Xulq atvordagi salbiy og‘ishlar tipologiyasi - Психология - Рефераты

Xulq atvordagi salbiy og‘ishlar tipologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.0263671875 KB

Xulq atvordagi salbiy og‘ishlar tipologiyasi Reja: 1. Agressiv shaxs tiplari 2. Psixik holatlarning xulq-atvorga ta’siri 3. Affekt

Xulq atvordagi salbiy og‘ishlar tipologiyasi Inson xulq-atvoridagi salbiy og‘ishlar borasida olimlar bir qator tipologiyalarni yaratishgan. XX asrning oxirlarida bolalarni ijtimoiy va psixofiziologik o‘zgarishlarga qarab V.Klayn (1991) yosh qonun buzarlarni olti tipga ajratadi. 1. “Esi past”. Ularning xulq-atvorida sho‘xlik, yoqimsiz hattiharakatlar yetakchilik qiladi. Uyga kech kelish, aldash, ta’lim muassasasidagi har xil nizoli vaziyatni kelib chiqishiga sabab bo‘lishlari, kinoga biletsiz kirishlari, doim janjallashish, atrofdagilarni ko‘nglini qoldirish, narkotikni tatib ko‘rishga moyil bo‘ladilar. 2. “Ota-onaning dushmani”. Bu toifadagi bolalar o‘z hattiharakatlari bilan ota-onalarini qiyin holatga qoldiradilar, ularga norozilik hissini ochiq-oydin bildiradilar. Ular ota-onasini munosabatini tushunmaydilar. Bu davrda salbiy hislarni orttirib yuboradilar. 3. “Axloqsiz bola”. Bunday bolalar asotsial yo‘nalishga ega. Ularning hissiy va intellektual taraqqiyotida o‘zgarishlar yo‘q, xulq-atvorlarida ham yaqqol og‘ish kuzatilmaydi. Ularda qonun buzarlar bilan aloqada bo‘lishga moyillik bor. Bu holat bolaga nisbatan oiladagi e’tiborsizlik yoki nomaqbul oilada tarbiya topganligi zamirida vujudga kelishi mumkin. Shuning uchun bunday bolalar jinoiy olam me’yorlarini qabul qiladilar va ularga bo‘ysinadilar. 4. “Organik”. Bu toifadagi bolalarda miyadagi lat yeyish, yoki aqliy taraqqiyotda ortda qolish xos. Natijada bolaning intellektual rivojlanishi ortda qoladi bu esa tartib-intizomni hamda xulq- atvorning buzilishiga olib keladi. Bunday bolalar ko‘pincha o‘z tengdoshlari bilan asabiylashadilar va janjallashadilar. 5. “Psixotiklar”. Aqliy yetilmagan, kasalmand bolalar bo‘lib, ular uchun gallyutsinatsiya, jinoiy harakatlardan xursand bo‘lish, buzg‘unchi fikrlar hukumronlik qiladi. Hattoki 14 yoshli bu toifadagi bola otaonasini otib tashlagan. 6. “Nasliy buzuqlik”. Bu toifadagilar birlamchi psixapatlar hisoblanadilar. Ular uchun jinoiy hatta-harakat qilish odatiy holga aylanadi. Nasliy buzuqlarda

hatti-harakatlar ilk yoshligidayoq namoyon bo‘ladiki, asotsiallanishga moyil. Ularda ma’suliyat hissi yo‘q va ishonib bo‘lmaydi. Ularni tuzatish va yordam ko‘rsatish ancha mushkuldir. Turli chet ellik olimlar o‘z tadqiqotlarida «agressiya» va agressivlik»ka turlich ta’rif berishadi. Lorend va Andri insonning tug‘ma o‘zini himoya qilishi vositasi sifatida, Morrison hukumronlikka intilish vositasi sifatida, Xorni va Fromlar esa shaxsning atrofdagi odamlar dushmanligiga qarshi reaksiyasi sifatida ta’riflashadi. Agressivlik deganda shaxsning buzg‘unchilikka intilishi bilan xarakterlanuvchi xususiyat bo‘lib asosan subyektlararo munosabatlar sohasida namoyon bo‘ladi. Ehtimol inson aktivligining buzg‘unchilik komponenti yaratuvchilik faoliyatida zarur hisoblanar, chunki individual rivojlanish talabi beixtiyor kishilarda bu jarayonga to‘sqinlik qiluvchi to‘siqlarni bartaraf etish, parchalab tashlash qobiliyatini shakllantiradi. Aslida g‘azab qo‘rquv va boshqa emotsiyalar insonni o‘rab turgan muhitga adaptatsiya funksiyasini bajaradi. G‘azab tasodifiy reaksiya, u insonga o‘zi uchun xavfli vaziyat davom etayotganida paydo bo‘ladi va inson uchun kerakli holat. Ammo u yig‘ilib boraversa va doimiy siqilish bilan kuzatilsa buni normadan tashqari holat hisoblash mumkin. Stressning uzoq davom etuvchi harakati adaptatsiyani boshqarishga qaratiladi. Qachonki bu holatda agressivlik paydo bo‘lsa, yuqori xavotirlanish va boshqa nerv simptomlari o‘z-o‘zini boshqarish tizimining buzilishidan darak beradi. Quyidagilarni normadagi hodisa deyishimiz mumkin bir yoshli bolaning onasi unga qandaydir yoqimsiz narsani qilgani uchun qo‘l ko‘tarishi, ikki yoshli bolaning boshqa bolani urishga harakat qilishi, balalarning o‘yinchog‘ini tortib olishga urinishi. Bu reaksiyalarning barchasida jahl tasodifiy va adekvat hodisa, Agressiv xulq - atvor

biroq buzilishning o‘sib borishiga sabab ham bo‘lishi mumkin. Har qanday buzilish o‘z boshlanishida konqoyet vaziyatni oladi. Jahldorlik reaksiyasining o‘sib borishiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin Ota – onaning doimiy agressiv xulqi. Bola ularga taqlid qiladi va ularning agressivligini «yuqtirib» oladi. Bu shundan dalolat beradiki bolaning emotsional o‘z-o‘zini boshqarishi ota-onasining emotsional o‘z-o‘zini boshqarishi tipida quriladi. Bolaga mehrsizlik ko‘rsatilishi, unda himoyasizlik tuyg‘usining shakllanishi, atrofni o‘rab turgan olamga xavf va dushmanlik tuyg‘usi Ota-ona yoki biror bir hadisa sababli tez-tez bo‘ladigan va uzoq davom etuvchi frustratsiya. Bolaga ota-onasi tomonidan bo‘ladigan kamsitish, tahqirlash. Bu teztez bo‘lib turadigan frustratsiya hodisasi, ammo u bola shaxsining shakllanishida muhim, shu sababli korreksiyaga muhtoj. Agressivlik sifat va miqdor tavsiflariga ega. Barcha xususiyatlar kabi u ham turli darajada ifodalanadi. Agressivlik har bir insonda ma’lum bir miqdorda mavjud. Agressiv shaxs tiplari. Psixologiya fanida agressiv shaxslarning quyidagi tiplari mavjud. 1. « Namoyishkorona» tip – bu turli xil yo‘nalishlarda jo‘shqin faoliyat yurituvchi xolerik. Bundaylar ko‘zga tashlanib yurishni yoqtiradilar. O‘zlarini shunga mos tutishadi. O‘ziga yuqori baho berish kuzatiladi. Odatda aqlli, farosatli. «Rigid» (nodon) – bunday tipdagi odamlar yangi muxitga moslasha olmaydilar, atrofdagilarning fikri va nuqtai nazarini e’tiborga olmaydilar. Juda tez xafa bulishadi, izzattalab, hech kimga ishonmaydilar. O‘z xulqiga tanqidiy yondoshmaydi, o‘zini ta’kidlashlarini yoqtiradi. 2. « Nedant» – bundaylar odatda juda puxta, injiq, ijrochi bo‘lsada odamovi, odamlar bilan muloqotdan qochadi. 3. « Ziddiyatsiz » - o‘zi angalagan holda ziddiyatdan qochadigan, o‘z fikr va baholarida noturg‘un, o‘zgalar ta’siriga beriluvchan, biror qaror qabul qilganda ma’suliyatni o‘zgalarga yuklaydi.

4. «Amaliyotchi» - «Eng yaxshi hujum – himoya» shiori ostida harakat qiladi. Bunday odam uchun eng muhimi atrof muhitni o‘zgartirish o‘zga odamlarning pozitsiyasiga tayanish. Buning oqibatida turli xil to‘qnashuvlarga uchraydi. Robert Bremson quyida agressiv odamlarning o‘zga xos tipologiyasini taklif qiladi. «Tajavuzkorlar» - qo‘pol va andishasiz gaplarni gapiradigan, uni tinglamasalar jaxli chiqadigan odam.Odatda uning jaxli ortida o‘z ishini yaxshi bilmasligini fosh bo‘lishdan qo‘rqish yotadi. « Shikoyatchi » - qandaydir g‘oyaga ega bo‘lgan odam bo‘lib, bu g‘oya amalga oshmagani uchun ko‘pchilikni, ba’zida butun olamni ayblaydi, lekin bu muommoni hal qilish uchun hech nima qilmaydi. « Darg‘azab bola » - bu tipdagi odam tabiatan jahldor emas, u hissiyotlar bilan vaziyatni qo‘lga olaman deb o‘ylaydi. « Maksimalist » - zarurat bo‘lmagan taqdirda ham biror ishni zudlik bilan qilishga shoshiladigan odam. « Indamas » - hamma narsani o‘ziga oladi, o‘zini xafa ekanligini yashiradi, so‘ngra kimgadir g‘azabini sochadi. « Yashirin qasoskor » - qandaydir nayrang bilan odamlarni qiynovchi odam. Kimdir noto‘g‘ri ish qilgan bo‘lsa adolat o‘rnatmoqchi bo‘ladi. « Soxta alturist » - go‘yo sizga yaxshilik qilmoqchidek bo‘ladi-yu, yuragining tubida bundan afsuslanadi. Ba’zida u yaxshilik qilishlarini ham talab qiladi. « Doimiy ayblovchi » - o‘zgalar aybini axtaruvchi odam, u doimo o‘zini xaq deb biladi. Shunday qilib ziddiyatli odamlar bilan muomala qilganda unda siz nafaqat do‘stni, balki yaxshi sifatlarni ham ko‘rishga harakat qilishingiz kerak.Chunki siz bunday odamlarning na dunyoqarashini va qadriyatlarini, na psixologik xususiyatlari va nerv sistemasi sifatlarini o‘zgartira olasiz.

Psixik holatlarning xulq-atvorga ta’siri Boshqa yoqimsiz hissiyotlar kabi qo‘rquv ham doimo zararli bo‘lmaydi. Har qanday hissiyot ma’lum bir funksiyani bajaradi va bolaga ham, katta odamga ham o‘zini o‘rab turgan moddiy va ijtimoiy muhitni bilib olish, tushinish imkonini beradi. Demak, qo‘rquv insonni ko‘chadan o‘tishda, tog‘dagi sayohatda va shunga o‘xshash boshqa holatlarda ortiqcha tavakkaldan himoya qiladi. Qo‘rquv insonni xavfli vaziyatlardan saqlaydi yoki ogoh etadi, ba’zan esa faoliyatni, xulqni tartibga solib turadi. Bu qo‘rquvning himoya funksiyasi. U o‘z-o‘zini saqlashni ta’minlovchi ichki hissiyotda, instinktiv xulqda ishtirok etadi. Bundan tashqari qo‘rquv xulqni tuzatishda yordam beradi, u kechinmalardan kelib chiqadi. Qo‘rquv psixikaning narmal faoliyati uchun zarur. Bolaning organizmiga nafaqat shakar, balki tuz ham kerak bo‘lganidek, psixika ham yoqimsiz, ba’zan keskin emotsiyalarga ehtiyoj sezadi. Ba’zan balaning o‘zi qo‘rquv kechinmalarga ixtiyorsiz ravishda berilib ketadi. Ba’zan kechqurun bir yerga to‘plangan bolalar dahshatli voqealarni hikoya qila boshlaydilar, yana buning ustiga keskin emotsional tugallanishda–oxirgi so‘zida hikoyachi to‘satdan qichqirib yuboradi, yonida o‘tirgan bolaning qo‘lidan birdan ushlab olib ularni qo‘rqitadi. Bundan keyin odatda «dahshatli qichqiriq», kulgi va agressiyani yemirishga yo‘naltirilgan psixik energiyani bo‘shatib yuboruvchi – motiv kuzatiladi. Bunday holat ba’zan psixik apparatning moslashish tartibini buzib yuboradi. Bu kabi salbiy holatlarni oldini olish istagidagi ota-onalar farzandlari uchun yaxshi sharoitlarni yaratish maqsadida, uni har qanday yoqimsiz hodisadan, kuchli kechinmalardan himoya qilish uchun psixolog maslahatiga tez- tez murojaat qilishadi. Bolalar qo‘rquvi uning taraqqiyotining odatiy hodisasidir. U bola uchun zaruriy ahamiyatga ega. V.V.Lebedinskiy ta’kidlab o‘tganidek har qanday qo‘rquv yoki qo‘rquv turi faqat aniq bir yosh davrida kuzatiladi, har bir yosh davrining «o‘zini» qo‘rquvi bor, normal rivojlanishda ma’lum bir vaqtda yo‘qoladi. Q o‘r q uv

Qo‘rquvning namoyon bo‘lishi bolaning psixomotor taraqqiyotining birdan o‘zgarishi bilan vaqtinchalik munosabatiga mos keladi, masalan: bola fazoni o‘zlashtirib olganida va mustaqil yurishning boshlanishida yoki o‘zining yaqinlarini taniy boshlaganida begona kishining paydo bo‘lishi unda qo‘rquvni chaqirishi mumkin. Bolalar qo‘rquvi normal taraqqiyotning muhim qismi hisoblanadi. Qo‘rquv bola xulqini tartibga soladi va moslashishda ijobiy maqsadga ega. Qo‘rquv boshqa hissiyotlar kabi o‘z vazifasini aniq bajarib keyin g‘oyib bo‘lganida foydali. Bola taraqqiyotining izdan chiqmasligi, buzilmasligi uchun yosh davrlariga xos bo‘lgan, normal qo‘rquvdan korreksiya qilinishi talab qilinadigan patologik qo‘rquvni ajratib olish kerak. Patologik qo‘rquvni muayyan mezonlar bilan ajratib olish mumkin: agar qo‘rquv shaxs taraqqiyotiga, psixikaga, muloqotga kirishishga to‘sqinliq qilsa, ijtimoiy moslashishni qiyinlashuviga olib kelsa va undan keyin autizmga, psixik kaslliklarga olib kelsa bu shubhasiz patologik qo‘rquvdir. Qo‘rquv buzilishdan mustaqil ham bo‘lishi mumkin (masalan, katta itga to‘qnash kelganda qattiq qo‘rquvni his qilish). Ba’zan shaxs buzililishi bilan ham namoyon bo‘lishi mumkin. Bu hodisalarning hammasida umumiy sog‘lomlashtiruvchi psixoterapiya butun psixikaning ishini yaxshilash uchun foydali. Bunda chiniqtirish jarayoni bolaning kun tartibi va ovqatlanishini tartibga solish bilan bir qatorda olib borilishi lozim. Uyqu oldidan sayr foydali, bu bola organizmi va psixikasiga yaxshi ta’sir qiladi va yana bola qo‘rquv haqida emas dam olish haqida o‘ylaydi. Madomiki, organizm va psixika bir butunlikni tashkil qilar ekan, birining yaxshi yoki yomon holati ikkinchisiga ta’sir qiladi. Bola qo‘rquvini yo‘qotishdagi korreksiya ishida bir qancha qo‘llanmalarni ko‘rsatish mumkin. Korreksiya usuli bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlanadi va samaradorlik ham bolaning individual xususiyatlariga bog‘liq. Affekt Psixologlarning fikricha, affekt emotsional taraqqiyotning eng past darajasi. Affekt biror vaziyatga bog‘liqligi bilan xarakterlanadi (Har doim qo‘zg‘atuvchidan keyin boshlanadi), qisqa vaqtli va yorqin tashqi ifodalanuvchi.

Yosh bolalarda affekt ovutib bo‘lmaydigan darajadagi yig‘i yoki kulgi, qattiq qo‘rquv bilan ifodalanadi. Ko‘pincha bunaqa xulq boshlangan ishni oxiriga yetkazmaslik, topshirilgan ishni bajarishni xoxlamaslik bilan birga namoyon buladi. Salbiy affektiv kechinma xulqning unga muvofiq shakllarini yuzaga keltiradi: gap ko‘tarolmaslik, tajanglik, qaysarlik, negativizm, ko‘pchilikka aralashmaslik va emotsional befarqlik. Bolani affekt holatidan hech nima chiqara olmaydi, yalinib yolvorish, nasihat, kattalar e’tibori ham ta’sir qilmaydi. Shuni e’tiborga olishimiz lozimki, emotsional taraqqiyotning buzilishi va bola xulqidagi qiyinchiliklar psixik kasallik emas, balki normal holatdan chetga og‘ish xolos. Nevrotik reaksiya rivojining katta qismi maktabgacha tarbiya yoshi davriga tegishli. Buning sababi nimada? Tadqikotchilar sabablarni analiz qilishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratmoqdalar: nerv sistemasining asosiy taraqqiyoti shu davrga to‘g‘ri keladi, hayotiy tajribaning yetishmasligi, noto‘g‘ri tarbiya va hokozolar. Bizning fikrimizcha bolalar tasavvurining yetarli darajada rivojlanmaganligi ko‘pgina affektiv reaksiyalarni yuzaga keltiradi. Chunki aynan tasavvur bolaning reja asosida harakat qilish qobiliyatini ta’minlaydi. A.N.Leontyevning ko‘rsatishicha affektning alohida o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning anglanilmaganligidir. Affektiv xulq tadqiqotchilarini faraz qilishlaricha vaziyatni aniqlash uchun bolaning o‘zini javobini analiz qilish emas, balki real holat xarakteristikasi bilan solishtirish, ota-ona va tarbiyachi bilan ham suhbatlashish lozim. Bolalar javobi, ularni analiz qilish real holatni kattalar javobi bilan solishtirish shu yoki shunga o‘xshash vaziyatda yorqin affektiv reaksiya namoyon qiluvchi bolalarni guruhlarga ajratishga imkon beradi. Bu bolalarning xulqi va faoliyatini psixologik analizi hissiy rivojlanishi, uni boshqarish qobiliyati va ijodiy tasavvur orasida uzviy bog‘liqlik borligini ko‘rsatadi.

Affektiv xulqli bolalarni quyidagi tartibda aniqlash mumkin: “Bola kattalar taklif qilgan o‘yindagi quyonni o‘ynaydi. Bola o‘yinga qiziqib ketib devorni taqilatadi. Yonidagi katta odam buni bo‘ri deb taxmin qiladi va boladan eshikni ochib, bo‘riga quyon yo‘q deb aytishini so‘raydi” Shu va shunga o‘xshash vaziyatlardagi bolalar holati asosida affektiv xulqning o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib olish mumkin. Affektiv xulqli bolalar aniq va ravshan holatlarga juda ham qaram bo‘ladilar. Bola unga go‘yoki «yopishib» qoladi. Ko‘p hollarda bu bolalar o‘z qo‘rquvlarini mutlaqo xavfsiz vaziyatga reflektor halda o‘tkazadilar. Hattoki kattalarning o‘zi vaziyatni hal qilaganlarida ham bola uzoq vaqt undan chiqa olmaydi. Masalan, magazinda qizchaga o‘zi yoqtirgan o‘yinchoqni sotib olib berishganida ham bari bir u yig‘isini davom ettiradi. Affektiv xulqli bolalarning boshqa xarakterli tamoni xulq erkinligining past darajadaligi. Bu shunday toifa hisoblanadiki biror narsadan qo‘rqadigan bola (masalan maxluqdan) doimiy, yengib bo‘lmaydigan qo‘rquvni his etadi, doimo uning rasmini chizadi, o‘ylaydi, o‘yinlariga kirgizadi. Affektiv xulqning uchinchi xarakteristikasi bola shaxsining kognitiv va emotsional sferasining aniq ajratilganligi bilan bog‘liq. Affekt va intelektning yagonaligi L.S.Vo‘gotskiyning ko‘rsatganidek bola shaxsi tuzilishining muqarrar sharti. Bunaqa bolalarda o‘z xulqi ustidan nazorat qilishga yordam beradigan kognitiv faktor buziladi va hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun bola kattalarga «Men uning televizordan chiqa olmasligini bilaman, ammo baribir undan qo‘rqaman va qochaman» deb aytadi. Nixoyat, affektiv xulqli bolaning to‘rtinchi xarakteristikasi kattalarga ichki itoatkorligi, tashabbussizligi hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tilgan o‘yindagi bola eshikni ochib tashqaridagi bo‘riga xonada quyon yo‘qligini aytishi kerak edi. Ko‘pgina bolalar eshikka borishadi, uni ochishadi, ammo ovozi bo‘g‘ilishi natijasida hech nima deya olmaydilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagilar affektiv xulqining analizi ko‘rsatishicha bola vaziyatni qabul qiladi, bir vaqtning o‘zida uni qayta tahlil qila olmasligi bilan

affekt sababi yakunlanadi. Bunaqa holat bilan u vaziyatdan chiqa olmaydi va uni boshqara olmaydi. Mustaqil O‘zbekistonimizda isloxotlar tobora keng quloch yoymoqda, xayotimizning barcha jabxalarida, jumladan yosh avlod ta’lim- tarbiyasida ham keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Ma’naviy tizimni kayta tiklash, yanada boyitish maqsadida umumxalk kurashi boshlandi. Bu ulkan vazifani tulaqonli ravishda amalga oshirish uchun ta’lim tarbiya ishining barcha metod va vositalaridan unumli foydalanish har bir o‘qituvchi- tarbiyachining birinchi navbatdagi ishidir. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, yosh avlodni tarbiyalab kamolga yetkazish muqaddas birchimiz ammo, ijobiy- axloqiy xislatlarni tarbiyalash oddiy jun ish emas. U kunlab, oylab, yillab va xatto un yillab oliy maqsad yo‘lida sabr – toqat, chidam va qat’iyatlilik kabi irodaviy sifatlarni taqozo etadigan insoniy vazifamizdir. Tarbiyalash g‘oyat nozik san’at bo‘lib, unga jiddiy yondoshmoq darkor. Ayniqsa, pedagoglik ishhini uziga kasb qilib olgan kishilar mazkur fanni chuqur va puxta bilishlari shart. Pedagogika va psixologiya fanidan bexabar tarbiyachilar o‘zlari bilmaganlari xolda bolalarda kamchilik, nuqsonlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ladilar, ularning qobilyatlarini bo‘g‘ib qo‘yadilar. O‘sishiga xalal beradilar. Pedagogika – grekcha « pedagogos» co‘zidan olingan bo‘lib « bola yetaklovchi» degan ma’noni anglatadi. Eramizdan oldingi birinchi- uchinchi asrlarda qadimgi Gretsiyada, quldorning bolasini ovqatlantiradigan, sayrga olib boruchi, tabiat qo‘ynida o‘ynatuvchi tarbiyachi qullarni «pedagog» deb atalgan. Hozirgi kunda bu co‘z ta’lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchilarga nisbatan qo‘llaniladi. Xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani ham pedagogikaning bir tarmog‘i bo‘lib, u bolalar, o‘quvchilar, talabalarning buzilishi, ular xulqi va muomalasidagi nuqson va kamchiliklarni asta-sekin tuzatish, korreksiya qilish dasturini ishlab chiqadi va amaliyotga tadbiq etadi. Bundan tashqari o‘quvchilar, talabalar va murabbiylar o‘rtasida nizolarni yo‘qotish egallagan o‘rnidan, mavqeidan qoniqmaslik xissini

kamaytirish uchun treninglar, rolli o‘yinlar tashkil qilishdan iborat, uning obyekti asosan xulqi og‘ir o‘quvchilardir, predmeti esa o‘quvchilarga berilayotgan ta’lim- tarbiya nazariyasi va amaliyotidir. Xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi yakka xolda mukammallikka erisha olmaydi. U ham boshqa fanlar kabi ijtimoiy fan yutuqlaridan foydalanadi va mazmunan boyib boradi. Hozirgi kunimizda umumbashariyat tomonidan yaratilgan bilimlar va tajribalar xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani uchun manba bo‘ladi. Boshqa fanlar kabi xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani ham har bir insonning ijtimoiy kamolotiga xizmat qiladi. Shu sababli psixologiya va sotsiologiya, etika va estetika, falsafa, tarix, iqtisod kabi fanlar bilan uzviy alokadadir. O‘qituvchi tarbiyachi o‘quvchilarga tizimli ta’sir ko‘rsatadi. Bunda psixologiya va ijtimoiy omillarga asoslanadi ya’ni ko‘rsatilayotgan ta’sirnin samarasini bilish uchun o‘quvchining sezgi, idroki, tasavvur, diqqat va tafakkur- fiklash jarayonining qanday kechayotganini bilishiga asoslanib ta’sir ko‘rsatish rejasini belgilaydi. Demak, xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani psixologiya va sotsiologiya fanlari bilan ham uzviy bog‘langan. Etika va estetika fanlari o‘quvchining xulqi odobi me’yorlarini aniqlash, belgilash hamda go‘zallikni chin ma’noda tushuntirish, o‘quvchi ongida hayotning jozibali, nafis qirralariga rag‘bat uyg‘otish borasida xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani bilan aloqadadir. Har qanday fan sifatida o‘zining ilmiy tadqiqot usullariga ega. Bu usullar orqali o‘z mazmunini boyitib yangilab boradi. Xulqi og‘ir bolalar psixologiyasi fani ham psixologiya fanining ilmiy tadqiqot usullariga tayanib ish yuritadi. Bu usullar: 1) kuzatish usuli; 2) suhbat usuli; 3) test, so‘rovnomalar usuli; 4) bolalar ijodini o‘rganish usuli; 5) maktab hujjatlarini tahlil qilish; 6) eksperement, tajriba, sinov usuli;

7) statistika- ma’lumotlarni tahlil qilish usuli; 8) matematika- kibernetika usuli. Ma’lumki, bolalar kichik yoshlaridan boshlab o‘z tabiatlariga ko‘ra ya’ni zaifliklari tufayli o‘z ota- onalarining va qarindoshlarining mexriga, yordamiga muxtojdirlar. Ular o‘z hatti- harakati, kilig‘iga boshqalarning baho berishini istaydi. Shuning uchun ham bolalar biror harakat yoki gunox qilsalar atrofdagi kishilarga qaraydilar. Bu bilan ular « mening kimligim sizlarga ma’qulmi yoki ma’qul emasmi» demoqchi bo‘ladilar. Demak, bola har qadamda ota-onaning va tevarak-atrofdagi odamlarning maqtovi, ma’qullashiga sazovor bo‘lishni, tanbeh eshitmaslikka intiladi. Tarbiya tizimida ma’qullash, rag‘batlantirish, qoralash, jazolash bola shaxsini hurmatlashga asoslangan va bolalarda odam qadr- qiymatini bilish tuyg‘usini tarbiyalashga qaratilgandir. Rag‘batlantirish va jazolash dastavval bolalarning xarakter va xulqiga ijobiy xislatlarni o‘stirishga, ularning hatti-harakati va xulqini to‘g‘ri yo‘lga solib yuborishga, hamda paydo bo‘lgan ijobiy fazilatlarni takomillashtirishga yordam beradi. Yosh nixol to‘g‘ri o‘sib- unishi uchun unga avvalo to‘g‘ri parvarish kerak. Jumladan, bola dunyoga kelgandan boshlab tarbiyasini to‘g‘ri tashkil qilish zarur. Tarbiyasi to‘g‘ri tashkil qilinmasa oqibatda, xulqi og‘ir shaxsga aylanishi va jamiyatning og‘riqli nuqtasi bo‘lib qolishi mumkin. Ma’qo‘llash, ishonch bildirish, mukofotlash kabi vosilar yordamida xulqi og‘ir o‘quvchilarni normal o‘quvchilar safiga kiritish mumkin. Tanbeh, ogohlantirish, hayfsan, sinfdan- sinfga, maktabdan- maktabga o‘tkazish kabi jazo choralari ham ijobiy natija berishi mumkin. Shunday ekan, taraqqiyotli yurtda ayrim xulqi og‘ir , huquqbuzarlikka moyil o‘quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlarga ehtiyoj sezish tabiiy albatta. Korreksion ishlar ma’no moxiyatidan ma’lumki uni birinchi galdagi vazifasi xuquqbuzarlikka moyillikni oldini olish bo‘lsa, ikkinchidan, shundaylar toifasi ustida tuzatish korreksion ishlari olib borishni o‘z-o‘zida mujassamlashtiradi.

Adabiyotlar: 1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003. 2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005. 3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996. 4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004. 5. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi pedagoglarining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashri ѐ ti, 2013. 6. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015.

Похожие

Bolalardagi deviatsiyalar

Iste`molchi xulq-atvori

Xulq-atvor haqidagi ta’limotlar

Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini

Bolalar xulq-atvorining formalari psixopatik