz qilish uchun aniq miqdorda tortib qo’yilgan unga nisbatan foizlarda ifodalanadi hamda quyidagi formula bilan aniqlanadi: X*= q .100 / Q

bu yerda, Q – kleykovinaning og’irligi, g hisobida q – tortilgan un, g hisobida; x – xom kleykovina miqdori % hisobida. Kleykovinaning sifatini unning cho’ziluvchanligiga qarab aniqlash uchun kraxmaldan yuvib olingan 5 g kleykovina 30°C haroratli suv quyilgan stakanga solinadi, keyin stakan termostatga yoxud xuddi o’sha haroratdagi suv solingan idishga qo’yiladi. Bir soat o’tgach, yetilgan kleykovina 7–13 sm uzunlikda arqon qilib cho’ziladi. Arqonning har ikki tomonidan uch barmoq bilan ushlab turib, chizg’ich ustida qayta-qayta cho’ziladi. Arqon shaklli xamir qanday uzunlikda uzilishiga e’tibor beriladi. Kleykovina qancha ko’p cho’zilsa, u shunchalik kuchsiz bo’ladi. Oliy va 1-navli bug’doy uni kleykovinasi 1 soat yetiltirilgandan keyin cho’zilganda uzunligi 45 sm dan, 3 soat yetiltirilganda 70 sm dan oshsa, kuchsiz hisoblanadi. Xamirturush keltirilganda uning oshirish tezligi shu xamirturush qo’shib qorilgan xamirning oshishiga qarab aniqlanadi. Yarim tayyor mahsulotlarni nazorat qilganda, organoleptik (yuzining holati, rangi, hidi, ta’mi, ko’tarilish darajasi, konsistensiyasi, qo’lga quruq tegish darajasi, massasining bir xilligi) baho berishdan tashqari, ularning nordonligi, namligi, oshirish kuchi ham aniqlanadi. Nordonligini aniqlash uchun 0,5 g yarim tayyor mahsulot 0,05 grammgacha aniqlikda tortiladi, chinni hovonchada 50 ml distillatsiya qilingan suvda atala hosil bo’lguncha qoriladi. 2–3 tomchi fenolftalein qo’shib, NaOH eritmasida pushti rangga kirguncha 0,1n. ishqor bilan titrlanadi (quyuq yoki suyuqligi aniqlanadi); bunda undagi pushti rang bir daqiqa saqlanib turadi. Unning nordonligi quyidagi formula bilan hisoblab chiqiladi: X* 2a bunda, a – titrlashga sarflangan 0.1n. ishqor eritmasining hajmi, ml hisobida; X – yarim tayyor mahsulotning nordonligi.

Yarim tayyor mahsulotning namlik darajasi aniqlanadi. Tekshiriladigan mahsulot texnik-kimyoviy tarozida 0,01 g aniqlikkacha o’lchanadi. Qog’oz xaltalarga solib oldindan tayyorlab qo’yilgan va shu asbobda quritilgan yarim tayyor mahsulotning nami qochiriladi. Qog’oz xaltachalar tayyorlash uchun rotator tipidagi sal yelimlangan qog’ozdan yoki gazeta qog’ozidan foydalaniladi. Namlik o’lchash jihozida ishlaganda oldindan tayyorlab qo’yilgan 20–14 sm o’lchamli qog’oz taxtalarni avval o’rtasidan taxlanadi, keyin xaltacha yasab, chetlari taxminan 1,5 sm bukiladi. Dumaloq shaklli asbobda ishlaganda tomonlarining uzunligi 16 sm ga teng kvadrat qog’ozlar olinadi hamda chetlarini taxminan 1,5 sm qaytarib uchburchak shaklida o’rtasidan buklanadi. Ikkita ana shunday qog’oz xaltacha priborga bemalol joylashadi. Natijada bir vaqtning o’zida ikkita yarim tayyor mahsulotning namligini aniqlash uchun imkoniyat yaratiladi. Tayyor xaltachalarni priborga qo’yib, mahsulotni quritish uchun belgilangan haroratda oldin 8 daqiqa quritiladi, so’ngra eksikatorga joylanadi. Qog’oz xaltachalar quritilib sovitilgach, bevosita tortib ko’rish va shundan keyin eksikatorda saqlash kerak. Qog’oz xaltachalarni ko’pi bilan 2 soat saqlash tavsiya etiladi. Eksikatorga quruq xlorli kalsiy solingan bo’lishini unutmaslik lozim. Namlikni aniqlashdan oldin oldindan quritilgan va tortilgan, namligi 20% yuqori bo’lgan mahsulotdan 5 g, namligi undan pastrog’idan 4 g namuna olib, xaltachaga imkoni boricha bir tekis yoyib solinadi. Quritish paytida presslanib qolgan xaltachalarning bortlari namlikni aniqlash vaqtida tekshirilayotgan mahsulotni nobud bo’lishdan saqlaydi. Agar quritilayotgan mahsulot qatlami 2 mm dan yupqa bo’lsa, plastinalar orasini kamaytirish kerak. Har xil yarim tayyor mahsulotlarning 160°C haroratda qurish muddati quyidagicha (daqiqa hisobida): Namligi 55%gacha bo’lgan xamir va boshqa yarim tayyor

mahsulotlar (analiz uchun 5 g olingan). 5 Namligi 55%dan ortiq suyuq yarimtayyor mahsulotlar (qaynatma, zakvaska va presslangan xamirturush, analiz uchun 5 g olingan) ..............................7 Kleykovina (analiz uchun 5 g olingan)................10 Suyuq xamirturush (analiz uchun 1-3 g olingan)......5 Un, solod va namlik darajasi past tayyor mahsulotlar (analiz uchun 4 g olingan) ..................................3 Namlik quyidagi formula bilan hisoblab chiqiladi: X = (Q 1 -Q 2 )/Q 1 -Q*100 Bunda, Q 1 - qog’oz xaltachaning analiz uchun olingan namuna bilan birga quritishdan ilgarigi og’irligi, g hisobida; Q 2 – qog’oz xaltachaning analiz uchun olingan namuna bilan birga quritilgandan keyingi og’irligi, g hisobida; Q’ – quritilgan qog’oz xaltachaning og’irligi, g hisobida; X – namlik, % hisobida. Xamirturushning shar shaklidagi xamirni oshirish kuchini aniqlash uchun 5 g xamirturush 5 g 2-navli bug’doy uniga qo’shib qoriladi. Xamirni dumaloqlab, usti tekislanadi. Shar shaklidagi ana shu xamir 32°C haroratli suv quyilgan stakanga solinadi. Shar stakan tagiga yopishmasligi kerak. Uning suvga solingan va suvdan qalqib chiqqan vaqti hisobga olinadi. Shar stakanga solingan vaqt bilan uning qalqib chiqishi o’rtasidagi vaqt (daqiqa hisobida) xamirturushning oshirish kuchini ko’rsatadi. Usta-novvoy smenani qabul qilib olishda quyidagilarni tekshirishi zarur: a) un va yordamchi xomashyolarning sifati ko’rsatilgan hujjatlarni ko’zdan kechirish; shu ko’rsatkichlarning xomashyo sifatiga mos kelish yoki kelmasligini organoleptik yo’l bilan aniqlash; b) qop markalarining to’g’riligini, unlar (qoplar)ning guruhi va xiliga qarab alohida-alohida taxlanganligini tekshirish; d) unlarning to’g’ri aralashtirilganini, elanganligini va har bir xomashyoni ishlab chiqarishga tayyorlash tartibini belgilash. Xamir qorish sexida quyidagilar tekshiriladi:

a) har bir mahsulot navi uchun belgilangan retsept bo’yicha xamirning to’g’ri qorilishi va tayyorlanishi; b) xamirning tarkibiy qismlari retseptda ko’rsatilgancha olin- ganligi; d) yarimtayyor mahsulotlarning sifati va tayyorligi; e) belgilangan me’yorlarga ko’ra harorat va nordonlik rejimi, shuningdek, xamir tayyorlashning har bir bosqichida, xamirning achish muddati va tayyor bo’lishi; f) nomakobning normal bo’lishi, ishlab chiqarish jihozlari, inven- tar va sexning sanitariya ahvoli. Non yasash va pishirishda quyidagilar tekshiriladi: a) donalab sotiladigan nonlarning belgilangan og’irlikda bo’lishi; b) har xil non uchun xamir kesish va yasash qoidalariga rioya qilinishi; d) xamirni tindirish muddati, yetilganligi, pishirish kamerasining harorati va nonning pishish muddati; e) tayyor mahsulotning organoleptik ko’rsatkichlar bo’yicha sifati. Non jo’natiladigan joylarda esa nonlarning stellaj, vagonetka va tokchalarga to’g’ri taxlanishi, non solinadigan idishlarning holati va nonni saqlash sharoiti tekshiriladi. Jo’natish joylarida tayyor mahsulotni analiz qilish uchun har qaysi navidan o’rtacha namuna olinadi. Ishlab chiqarishni kundalik tekshirib turishdan tashqari, ustanovvoy, korxona mudiri va laboratoriya xodimlari tayyor mahsulotning chiqishini hisobot hujjatlariga muvofiq har kuni tekshirib boradi. Tayyor mahsulotning sifatini tekshirish esa amaldagi standartlarga muvofiq o’tkaziladi, nonning sifati ham organoleptik usul bilan fizikkimyoviy ko’rsatkichlarga qarab baholanadi. Nonning shakli, rangi va po’stining holati, ta’mi, tusi, mag’zining elastikligi va bir tekis g’ovakligi organoleptik usul bilan baholanadi. Nonning shakli, rangi va po’stining holati olingan namunalarni ko’zdan kechirish yo’li bilan aniqlanadi.

Nonning ta’mi, yangiligi va hidi degustatsiya (yeb ko’rish) yo’li bilan, rangi va mag’zining holati esa kesib ko’rish yo’li bilan, non mag’zining elastikligi esa nonning kesilgan joyini barmoqlar bilan bosib ko’rib aniqlanadi. Non va bo’lkalarning namligi, nordonligi, g’ovakligi laboratoriyada analiz qilish yo’li bilan aniqlanadi. Non yopish korxonasi pishirilgan nonning sifati standartga muvofiq kelishiga kafolat berishi va har qaysi guruh nonni belgilangan shaklda sifati ko’rsatilgan hujjatlar bilan birga jo’natilishi kerak. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Трисвятский Л . А . « Хранения зерна » М - Москва K олос . 1975. 2. Трисвятский Л.А. «Хранения зерна» М-1986. 3. Трисвятский Л.А., Шатилов И.С. “Товароведение зерна и продуктов его переработки” М –“Kолос”, 1992. 4.Боуманс Г.«Еффективност обработки и хранения зерна М.: Kолос, 1983. 5.М.А Телемгатор. «Обработка и хранение зерна» М.: Kолос, 1984. 6.М. Абдуллаев., Г. Закладной «Дон захиралари зараркунандалари ва уларга карши кураш профилактик чоралари» Т. «Шарк» 2001й. 7.Бутковский В.А. Мукомолное производство. М. “Kолос”, 1993 8.Вредители и болезни зерна и зернопродуктов при хранении.

Похожие

Boshoqli donlardan makaron va yorma mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi

Don tozalash bo’limidagi texnologik jarayon. donlarni begona aralashmalardan tozalash texnologiyasi

Agrobiznes va uning turlari

Donni saqlashda kechadigan fizologik jarayonlar, mikroorganizmlar faoliyati va ularning ta’siri

Dryenaj turlari va uning klassifikasiyasi