logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Сельское и лесное хозяйство
  4. Donli ekinlarni o‘g‘itlash

Donli ekinlarni o‘g‘itlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB
Скачать
Donli ekinlarni o‘g‘itlash Reja: 1. Donli ekinlarni ahamiyati, xususiyati va rivojlanishi. 2. Donli ekinlarning o‘g‘itlashni o‘ziga xos tomonlari. Kuzgi bug‘doyni oziqlanishi va uni o‘g‘itlash asoslari. 3. Kuzgi javdar va arpani oziqlanishi, ularni o‘g‘itlash tizimi. 4.Dukkakli don ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanish asoslari va o‘g‘itlash Mavzuni o‘rganishda foydalaniladigan tayanch iboralar. Donli ekinlarni xususiyati, ularni oziqlanish asoslari, turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarga bo‘lgan talabi va ularni o‘zlashtirishi, o‘g‘itlashning o‘ziga xos tomonlari. Tuproqunumdorligiga bo‘lgan talabi, oziqlanishda tuproqeritmasining muhiti, tuproqdan oziq elementlarini o‘zlashtirib ketishi. Donli ekinlarni qishlashgacha va qishdan chiqqandan keyingi davrlarda oziqlanish asoslari, bunda o‘tmishdosh ekin va tuproq unumdorligini ahamiyati. Donli ekinlarni bahorda oziqlantirish asoslari: qo‘llaniladigan o‘g‘itmeyori, turi, shakllari va qo‘llash usullari. O‘g‘itlar meyorini belgilashda kuzgi ekinlardan olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari. Sug‘oriladigan sharoitda qo‘llaniladigan o‘g‘itlar meyori, uni nav xususiyati bilan bog‘liqligi. Ildizdan tashqari oziqlantirish va uning mohiyati, o‘g‘itlarni qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi: hisobga olinadigan ko‘rsatkichlar. 1. Donli ekinlar – ulardan don olish uchun yetishtirilib, insonlar uchun zarur bo‘lgan non mahsulotlari tayyorlanadi. Uning somoni va boshqa qoldiqlari chorva mollari uchun yem-xashak hisoblanadi. Respublikamizda 1,23 mln gektar maydongan g‘alla don ekinlari ekilib dexqonchilik qilinadi. Hosildorlik sug‘oriladigan sharoitlarda 44-65 s/ga, Toshkent, Jizza, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida 700 ming gektarga yaqin lalmi haydaladigan maydon bo‘lib, o‘rtacha hosildorligi 8-23 s/ga ni tashkil etadi. Donli ekinlarni tarkibini asosini azotsiz birikmalar, ya’ni 2/3 qismi kraxmal va kam miqdorda eriydigan qand moddalari tashkil etadi. Azotli birikmalardan don ekinlari uchun eng muhimi bu oqsildir. Janubiy rayonlarda yetishtirilgan qattiq bug‘doy tarkibidagi oqsil miqdori 24 foizgacha yetadi. Oqsillardan eng muhimi – bu suvda erimaydigan glyutenin va gliadin bo‘lib, ular kleykovinani asosini tashkil etadi. Bu non mahsulotlari tayyorlashda juda muhimdir. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni asosiy tarmog‘i – bu don yetishtirish va xalqimizni don mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojini qondirishdir. Don ishlab chiqarishni ko‘paytirish – bu qishloq xo‘jaligini barcha tarmoqlarini rivojlanishini ta’minlaydi. Don yetishtirishni ortishi bilan insonlarni yashash tarzi va bu mahsulotga bo‘lgan talabi qondiriladi. Shuning uchun ham mustaqil Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov o‘zining bir qator asarlarida o‘zbekiston o‘zini-o‘zi don bilan ta’minlashi juda muhim masala ekanligini ko‘rsatib o‘tgan. Buning uchun donli ekinlar hosildorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashda, barcha agrotexnik ishlar bilan bir qatorda ushbu ekinlarni o‘g‘itlash tizimini yaxshi yo‘lga qo‘yishi zarur. Donli ekinlar uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlardan biri, bu ularning ildiz tizimining popuksimonligi bo‘lib, u yon-atrofga 80-150 sm kenglikda va 150-200 sm chuqurlikda joylashadi. Donli ekinlar bir-biriga biologik jihatdan o‘xshash bo‘lsada kuzgi don ekini o‘zining o‘suv davri uzoqligi bilan ya’ni, oziq moddalarni uzoq vaqt o‘zlashtirilishi bilan ajralib turadi. Chunki, kuzning boshlanishidan keyingi yilning may-iyun oylarigacha davom etadi. Kuzgi don ekinlari to‘la qishki va baxorgi tuproq namligidan foydalaniladi. Kuzgi javdar va bug‘doy boshqa don ekinlariga nisbatan biologik jihatdan oziq moddalarga – o‘g‘itlarga talabchandir. Kuzgi don ekinlari kuzda ko‘p miqdorda fosforli va kaliyli o‘g‘itga talabi oshadi. Kuchli to‘planish darajasi va ildiz tizimini hosil qilib o‘simlikda uglevodlarni to‘plab sovuqqa chidamligini oshiradi. Tuproq, havo isishi bilan o‘simlikning azotga bo‘lgan talabi osha boradi. Kuzda ortiqcha berilgan azot o‘simlikni sovuqqa chidamligini pasaytiradi. Ko‘p holatda qishki-bahorgi davrda o‘simlik sovuqdan zararlanishiga hosili pasayishiga olib keladi. Kuzgi bug‘doy, arpa javdarga nisbatan sovuqqa chidamli hisoblanadi. Kuzgi javdar tuproq va o‘g‘it tarkibidan fosfaridlarni, kaliy oziqasini kuchli iste’mol qiladi. Kam unumdor tuproqda ham o‘sa oladi. Bu ekin uchun yengil qumoq, qumloq mexaniq tarkibli tuproqlarga ekish yaxshi natija beradi. Donli ekinlarni o‘g‘itlash tizimini tuzishda ularniing rivojlanish davrlarini va har bir davrda o‘simlikni oziq moddalarga bo‘lgan talabini bilish juda muhim hisoblanadi. 1. Donli ekinlarda qo‘yidagi rivojlanish davrlarini farqlash mumkin: 2. Urug‘ni unib chiqishi va maysa hosil bo‘lish davri; 3. Ildiz otishi va o‘simlikni shakllanish davri; 4. Naycha hosil qilish davri; 5. Boshoqlanish davri; 6. Gullash davri; Donni shakllanishi va pishishi (sut, mum va to‘liq). O‘simlikni rivojlanish davrlarini bilgan holda uning butun o‘suv davrida oziq moddalarga bo‘lgan talabini qondirish imkoniyati paydo bo‘ladi. 2. Donli ekinlar 2 guruhga – kuzgi va bahorgi donli ekinlarga ajratiladi. Kuzgi donli ekinlar (bug‘doy, javdar, arpa). Ushbu ekinlarga xos xususiyatlardan biri, - bu ular qishlab keyingi yilda hosil beradi. Kuzgi donli ekinlar umuman yuqori hosildorlikka ega va o‘g‘itlarga juda talabchandir. Kuzgi bug‘doy tuproq unumdorligiga juda talabchan bo‘lib, tuproq eritmasini ph muhiti neytralga yaqin va neytral bo‘lganda yaxshi rivojlanib yuqori hosil beradi. O‘tmishdash ekinga juda talabchan. Past haroratga chidamsiz. Tuproqdagi qiyin eriydigan birikmalarni kam o‘zlashtiradi. Kuzgi bug‘doy 10 s don va shunga mos keladigan somon bilan o‘rtacha 35 kg azot, 12 kg fosfor va 26 kg kaliyni o‘zlashtirib ketadi yoki 25 s don va 60 s somon shakllantirishi uchun 105 kg azot, 35 kg fosfor va 70 kg kaliy sarflaydi. Kuzgi bug‘doy to‘planishi davrigacha oziq moddalarini unchalik ko‘p talab qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning tanqisligiga juda sezgir. Naychalashdan boshoq tortishgacha o‘tadigan davrda va gullash oldidan oziq moddalarni ko‘p miqdorda talab qiladi (jadval). Urug‘ unib chiqqandan toki nihollar qishlashga kirguncha eng mas’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda yetarli miqdorda oziq moddalar bo‘lishini taqoza etadi . KUZGI BUG‘DOYNI OZIQ MODDALARGA TALABI, FOIZ (ENG YUQORI TALABGA NISBATAN FOIZ) O‘suv davri Azot Fosfor Kaliy Kuzda va erta bahorda 47 30 48 Boshoqlanish 71 68 88 Gullash 97 100 100 Sut pishish 98 97 96 To‘liq pishish 100 93 100 Kuzgi bug‘doyni yaxshi o‘sib rivojlanishi, qishlashi uchun kuzda fosforli-kaliyli o‘g‘itlarni ko‘proq, azotli o‘g‘itlarni esa kamroq qo‘llash kerak. Kuzgi bug‘doyni asosiy o‘g‘itlash ko‘p jihatdan o‘tmishdosh ekin turiga, o‘g‘itmeyori va tuproqunumdorligiga bog‘liq. Ushbu ekin erta bahordan jadal o‘sa boshlaydi. Shu bois ularning azotli o‘g‘itlarga bo‘lgan talabi bu davrda kuchayadi, ma’lumki, erta bahorda tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo‘ladi, chunki kuzgi-kishki davrlarda tuproqharorati past bo‘lganligi sababli ammonifikatsiya va nitrifikatsiya jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar yuvilib va denitrifikatsiyalanib ketganligi sababli o‘simlik ildizlari o‘sgan qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o‘g‘itlar bilan qo‘shimcha oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga qo‘llagandagiga nisbatan juda kam bo‘ladi. Kuzgi bug‘doy mahalliy o‘g‘itlarga juda talabchan bo‘lib, har bir gektar hisobiga 20 t go‘ng qo‘llanilganda olinadigan qo‘shimcha don hosili 3-6 sentnerni tashkil etadi. Mineral o‘g‘itlarni kuzgi bug‘doy hosiliga ta’siri ko‘pincha tuproq-iqlim sharoitiga bog‘liq bo‘ladi. Fosforli va kaliyli o‘g‘itlarni shudgor ostiga yoki tasma usulida o‘g‘itlashga moslashtirilgan SZ-3,6 va SZS-2,1 seyalkalari bilan qo‘llash kerak. Faqat kam miqdordagi fosforni (10-15 kg) qator oralariga berish uchun saqlab qolish kerak. Fosfor va kaliy o‘g‘itlarini to‘g‘ri miqdorini tanlash, o‘simlikda ko‘plab qand moddalarini to‘plashni ta’minlaydi, bu esa o‘simlikni sovuqqa chidamligini oshirib, ularni yotib qolishdan saqlaydi. Azotli o‘g‘itlar samarodorligi tuproqunumdorligi past bo‘lgan yerlarda yuqori bo‘ladi. Asosiy o‘g‘itlashda azotli o‘g‘itlar plug ostiga, kultivatorlar bilan beriladi. Kuzda berilgan ortiqcha miqdordagi azot o‘simlikda qand moddalari to‘planishini kamaytirib yuboradi va o‘simlik qishdan yaxshi chikmaydi. Aksincha, azot yetishmasligi ham o‘simlikka saliy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham kuzgi bug‘doyni ekishdan oldin tavsiya etilgan azot miqdorini 1/3 qismi berilishi kerak. Lekin, bunda har bir gektar hisobiga beriladigan azot miqdori 60-70 kg dan oshib ketamasligi kerak. Azotli o‘g‘itlar meyorini belgilashda rejalashtirilgan hosil miqdorini, o‘simlikda kuzda to‘planadigan azot miqdorini, o‘tmishdosh ekin turini va uni o‘g‘itlanganligini bilish zarur. Qator oralariga o‘g‘it berish – bu muhim agrokimyoviy tadbir bo‘lib, bunda asosiy rol fosfor, kamroq azotga ta’luqli, kaliyning ta’siri sezilmaydi. Hator oralariga beriladigan oziq element miqdori N 10 Р 10 kompleks o‘g‘itholida beriladi. Bu davrda yuqori meyorda azot va kaliy qo‘llanilsa urug‘larni unib chiqishi kamayib ketadi (tuzlar konsentratsiyasi oshib ketishi natijasida). Turli tuproq-iqlim sharoitida kuzgi bug‘doyni erta bahorda azotli oziqlantirish yuqori samara berishi aniqlangan. Fosfor va kaliy samarasiz hisoblanadi. Azotli oziqlantirish samaradorligi shimoldan janubga qarab kamayib boradi. Umuman, kuzgi bug‘doyni bahorda 30 kg/ga azot bilan oziqlantirish, o‘rtacha 3-5 s/ga qo‘shimcha hosil olishni ta’minlaydi. Kuzgi donli ekinlarni oziqlantirishda NH 4 NO 3 , С O(NH 2 ) 2 , (NH 4 ) 2 SO 4 , ishlatiladi. Eng samaralisi NH 4 NO 3 . Kuzgi bug‘doyni har xil navlari oziq elementlariga turlicha talabchan bo‘ladi. Bu uning hosildorligiga va poyalarini yotib qolishga chidamligiga bog‘liq. Yuqori hosilli navlar oziq moddaga ko‘plab talabchan bo‘ladi. O‘g‘itlarni qo‘llashni to‘g‘ri tizimini joriy etish, nafaqat kuzgi bug‘doy hosildorligini oshiradi, balkim uni sifatini ham yaxshilaydi. Don sifatiga o‘simlikni gullash yoki sut pishish davrlarida ildizdan tashqari azotli oziqlantirish yaxshi samara beradi. Bunda hosildorlik sezilarli oshmaydi, lekin don tarkibidagi oqsil 0,5-2,0 foizga ortadi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda mochevinani qo‘llash yaxshi samara beradi. Bu vaqtda ildizdan tashqari sepiladigan eritma konsentratsiyasi 20-30 yoki 40-foizli bo‘lishi kerak. Sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda kuzgi bug‘doy yetishtirish, yerlar shudgorlangandan keyin nam to‘plovchi sug‘orish bilan boshlanadi. Ushbu agrotexnik jarayon ta’sirida hosildorlik 1,5-2 marta ortadi. Keyingi rivojlanish davrlarida 2-3 marta sug‘orish o‘tkaziladi. Sug‘orilib kuzgi bug‘doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go‘ng o‘tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o‘g‘itlar ham kuzgi shudgorlashdan oldin beriladi. Fosforli o‘g‘itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun olib kolinadi. Azotli o‘g‘itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. Sug‘orilib dehqonchilik qilinadigan sharoitlarda kuzgi bug‘doyga qo‘llaniladigan o‘g‘itlarning samaradorligi yanada yuqori bo‘ladi. Karbonatli tuproqlarda azotli, fosforli va kaliyli o‘g‘itlarni o‘rtacha meyorda qo‘llash gektaridan 4-7,0 sentnergacha qo‘shimcha hosil yetishtirishni ta’minlaydi. Bunday yerlarda qo‘llaniladigan har bir kg npk hisobiga 7-8 kg don yetishtiriladi. Sug‘oriladigan sharoitlarda donli ekinlardan yuqori hosil yetishtirishda birinchi o‘rinda azot, undan keyin fosfor turadi. Kuzgi bug‘doyning turli navlariga mineral o‘g‘itlar turlicha ta’sir qiladi Muqobil o‘g‘it meyori berilganda bug‘doyning barg yuzasi,va hosildorlik turlicha bo‘ladi. Mineral o‘g‘it meyorlarini kuzgi bug‘doy hosildorligi va barg yuzasiga ta’siri, s\ga , м 2 (J..B.Xudoyqulov ma’lumoti ,TDAU) N A V O‘g‘itlash meyori B A R G YU Z A S I Hosild orlik,s\ gaкг\га 1ta o‘simlikd agi ,sm 2 1 m 2 dagi,m 2 1ga dagi, m 2 \ga Sanzar -8 N 50 P 50 К 25 305,1 5,38 53,7 56,5 N 50 P 50 К 25 300,0 5,54 55,4 59,0 N 100 P 75 К 50 368,5 6,22 62,2 63,1 Avesto N 50 P 50 К 25 335,0 5,31 53,1 57,1 N 50 P 50 К 25 344,1 5,83 58,3 60,5 N 100 P 75 К 50 355,5 6,11 61,1 65,3 Turon N 50 P 50 К 25 370,5 6,.15 61,5 65,9 N 50 P 50 К 25 402,5 7,09 70,9 72,8 N 100 P 75 К 50 375,4 6,80 68,0 70,1 Kuzgi bug‘doy ekiniga beriladigan o‘git meyorlari turli usullarda berilganda olinadigan hosildorlik turlicha bo‘ladi. O‘g‘it meyori va berish usulining bug‘doy doni tarkibidagi kleykavina va makaronlik xususiyatiga ta’siri Variant1983 y 1984 y 1985 y 1986 y 1988 y O‘rtacha Makaronlik xususiyati va kleykovina, gr O‘g‘itsiz 30,9 30,9 30,5 31,2 35,2 31,7 +0,52 N 60 P60 K60 sochma 29,8 34,3 30,7 32,0 34,5 32,2 -0,74 N60 P60 K60 lokal 31,0 35,7 28,1 31,2 31,9 31,6 +0,01 N30 oziqlantirishda 34,1 32,2 29,7 33,1 38,0 33,4 -0,45 N60P60K60 sochma+N30 oziqlantirishda 34,4 35,0 29,9 33,5 38,7 34,4 -0,65 N60P60K60 lokal+N30 oziqlantirishda 35,1 34,9 30,6 32,8 33,2 33,3 -0,06 Sug‘oriladigan tuproqlarda donli ekinlarning kaliyga bo‘lgan talabi, asosan tuproqdagi kaliy zahirasi hisobiga qondiriladi. Lekin, kuzgi bug‘doydan imkon qadar yuqori hosil yetishtirish uchun azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o‘g‘itlarni qo‘llashga ham ehtiyoj seziladi. Samarqand qishloq xo‘jalik institut olimlari N.Halilov va P.Bobomirzayevlar sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlar sharoitida turli azotli o‘g‘it meyorlarining qattiq bug‘doy texnologik ko‘rsatkichlariga ta’siri o‘rganilmoqda. Qattiq bug‘doy don hosili va sifatiga azotli o‘g‘it meyorlarining ta’siri (Istiqlol navi, 2004-2005 yil ma’lumoti) №Variantlar Don hosili, ga/s 1000 ta don vazni Shishasim onligi, % Natura og‘irligi g/l Dondagi oqsil m iqdori, % 1 gektardan oqsil chiqishi, ga/s Dondagi kleyka-vina m iqdori, % Bir gektardan kley-kavina chikishi ga/s 1 P 90 K фон назорат 35 45 73 290 13 , 5 4,72 27 9,45 2. Фон+ N 60 40,9 45,3 80 792 14,1 5,76 29 17,86 3 Фон+ N 90 44,3 44,1 82 789 14,5 6,42 20 13,29 4 Фон+ N 120 50,1 43,0 84 786 14,9 7,46 31 15,53 5 Фон+ N 150 55,2 42,3 85 783 15,4 80,0 31 17,66 6 St Фон+ N 180 59,5 42,0 88 780 15,8 9,40 33 19,63 7 Фон+ N 210 60,2 41,5 89 779 16,2 9,75 34 20,46 8 Фон+ N 240 58 41,1 90 777 16,2 9,33 34 19,72 3. Boshqa kuzgi donli ekinlar qatori kuzgi javdar va arpani ham ildiz tizimi popuksimondir. Javdar asosan kuzda barcha poyalarini hosil qilsa, arpada esa kuzda va bahorda poyalar to‘liq shakllanib bo‘ladi. Kuzgi javdar va arpa tuproqunumdorligiga juda talabchan emas. Ushbu ekinlarni mexanikaviy tarkibi yengil tuproqlarda, hatto ph muhiti birmuncha nordon bo‘lgan sharoitdagi tuproqlarda ham yetishtirish mumkin. Kuzgi javdar 10 s hosili va shunga mos keladigan somoni bilan o‘rtacha 31 kg azot, 14 kg fosfor va 26 kg kaliyni, arpa esa 29 kg azot, 13 kg fosfor va 25 kg kaliyni o‘zlashtirib ketadi. Kuzgi javdar tomonidan oziq moddalarni o‘zlashtirish dinamikasi (eng ko‘p o‘zlashtiriladigan miqdorga nisbatan foiz) O‘suv davri Kuzgi javdar Arpa Azot Fosfor Kaliy Azot Fosfor Kaliy Boshoqlash 76 58 82 71 56 73 Gullash 93 78 99 96 74 100 Mum pishish 100 100 100 100 100 64 Kuzgi javdar va arpaning yaxshi o‘sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o‘tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o‘g‘itlarni ko‘proq, azotli o‘g‘itlarni esa kamroq qo‘llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o‘g‘iti bilan qondirib oziqlantirish o‘simliklarning yaxshi to‘plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko‘p miqdorda uglevodlar (shakar) to‘plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o‘g‘itlarni ko‘p miqdorda qo‘llash o‘simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi. Kuzgi javdar va arpani asosiy o‘g‘itlash ko‘p jihatdan o‘tmishdosh ekin harakteriga, o‘g‘itlanishiga va tuproqunumdorligiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu ekinlardan yuqori hosil yetishtirishda bahorda ularni azotli o‘g‘itlar bilan oziqlantirishning ahamiyati benihoya katta. Bahorda kuzgi javdar va arpa barvaqt o‘sa boshlaydi va azotli o‘g‘itga talabi ko‘proq ortadi. Bu vaqtda tuproqda azotning mineral birikmalari juda kam bo‘ladi, chunki kuz-qish oylarida haroratning past bo‘lganligi tufayli tuproqqa azotni o‘tish jarayoni sust boradi, mavjud nitratlar esa yuvilib va denitrifikatsiyalanib ketgani uchun ildiz oziqlanadigan qatlamda qolmaydi. O‘simliklarning dastlabki o‘suv davrida ularni oziq moddalar bilan ta’liminlanishini yaxshilash maqsadida asosiy o‘g‘itga oz miqdorda fosfor (gektariga 10-15 kg Р 2 О 5 hisobida) yoki azot-fosforli murakkab o‘g‘itqo‘shish kerak. Azot-fosforli murakkab o‘g‘itqo‘shish ekishga qadar o‘g‘itlanmagan kuzgi javdar va arpa uchun ayniqsa muhimdir. Kuzgi javdar va arpa eqiladigan bo‘z tuproqlarda NPKni o‘rtacha meyorda qo‘llash gektaridan 4-6,5 s gacha qo‘shimcha don hosili olishni ta’minlaydi. Namgarchilik yetarli bo‘lgan hududlarda va sug‘orib dehqonchilik qilinadigan rayonlarda ushbu ekinlarga solingan o‘g‘itlarning samaradorligi ayniqsa yuqori bo‘ladi. 1 kg solingan npk hisobiga 7-10 kg don olinadi. Kuzgi donli ekinlar uchun o‘g‘itlash meyorini belgilashda kuzgi ekinlardan olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari hisobga olinadi. Sug‘oriladigan yerlarda qo‘llaniladigan mineral o‘g‘itlar meyori bir muncha oshiriladi. Tuprog‘i tez quriydigan sharoitlarda 50% azotli o‘g‘it birinchi oziqlantirishda selyalka o‘g‘itlagich yordamida tuproq qatlamiga beriladi. Qolgan 50% esa nam tuproqqa naychalash fazasiga berish kerak. Bug‘doy doni tarkibidagi oqsil va boshqa texnologik hususiyatlari yaxshilanishi uchun ildizdan tashqari oziqlantirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buning uchun 30 % li azot eritmasi uchun 1 gektarga 60 kg karbomit va 150 litr suv olinadi. Keyin 150 – 300 gr namlatgich aralashtirib sepiladi. Ishlov berishda kechqurun yoki havo bulutli bo‘lganda yomg‘ir yog‘mayotganda havo harorati 20 0 С bo‘lganda qo‘llaniladi. Bundan tashqari ildizdan tashqari oziqlantirishga molibdat ammoniy – 6600 gr, magniy sulfat – 220 gr, barat kislotasi – 110 gr, mis kuparosi – 330 gr bir gektarga azotli o‘g‘it yoki gerbitsit bilan qo‘llash yaxshi natija beradi. 1.Dukkakli don ekinlarining xalq xo‘jaligidagi ahamiyati uning urug‘idagi va vigetativ organlaridagi oqsilning atmosfera azoti evaziga to‘planishidir. Ularning ildizlaridagi tuganak bakteriyalar havodagi azotni o‘zlashtirib tuproqni azot bilan boyitadi. Ushbu ekinlarning bunday hususiyati barcha ekinlar uchun yaxshi yo‘ldosh ekin bo‘la olishini ko‘rsatadi. U o‘zidan keyingi ekinga 2-3 yilgacha ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim dukkakli ekinlar tuproqdagi qiyin o‘zlashtiriladigan formadagi mineral moddalarni ham o‘zlashtira oladi. O‘zi qurib qolib tarkibidagi anashu moddalarni oson o‘zlashtiriladigan holatga aylantiradi. Shu tariqa dukkakli ekinlar tuproq unumdorligini oshiradi. Dukkakli don ekinlari ortiqcha namlik, yer osti suvi yaqin va yengil qumoq yerlardan boshqa barcha yerlarda yaxshi o‘sadi. Qumoq tuproqlarda fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning yetarlicha bo‘lgan sharoitida yem-hashak uchun ishlatiladigan ko‘k no‘xat o‘sa oladi. Ayrim dukkaklilar tuproqda azotni ko‘p bo‘lishini talab qiladi. Soya go‘ng solinmagan yerlarda ham kamroq bo‘lsada, hosil beradi. Ko‘k no‘xatga esa azotli o‘g‘it berilsa, vegetatsiya davri cho‘zilib, ko‘p miqdorda ko‘k massa to‘playdi. Dukkakli ekinlarga ayniqsa, ular birinchi marta ekilayotgan yerlarga netragenni qo‘llash yaxshi natija beradi. Dukkakli don ekinlari yerdan ko‘p miqdorda kalsiyni o‘zlashtiradi va tuproqni neytral reaksiyasini yoqtiradi. Ular mikroelementlar ta’sirida juda yaxshi o‘sadi. Ayniqsa, moliptin urug‘ini ko‘paytiradi va oqsil miqdorini oshiradi. Mikroelementlar ta’sirida don hosili 5 s/ga oshishi mumkin. 2.KO‘K NO‘XAT (GOROX) NI OZIQLANTIRISH . Ko‘k no‘xat yengil qumoq, sho‘r va bobqoq tuproklarda yaxshi o‘smaydi. U o‘rtacha qumoq mexaniq tarkibi unchalik og‘ir bo‘lmagan va tarkibida fosfor va kaliy yetarlicha bo‘lgan yerlarda yaxshi o‘sadi. Ayniqsa, kislotali tuproqlar ko‘k no‘xat uchun umuman yaroqsiz hisoblanadi. Goroxo uchun neytral va kuchsiz ishqorli ( рН 0,6-7,0) yerlar yaxshi yerlar hisoblanadi. Bunday yerlarda tuganak bakteriyalar yaxshi rivojlanib azot to‘plashni yaxshilaydi. Ko‘k no‘xat (gorox) barcha ekinlar uchun yaxshi yo‘ldosh ekin bo‘lib, tuproqda 30 kg/ga atrofida azot to‘playdi. Agar ko‘k no‘xatning har gektaridan 30 s/ga hosil olinsa, 90 kg azot, 30 kg fosfor va 70 kg kaliyni o‘zlashtiradi. U o‘zining dastlabki rivojlanish fazalarida oziq moddalarni ko‘p o‘zlashtiradi. Gullash davri tuganakda kaliy 60-100%, fosfor 30-65% o‘zlashtiradi. Ko‘k no‘xat asosan fosforli va kaliyli o‘g‘itlarni o‘zlashtirib, azot o‘zlashtiruvchi bakteriyalarning faoliyatini yaxshilaydi. Agar ko‘k no‘xat forsforli o‘g‘itlar bilan yaxshi oziqlantirilsa, ularning donining pishishi tezlashadi. Ko‘k no‘xatga daraxtlarning kulini solish ham yaxshi natija beradi. Kaliyli tuzlar ham ko‘k no‘xatga ijobiy ta’sir etadi. Ko‘k no‘xatning tuproqda azot to‘plashi bilan birga ularning ildizida tuganak bakteriyalar yaxshi rivojlungacha 10-20 kg/ga hisobida azotli o‘g‘it berilsa samarabordigi yuqori bo‘ladi. Agar go‘ng berilsa o‘sishi juda tezlashib ko‘k massasi oshadi va pishishi kechikadi. Shuning uchun go‘ngni ko‘k no‘xatdan oldin ekilgan ekinga berilsa yaxshi samara beradi. Shu bilan bir qatorda tuproqda chirindi miqdori kam bo‘lsa, go‘ng va mineral o‘g‘itlar aralashtirilib to‘g‘ridan to‘g‘ri uning o‘ziga berilganda ham samarasi yuqori bo‘ladi. Ko‘k no‘xatni urug‘i nitragin bilan yoki 50-100 gr molebden tuzini 2 litr suvda eritilib ko‘k no‘xatni urug‘i ishlanib ekilsa, hosildorligi oshadi. 3.NO‘XATNI OZIQLANTIRISH. No‘xat qadim zamonlardan biyon qurg‘oqchilik zonalarida va ayniqsa, tog‘ va tog‘ oldi lalmikor yerlarda yaxshi o‘sadi. Bu tuproq unumdorligiga juda talabchan bo‘lib, unumdor yerlarda mo‘l hosil beradi. Lekin sho‘rlangan yerlarni yoqtirmaydi. No‘xat eqiladigan yerlar go‘ng bilan to‘yintirilishi kerak. Almashlab ekishda no‘xat uchun kuzgi don ekinlari yaxshi yo‘ldosh ekin hisoblanadi. No‘xat uchun yer kamida 25-30 sm chuqur haydalishi kerak. U fosforli o‘g‘itlarni yaxshi o‘zlashtirganda mo‘l hosil beradi. Yengil tuproqlarda no‘xat ekilsa albatta organik o‘g‘itlar bilan oziqlantirilishi kerak. No‘xat yaxshi o‘g‘itlanganda yalang –tepalik yerlarda 4-6 s/ga tog‘ etaklarida 6-8 s/ga va tog‘li zonalarga 10-12 s/ga hosil beradi. No‘xat havodagi azotni o‘zlashtirishiga qaramasdan u o‘suv davrida azotni ko‘p talab qiladi. Shuning uchun uning no‘xat eqiladigan dalalarga haydash oldidan yoki ekish oldidan tuproqni ishlash vaqtida gektariga 45 kg sof azot hisobidan amiyakli selitra solish tavsiya qilinadi. 4.LOVIYANING OZIQLANISHI. Yaxshi oziqtirilganda loviyaning har gektaridan 40 s/ga cha hosil olish mumkin. Loviya yer osti suvlari yuza, og‘ir loy tuproqlarda yomon o‘sadi. Ayniqsa, sho‘rlangan, yerlar loviya uchun yaroqsiz yerlar hisoblanib tuproq eritmasi RN-6- 7,5 bo‘lganda yaxshi o‘sadi. Loviya deyarli barcha ekinlar uchun yaxshi yo‘ldosh ekin hisoblanib, go‘ng bilan yaxshi oziqlantirilganda hosildorligi ikki hissa oshadi. Loviyaning oziq moddalarini iste’mol qilishi juda qisqa muddatlarda davom etadi. YA’ni, ko‘karib chiqgan so‘ng gullash tamom bo‘lguncha 50-60 kun mobaynida fosfor, kaliy va kalsiyning 90-95 %o‘zlashtiradi. Fosforli va kaliyli o‘g‘itlar ayniqsa kaliyli o‘g‘itlarning kaliy sulfat formasi loviya uchun juda foydalidir. 5.MOSHNI OZIQLANTIRISH. Mosh g‘alladan so‘ng takroriy ekin sifatida yozning ikkinchi yarmida ekilsa gektaridan o‘rta hisobda 8-12 s gacha hosil olish mumkin. Keng qatorlab, pilla qurtining nayjasi bilan 1:3 nisbatda (bir hissa mosh urug‘i, uch hissa pilla qurtining nayjasi) ekilganda hosildorlik yanada oshadi. Moshning hosil elementlari paydo bo‘layotganda fosforli o‘g‘itlar bilan oziqlantirilishi yaxshi natija beradi. 6.SOYANI OZIQLANTIRISH . Soya tuproq unumdorligiga juda ham talabchan o‘simlik. U sho‘rlangan, botqoq va kislotali tuproqlardan boshqa barcha yerlarda yaxshi o‘sadi. Tuproq eritmasining pH ko‘rsatkichi 6,5-7 bo‘lganda soya uchun optimal sharoit hisoblanadi. Soya almashlab ekishda yaxshi o‘g‘itlangan g‘alla ekinidan so‘ng joylashtirish kerak. Soyadan keyin ekilgan g‘alla, qand lavlagi, sholi, zig‘ir va boshqa ekinlarning hosili oshadi. Ma’lumotlarga qaraganda soyadan 20 s/ga don va unda muvofiq ravishda vegitativ massa olinganda har gektar yerdan 142 kg azot, 23 kg fosfor va 35 kg kaliy o‘zlashtirilgan. Shuning uchun ham soya organik va mineral o‘g‘itlar bilan yaxshi oziqlantirilgan yerlarga ekilishi kerak. Soya uchun fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning yuqori meyori yaxshi ta’sir etadi. Ayniqsa fosforli o‘g‘itlar soya hosildorligini oshirishi bilan birga urug‘idagi yog‘ miqdorini ham oshiradi. Fosforli o‘g‘itlar soya ildizidagi tuganak bakteriyalarning faoliyatini yaxshilash evaziga atmosfera azotini o‘zlashtirilishini yaxshilaydi. Soyani yaxshi oziqlantirish evaziga undan 40 s/ga cha hosil olish mumkin. Agar soya urug‘ini ekish oldidan nitragen bilan ishlov berilsa yaxshi natija beradi. Bu usul nafaqat soyani balki o‘zidan keyin ekilgan arpani hosilini ham oshiradi. Shunday qilib dukkakli don ekilari unumdor yerlarga ekilib yaxshi oziqlantirilganda nafaqat mo‘l va oqsilga boy hosil beradi, balki o‘zidan keyin yerni unumdorligini oshiradi. Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida:Xavfsizlikka tahadid, barqarorlik shartlari va taraqiyot kafolatlari».T.O‘zbekiston, 1997. 1998-2000 yillar davrida qishloq xo‘jaligida iqtisodiy islohatlarning chuqurlashtirish dasturi. (qishloq xo‘jaligida islohatlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar to‘plami).T., «Sharq» nashriyot matbuot konserni. 1998. 2. Agronomiya, P/r prof. B.A. Yagodina. M., Agropromizdat 1989. 3.Gulyakin M.V., «Sistema primeneniya udobreniy». M., Kolos, 1977 4.Musayev B.S. «O‘g‘it qo‘llash tizimi» Respublika o‘quv uslubiyot markazi. T.1998. 5.Smirnov PM., Muravin E.A. – AgroximiY. M., “Kolos”, 1984. 6.Yefimov V.N., Donskix I.N., Sinitsin G.I. Sistema primeneniya udobreniy. M, Kolos, 1984. 7.Nauchniye osnovi udobreniy v respublike Sredney Azii. (Kollektiv avtora). Tashkent, «Uzbekistan» , 1977.

Похожие

Boshqa muhim ekinlarni o‘g‘itlash
Donli ekinlarni o’g’itlash tizimi. Sabzavot ekinlarini o’g’itlash. Mevali daraxtlarni og’itlash tizimi
G‘o‘zani o‘g‘itlash
Sabzavot ekinlarini o‘g‘itlash
O‘g‘it qo‘llash tizimi fanining maqsadi vazifasi va asosiy masalalari