Атиргул ва чиннигулни очиқ ва ёпиқ ерларда кўпайтириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Атиргул ва чиннигулни очиқ ва ёпиқ ерларда кўпайтириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Атиргул ва чиннигулни очиқ ва ёпиқ ерларда кўпайтириш Режа: 1. Атиргулни келиб чиқиши ва биологик хусусиятлари. 2. Атиргул ва чиннигулнинг турлари ва навларининг тавсифи. 3. Атиргул ва чиннигулни кўпайтириш усуллари. 4. Атиргул ва чиннигулни оранжерияларда ўстириш технологияси.

Атиргул қадимдан маълум: ранг-баранглиги, хушбўйлиги, чиройли очилиши, кўп ва узоқ вақт гуллаб туриши жиҳатидан манзарали ўсимликларнинг биронтаси ҳам унга тенг келолмайди. Гулзорларнинг энг гўзали – атиргуллар очилиб турган гулзорлардир. Маданий атиргулнинг ватани Жанубий – Шарқий Осиё ҳисобланади. Лекин унинг уруғдоши бўлмиш наъматак Заполярьегача тарқалган. Инсон атигулнинг қимматли хусусиятларини қадим замонлардаёқ пайқаб, уни экиб ўстира бошлаган. Яқин Шарқда атиргулнинг гулзорларга экиладиган хиллари ҳозирги замон классификациясига мувофиқ француз атиргуллари – Галлиги (Ceallisa) секциясига киритилган барги тўкиладиган маҳаллий турлардан вужудга келади. Мамлакатлар орасида савдо – сотиқ алоқалари ривожлана бошлаган, атиргуллар Греция орқали қадимги Римга тарқалган ва бу ерда такомиллаштирилган. Римликлар атигулни уруғидан экиб, қаламача ўтқазиб ҳамда пайванд қилиб кўпайтирганлар, уни қишда сақлаш усулларини ҳам билганлар. Шу билан бир вақтда Европа мамлакатларида шу ерларнинг ўзига хос атиргуллар пайдо бўлган. XVII аср бошларида Болгарияда Дамашқ атигули ўстирила бошлайди, кейинчалик бу атиргуллардан қимматбоҳо атиргул мойи олинади. XVII асрда Франция атиргул макони бўлиб қолди. XIX асрда эса атиргуллар Англия ва Германияга ҳам тарқалди. Ўзбекистон фанлар академиясининг Тошкент ботаника боғи 1937 йилдан атиргул навларини ўрганиш билан шуғуллана бошлади. Дастлаб ботаника боғида атиргуллар коллекцияси 100 навдан иборат эди. 1958 йилда бу колекцияга чет елдан келтирлган ва ўзимизда селекция йўли билан олинган навлар ҳам қўшилди. Кўпгина навлар Олмаота, Рига Ботаника боғларидан ва Москвадаги бош Ботаника боғидан келтириб, иқлимлаштирилди. Ҳозирги вақтда Тошкент Ботаника боғидаги атиргуллар коллекциясида 280 та нав бор; республикамизни кўкаламзорлаштириш учун бу боғ ҳар йили 30 – 40 минг тўп кўчат етиштириб бермоқда.

Ҳозирги вақтда атиргулларнинг асосий турини чой – дурагай атиргул, полиант атиргули, пернециан атиргули, флорибунда атиргули групаларига таалуқли навлар ташкил этади. Уларни уйда тувакчаларда ўстириш аҳоли яшайдиган жойларда гулзорларга экиш ва гулдасталар учун узиш мумкин. Бу навлар кўплаб ва узлуксиз гуллайди, гули ранг-баранг, шакли хилма-хил ҳамда жуда хушбўйдир. Ўзбекистонда, шу жумладан Самарқандда ўстириладиган маданий атиргуллар коллекцияси асосан чет элда селекция йўли билан олинган чой- дуругай, пернециан навларидан иборат. Шунга кўра Ўзбекистоннинг, хусусан Самарқанднинг табиий шароити бу навларнинг биологик хоссаларига жўда кам мос келади. Бундан ташқари, чет эл атиргул навлари уншудринг касаллигидан жуда кўп зарарланади. Атиргуллар баъзи морфологик-биологик хоссаларига ва ташқи белгиларига қараб учта катта групага бўлинади. Биринчи группа -манзарали ўсимликлар, парникларда ўстириладиган ва совуққа чидамли ва кўпинча бир марта гуллайдиган атиргуллар. Бу группага кирадиган атиргулнинг икки йиллик навлари гул очади. Улар кўпроқ паркларда ва ботаника боғларида ўстириш учун мўлжалланган. Шу туфайли уларни “Мавлонбойилар” деб ҳам юритилади. Иккинчи группага – маданий атиргуллар. Буларга бир йиллик ва шу йили ўсиб чиққан новдалари гул очадиган ёз бўйи бир неча марта гуллайдиган атиргуллар киради. Улар совуққа чидамсиз бўлиб, ҳавонинг ҳарорати 20 даражадан пасайганда атиргулнинг ер устидаги қисми музлаб қолади. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги қишки чопиқ қилинади ва кўмилади. Учинчи группа – чирмовиққа ўхшаб ўсадиган узун новдали атиргуллар. Новдаларнинг бўйи ёзи билан 3-5 м. га етади. Гуллари майда, жуда чиройли кўп бўлади, тўп-тўп бўлиб очилади. Бу атиргул бир марта гуллайди, лекин гуллари узоқ вақт 30-35 кун очилиб туриши билан у бошқа группалардан афзал ҳисобланади. Илдиз бўйидан чиққан новдалари биринчи

йили шохламай фақат бўйига ўсади. Иккинчи ва учинчи йили эса гуллай бошлайди. 2. Атиргул ва чиннигулнинг турлари ва навларининг тавсифи - Атиргулнинг юздан ортиқ тури ва кўринишлари мавжуд мамлакатимизда уларнинг 200 га яқин тури ўсади. Ҳозирги вақтда атиргулнинг боғ шакллари ва навлари сони 20 мингдан ошади. Барги тўкилувчан ва ҳамиша яшил турлари мавжуд. Улар тупининг баландлиги (10-15 см дан 3-5 м гача) ва пояларининг тузилиши бўйича (тик ўсувчи, тарвақайлаган ва чирмашувчи) ҳам фарқланади. Атиргулнинг турлари ҳамда навлари кўплиги сабабли унинг морфологик хусусиятлари, биологик ўсиш ва ривожланиш шарт шароитлари бўйича ўхшаш навлардан иборат, боғ гуруҳларига бўлинади. Хиёбон атиргуллари – бу гуруҳга кўпгина ёввойи ҳолда ўсувчи атиргуллар, уларнинг боғ шакллари ва навлари киради. Хиёбон атиргулларини қишда устини ёпиш шарт эмас. Уларнинг туплари баланд бўлиб, бўйи 1,5-3 м гача бўлади. Айрим турларининг бир йиллик шохларининг учлари қишда музлайди ва улар баҳорда кесиб ташланади. Улар турли мақсадларда жонли деворлар, гуруҳлар, массивлар ҳосил қилишда, ҳошиялаш ва сайқаллаш ишларида ишлатилади. Тупроқ танламайди, лекин маданийлаштирилган қумоқ тупроқларда яхшироқ ўсади. Хиёбон атиргуллар экишда шохлари кесиб олинади, бунда асосидан бошлаб ҳисобланганда икки учта яхши шаклланган куртаклар қолдирилади. Хиёбон атиргуллари уруғидан бачкилари орқали ва тупни бўлиш қаламча йўли билан кўпайтирилади. Уларнинг ичида қуйидаги турлари катта ахамиятга эга. Биринчи – бурушган атиргул ёки рубоза атиргули. Тупининг баландлиги 1,5-2 м га етади, пояли семиз, тўғри, йирик тиконлар билан қопланган. Етти, тўққиз ўнтадан тўқ яшил рангдаги баргчалардан ташкил топган. Уларнинг усти силлиқ орқаси эса қайрилган бўлади. Май ойида гуллайди ва ёз давомида қайта гуллаши ҳам мумкин. Гулларининг ранглари қирмизи, қизил, лекин оқ ва пушти гулли турлари ҳам мавжуд. Рубоза атиргулининг гибрид навлари кўпдир. Шимол қироличаси гибриди ўзининг

қизил серяпроқ гуллари билан жуда чиройлидир. Рубоза атиргулининг Мичурин навлари кенг тарқалган. Гулдаста Шарқ юлдузи ва бошқалар шулар жумласидандир. Сариқ атиргул ватани ўрта ва кичик Осиё тупларининг баландлиги 0,5 дан 2 м гача поялари тиканлари билан қопланган. Май ойида гуллайди гуллари сариқ рангда, йирик алоҳида, хиди ёқимсиз. Қишнинг совуқ кунларида музлайди, шу сабабли устини ёпиш керак. Унумдор тупроқларни ёқтиради, ортиқча намликка чидамсиз. Гул барглари икки рангда. Жон Биколор шакли энг катта қизиқиш уйғотадиган нав. Гул баргининг усти оч сариқ ич томони эса қизил рангда Ремонтант атиргули – бу гибридлар бўлиб уларнинг бошланғич навлари иссиқсевар бенгалия (Ҳинд) ва Хитой (чой) атиргулларини Осиё, Европа ва бошқа наматакнинг ёввойи турлари билан чатиштириб олинган. Тупларининг баландлиги 1-1,5 м га етади, гуллари зич серяпроқ ранги оқ, пушти ва қизил, кучли ҳидга эга май ойида тўлиқ, кузда эса қайта гуллайди. Лекин кучсизроқ бўлади, Ўзбекистон шароитида қишга чидамли, аммо ўрта минтақада қишда ҳимояга муҳтож. Кўкаламзорлаштиришда камроқ ишлатилади, чунки гуллаб бўлгандан сўнг туплар ўз манзарасини йўқотади. Перниция атиргуллари – ўзининг биологик хусусиятлари бўйича чой гибридли атиргулларга жуда яқин. Улар Ремонтант атиргуллар билан сариқ Эрон атиргулини чатиштиришдан келиб чиққан. Полиант ёки кўп рангли атиргуллар – кўпрангли чирмашувчи атиргулининг пастак туридан танлаш, уларни ўзаро бошқа гуруҳ ва нав атиргуллари билан гибридлаш орқали олинган. Полиант атиргулининг тупи ихчам, пастак бўйли, баландилиги 30-40 см майда серяпроқ ап ярим серяпроқ гулли бўлиб, у кўп гулли бўронсимон гулбаргларга йиғилган. Совуқ тушгунча узлуксиз кўп гуллайди. Гулларининг ранги оқ, пушти, қизил айрим ҳолларда сариқ рангдагилари хам учрайди. Чиннигул – чинигулдошларга мансуб бир йиллик ўтлар ва бута ўсимликлар туркуми, гуллари хушбўй ва чиройли, танасида 5 та тожбарги

бор. Осиё, Африка, Европа ва Ўрта ер денгизи атрофи каби жойларда 300га яқин тури учрайди. Шулардан 80 та тури собиқ Собиқ иттифоқда ҳам тарқалган. Бу гуллар орасида кўп йиллик боғ чиннигули кўпроқ аҳамиятлидир. Бу турнинг бир қанча чиройли хиллари мавжуд. Поясининг бўйи 60 см га етади. Қалампирмунчоқ чиннигул дарахтининг қуритилган ғунчалари ҳам гвоздика деб аталади. Гулчиликда чиннигуллар алоҳида ўрин тутади. Гулхоналарда, уйларда, балконларда, чиннигулларни кўпайтириш алоҳида завқ бағишлайди. Чиннигулларни қаламчалар ёрдамида кузда, қишда ва эрта баҳорда кўпайтирилади. Кузда қилинган қаламчалар қишд яхши парвариш қилинса, бўлиқ ва ниҳоятда йирик яхши йирик ниҳоллар олиш имкониятини беради. Баҳорда қилинган қаламчалар кузда қиш кираши биланоқ ёппасига гуллашга киришади. Қаламча олиш учун ўсиб турган чиннигулларнинг учки томони синдириб олинади. Синдириб олинган кўчатларнинг пастки томонидан ён новдалар чиқа бошлайди. Ана шу ён новдаларни гуллашга қолдириб, синдириб олинган новдалардан эса қаламчалар тайёрланади. Қаламча яхши ва тез илдиз олиши учун қуйидаги ўстирувчи моддалардан фойдаланамиз: Индолил ёғли кислота, гетероауксин, нафтил сирка кислотаси, НРВ ва юка. Қаламчалар яхши тутиши ва сувни кўп миқдорда буғлатмаслиги учун қаламчаларнинг япроқлари қисқартирилиб қаламчанинг пастки илдиз берувчи қисми озгина + шаклида қирқилади. Шундан сўнг юқорида кўрсатилган ўстирувчи моддалар эритмасига 4-5 соат ботириб қўйиб, сўнг тоза сувда чайқалади ёки 10 минут сувга қўйиб сўнг оламиз. Қаламчаларни имконияти борича тўғридан-тўғри ерга қалинлиги 25-30 см дарё қуми ёки перлит тўшаб, атрофи тахта ёки бетонли девор қилиниб, шунга ўтқазилади ва устки томони оддий ойна билан беркитилиб, ҳар куни суғорилади. Қаламчаларни 3 х 3 ёки 4 х 4 см қилиб ўтқазиш керак. Қаламчаларни ўтқазиб бўлгандан сўнг яхшилаб суғорилади. Қаламчаларни 12-14 о С иссиқликда ушлаш керак ва сувнинг қўлланишига йўл қўйилмайди. Қаламчаларни остидан 18-20 о С иссиқлик берилиб, юза қисми 10-12 о С да ушланса ниҳоятда

тез илдиз беради, яъни қаламча қилинган кундан уч ҳафта ўтгач тўлиқ илдиз берган бўлади. Шундан сўнг гул тувакларга, яшикларга, оранжереяларга олиб қатор қилиб ўтқазилади. 3. Атиргул ва чиннигулни кўпайтириш усуллари – атиргуллар уруғдан, бачки новдадан, ўсимлик тупини ажратб ўтқазиб, пархиш қилиб, илдизнинг бир қисмини кўчириб ўтқазиб, қаламча ўтқазиб ва пайванд қилиб кўпайтирилади. Мавлонбойи атиргуллари кўпинча ўсимликлар тупини ажратиб олиб, бачки илдизлар ва қаламчаларни ўтқазиб кўпайтирилади, энг қимматли навлари наъматакка пайванд қилиниб, ўз илдизида ўсадиган атиргуллар эса қаламчадан кўпайтирилади. Пайвандтаг сифатида фойдаланиладиган наъматак, Мавлонбойилар ва ўзи ўсиб чиқадиган ёввойи атиргуллар уруғини экиб кўпайтирилади. Маданий атиргуллар янги нав яратиш мақсадидагина уруғдан экилади. Наъматак меваси қўнғир тусга кириши билан пишиб етилишидан олдин уруғи йиғиб олиниб, дарҳол экилади ёки қумга кўмиб қўйилади, қум кузгача сув сепиб, ҳўллаб турилади. Уруғлар яхшилаб тайёрланган тупроққа кузда ёки баҳорда экалади. Қаторлар ораси 0,6-0,7 м бўлиши лозим. Пушталар ва эгатлар шимолдан жанубга йўналган бўлса, кўчатларга бир текисда ёруғлик тушади. Уруғни қўш қаторлаб, тасма ва пол қилиб, экиш мумкин, қўш қаторлаб экишда ақторлар оралиғи 40-50 см бўлиши лозим. Чиннигуллар уруғдан, айрим ҳолларда қаламчалардан кўпайтирилади. Уруғларни экканда, туслари ва япроқлари турлича бўлган авлодлар олинади. Март ойининг охири апрел ойининг бошларида, айрим ҳолларда май ойида экилади. Кўчатлар 7-9 куни униб чиқади. Яшиклар, совуқ иссиқхоналар ёкм кўчатзорларга кўчириб кўчат қилинади. Июн ойида доимий жойига экилади. Ўсимликлар орасидаги масофа 20-25 см бўлади. Экилган йили калта, кучли шохланган новдали туп қилиб шакллантирилади. Очиқ, қуёшли жойларда, унумдор, қумоқ тупроқларда яхши ўсади ва гуллайди. Нам тупроқда ва совуқда касаланади. Ўсимликлар қиш олдидан сичқонларга қарши ишлатиладиган захарли химикатлар (ТМТД ва бошқалар) билан дориланади ва қорақарағайнинг

кесилган шохлари билан беркитилади. Шу мақсадда чиннигул томорқасининг атрофи қишда қор билан беркитиб, зичланади. Қиш давомида чиннигул чириши мумкин. Қиш тугаганда қуёшдан куймаслиги учун шохларини эрта олиб ташламаслик керак. Шохлар булутли ҳавода олиб ташланади. Асосан кесишга, айрим ҳолларда майсазорларда ва миксбордерларда ишлатилади. 4. Атиргул ва чиннигулни оронжерияларда ўстириш технологияси – бизнинг шароитимизда қишда атиргулларни оранжерияларда пайвандлпш мумкин, бу эса ишчи кучидан бир текисда фойдаланиш имконини беради. Олдиндан тайёрлаб қўйилган кўчатлар ер тўла ёки парникда чуқурчага кўмиб қўйилади ва пайвандлаш олдидан бир-икки ҳафта бурун октябрь охирида, ноябрь ўрталарида температураси 12-15 градус бўлган теплицага ташилади. Пайвандлаш декабрь ойининг охирида бошланиб, февраль ойигача даврм эттирилади. Тўғри павандланган қаламчаларларнинг 90-95 проценти кўкаради. Пайванд қилиш вақтида пайвндтагнинг илдиз бўйни яхшилаб артилади, юқориги қисми учи кесиб ташланади, пўстлоғи ўткир пичоқ билан бўйига 2 см узунликда тилинади ва шу жойга бир-иккита куртакли қаламча тиқиб қўйилади. Бундан олдин қаламчанинг куртак таги қиясига ва куртак тепаси 1 см тепароқдан тўғри кесилади, куртакнинг қия кесилган учи пайвандтагга жирс ёпишиб турмоғи лозим. Пайванд яхши кўкариши учун теплицадаги температура 20-23 градус атрофида бўлиши керак. 10-15 кундан кейин қаламча пайвандтагга қўшилиб ўсиб, куртак бўй чўза бошлайди. Шундан кейин кўчатни тувакка ўтқазиб, секин-аста чиниқтириш керак. Атиргуллар март-апрель ойларида тупроққа ўтқазилади. Атиргулларни эрта гуллатмоқ учун улар махсус оранжерияларда ўтқазилади, шунда улар апрелдаёқ очилади. Тувакда ўстирилган атиргуллар февраль-март бошларида очилади. Шуни назарда тутиш керакки атиргуллар ёруғлик ва соф ҳавога жуда талабчандир. Ҳавоси яхши алмашиниб турилмайдиган хоналарга атиргуллар касалликка тез-тез чалинади.

Оранжеряларда атиргул қаламчаларни илдиз олдириш- полиант атиргуллардан қаламчалар олиш эрта муддати июлнинг охири август ойининг бошларидир. Қаламчаларнинг очиқ майдонда ўсиб турган тупдан кесиб олиш керак, лекин оранжериядаги атиргулдан олса ҳам бўлади. Илдиз олдириш учун қаламчалар теплица, оранжерия ёки иссиқ парникларга олиб кирилади. Атиргул учун йирик қум, чиринди аралаштирилган парник тупроғи олинади, бу тупроққа қум ва чиринди баровар миқдорда аралаштирилади. Қаламчалар учун жуда ёш новдалар олинади, бундай қаламчаларнинг ҳаммаси 100 процент илдиз отади. Пўстлоғи қотган, қаттиқ ёғочга айланган новдаларнинг илдиз ёйиши унчалик яхши бўлмайди. Қаламчалар тоза, ўткир пичоқда кесилиб, шу заҳоти ҳўл латтага ўраб қўйилади. Бу ишни соя жойда бажариш керак. Қаламчани пастки бўғими тагидан куртакдан пастроқдан қиясига, куртакдан юқориги қисмини эса куртакдан 1 см қочириб тўғри кесиш керак.Пастки барг юлиб ташланади, қаламчадан битта,иккита ёки учта куртак қолдириш мумкин. Жўда узун қаламчанинг илдиз ёйиши қийин бўлади. Қаламча учун новданинг ўрта қисми ёки учи олинади. Қаламчани ўтқазишда аввало қум қозиқ билан ўйилади, ана шу чуқурчага қаламча ўтқазилиб, атрофи қум билан кўмилиб, қум қўлда босиб-босиб зичланади. Қаламчалар ҳар метр квадрат жойга 1000 дона сиғадиган қилиб сал қийшайтириброқ ўтқазилади. Қаламчалар зич ўтқазилганда тупроқнинг нами яхши сақланади, қаламчалар маҳкам ўрнашади ва тезроқ илдиз олади. Илдиз ёйган атиргуллар 7-10 сантиметрлик тувакларга кўчириб ўтқазилади, тувакка баравар қисмда аралаштирилган парник тупроғи билан кум солинади. Усимлик тупи 25-30 сантиметр чуқурликда ўтқазилади, суғорилгач, туваклар парникка териб қўйилади. Атиргуллар кун очиқ вақтларда кунига икки марта суғорилади, сув ҳар тупнинг чанқаш даражасига қараб ўртача миқдорда берилади. Икки уч ҳафтадан кейин парниклар шамоллатилади, сунгра рамалар олиб қўйилади. Совуқ тушгач рамалар яна бекитилади. Баҳорда кун исигач рамалар олиб ташланиб,

атиргуллар очиқ парникда қолдирилади. Кенг майдонларга ўтқазиладиган навлар 12-15 см тувакларга, қолганлари эса доимо ўсиб туриши учун мўлжалланган очиқ майдонларга кўчириб ўтқазилади.

Адабиётлар : 1. Бўриев Ҳ.Ч., Абдураҳмонов Л.А., Джананбекова А.Т. Гулчилик. Т., « Меҳнат » , 1999 . 2. Вакуленко В.В., Зайцева Е.Н., Клевинская Т.М. и др. Справочник цветовода. М . , « Колос » , 1996. 3. Абдураҳмонов Л.Т. Гулчилик. (Маъруза матнлари) Т . , 2000 . 4. Джананбекова А.Т. Цветоводство (Текст лекци й ) Т . , 2000. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 6. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. Т., 1997. 7. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” тўғрисидаги қонуни. Т., 1997. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори “Мева-сабзавотчилик ва узумчилик соҳасини ислоҳ қилиш бўйича ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида” қарори. ПФ-3709-Фармони. // Халқ сўзи – 2006 йил 11 январ. 9. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида экиш учун тавсия этилган қишлоқ хўжалик экинлари Давлат Реестри. Т., 2006. 10. Чувикова А.А., Потапов С.П. и др. Учебная книга цветовода. Москва « Колос » , 1974 . 11. Чувикова А.А., Потапов С.П. Практикум по цветоводству. Москва, « Колос » , 1984. 12. Б ы лов В.Н., Михайлов Н.Л., Сурина В.И. Роз ы . Итоги интродукции. М . , « Наука » , 1988. 13. Зиновьева Н.Ф. Комнатное цветоводство. Т., « Меҳнат » , 1988 . 14. Кияткин А.К. Цвет ы Узбекистана. Т . , « Мехнат » , 1978 .

Похожие

Гулли ва манзарали ўсимликларни очиқ ерларда ўстириш агротехникаси

Гулли ва манзарали ўсимликларни ёпиқ (оранжерия) ерларда ўстириш технологияси

Гулли ва манзарали ўсимликларни ёпиқ (оранжерия) ерларда ўстириш технологияси

Ёпиқ майдон сабзавотчилиги ва иншоотлари

Манзарали ва гулли ўсимликларни вегетатив кўпайтириш