Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini - Психология - Рефераты

Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101 KB

Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini Reja 1.Shaxsning xulq-atvor nazariyasi. 2. Temperament va uning psixodiagnostikasi. 3. Shaxsning guruhlardagi xulq-atvori. 4. Shaxsning professional faoliyati va uning jamoadagi o’rni va statusi. 5. A.Shtangelning vizual psixodiagnostika metodining mohiyati. 6. K.Yung psixologik tiplar haqida.

Ekstravert. Introvert. Intuitiv tiplilar. Fikrlovchi tiplar. 1. Shaxsning xulq-atvor nazariyasi aylasuflar qadim zamonlardan buyon shaxs xulq-atvorining u yoki bu shakllari qonuniyatlarini aniqlashga, nima sababdan bir kishi bilan umumiy til topishi oson-u, boshqa kishi bilan umumiy til topishning hyech qanday iloji yo’qligini, ayrim kishining xulq-atvori mantig’i nima bilan belgilanishini aniqlashga urinib kelganlar.F Xulq-atvor shaxsning atrof-muhit bilan o’zaro ta’sirga kirishish shakllaridan iborat bo’lib, ular bir qator omillarga bog’liq bo’ladi. Shaxsni va uning xulq-atvorini tavsiflab beradigan asosiy omillarga quyidagilar kiradi: shaxsning tabiiy xususiyatlari, uning o’ziga xos psixologik xususiyatlari; ehtiyojlari, sabablari, qiziqishlari tizimi; shaxsni boshqarish tizimi, uning “men-obrazi”. Shaxsning tabiiy xususiyatlari – bular unda tug’ilgan vaqtidan boshlab mavjud bo’lgan narsalardir. Odatda, ular faollik va ta’sirchanlik singari dinamik tavsiflarning ma’lum darajada ifodalanishi bilan ajralib turadi. Shaxsning faolligi turli xil faoliyatlarga intilishida, o’zini namoyon qilishida, psixik jarayonlarning, harakat reaksiyasining kechish kuchi va tezligida ifodalanadi, ya’ni shaxsning faoliyatiga xos bo’lgan xususiyat sifatida namoyon bo’ladi. Faollikning eng oxirgi ifodasi, bir tomondan, katta kuch-g’ayrat sarflpsh, harakatdagi, faoliyatdagi, nutqdagi shiddatkorlik bo’lsa, ikkinchi tomondan, psixik faoliyat, nutq, imo- ishoraning zaifligi, passivligida aks etadi. Ta’sirchanlik shaxsning asabi qo’zg’aluvchanligining turli darajasida, uning atrofimizdagi olamga bo’lgan

munosabatini ko’rsatib beruvchi his-tuyg’ularining shiddatkorligida namoyon bo’ladi. XX asr 20-yillarining boshlarida shvesariyalik psixiatr K.G.Yung shaxsning psixologik xususiyatlarini “ekstraversiya” va “introversiya” tushunchalari orqali ta’riflab berishni taklif etdi. Ekstraversiya (extra – tashqari) shaxsning shunday psixologik xususiyatlarini ko’rsatib beradiki, bunda shaxs o’zining qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlarga qaratadi, ba’zan ba’zan buni o’zining qiziqishlari hisobiga, shaxsiy ahamiyatini pasaytirish hisobiga amalga oshiradi. Ekstravertlarga xulq-atvorining ta’sirchanligi, imo-ishoralardagi faollik, samimiylik, tashabbus ko’rsatish (ba’zan ortiq darajada), ijtimoiy ko’nikuvchanlik, ichki olamning ochiqligi xos bo’ladi. Introversiya (into – ichki) shaxsning o’z shaxsiy manfaatlariga, ichki olamiga diqqat e’tiborining qayd qilinishi bilan ajralib turadi. Introvertlar o’zlarining manfaatlarini eng muhim deb hisoblab, uni yuqori darajada qadrlaydilar. Ular uchun odamovilik, biqiqlik, ijtimoiy passivlik, mustaqil tahlil qilishga moyillik, yetarli darajada murakkab ijtimoiy adabtasiya (ko’nikuvchanlik) xosdir. Introversiya – ekstraversiyaning hissiy tavsiflar bilan birga qo’shilib kelishi shaxs temperamentini belgilab beradi. 2. Temperament va uning psixodiagnostikasi yemperament tushunchasi lotincha temperamentum – qismlarning tegishli nisbati, mutanosiblik degan so’zdan kelib chiqqan.T Temperament – shaxsning o’ziga xos xususiyatlari majmuidan iborat bo’lib, ular uning faoliyatining dinamik va hissiy tomonlarini, shuningdek xulq-atvorini aks ettiradi.

Temperament tiplari Temperamentning eng mashhur turlari (sangvinik, melanxolik, flegmatik, xolerik) miloddan avvalgi asrdayoq Gippokrat tomonidan joriy qilingan bo’lib, ularning nomlari hanuzgacha saqlanib qolgan, lekin mazmuni o’zgargan. Gippokrat davridan yaratilgan to’rt temperament tiplari buyuk rus fiziologi I.P.Pavlov tadqiqotlari orqali o’z ilmiy asosiga ega bo’ldi. Temperament bosh miyadagi qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining o’zaro munosabatidan kelib chiquvchi xususiyat sifatida tushunilar ekan, barcha tadqiqotchilar uning tug’ma ekanligini va insonning ko’pgina faoliyat turlari natijalariga ta’sir etuvchi omil sifatida ishtirok etishini e’tirof etishadi. An’anaviy yondoshuvga asosan quyidagi temperament tiplari mavjud: xolerik, sangvinik, flegmatik va melanxolik. Xodimning u yoki bu temperamentga mansubligini bilish, uning biron vazifani nega aynan shu tarzda bajarayotganligini tushunishga yordam beradi, kezi kelganda aynan unga mos vazifalarni yuklash imkonini beradi. Har bir temperament tipiga qisqacha tasnif quyidagicha ifodalanishi mumkin: Xolerik – nerv sistemasidagi ko’zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, bu ikki jarayon biron nerv markazi doirasida tez o’rin almashadi va shu bois bu tipga mansub kimsa biron faoliyatga tez kirishib, tezda sovib ketishi mumkin. Yangiliklarga ehtirosi baland, g’ayratli va o’ta harakatchan, bir maromdagi faoliyatni, monoton tarzdagi ishlarni yoqtirmaydi, doimo yangilikka intiluvchan. Yangi muhit va jamoada o’zini yaxshi his qiladi va o’zgaruvchan sharoitlarga tez moslashadi. Bunday kimsalarga yangi o’zlashtirilayotgan faoliyat turlarini vazifa tariqasida berish o’rinli, uzoq vaqt davomida ma’lum tartib talab qiluvchi ishga moslashishlari uchun kuchli ichki zo’riqishga boradilar.

Sangvinik – qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari kuchli, lekin muvozanatlashgan. Bunday kimsa o’zini qo’lda ushlay oladi, intizomli va xolerik kabi shoshqaloq emas, biron ishga kuchini to’g’ri taqsimlaydi, yangi faoliyat turini tez o’rganadi, nizoli vaziyatda kelishuvga bora oladi, kelajakka ishonch bilan qaraydi. Tavakkallikka moyil, tezda natijaga erishishga harakat qiladi, puxta o’ylab va tez qaror qabul qiladi, ko’tarinki va turg’un kayfiyat egasi. Flegmatik – harakatlari sekin, shoshilmas va sabr-toqatli, tanholikni yaxshi ko’radi, muloqot doirasini kengaytirishni hohlamaydi, do’stlariga sodiq va ularni ko’paytirish niyati ham yo’q, o’rganib qolgan sharoitida yaxshi faoliyat yuritadi va o’zgaruvchan muhitga moslashishi qiyin, shovqinni yoqtirmaydi, bir joyda o’tirib bajariladigan ishni ma’qul ko’radi. Yangi odamlar bilan muloqotga kirishishi qiyin, lekin o’rnatilgan, aloqalarni saqlashga intiladi. Saranjom sarishtali, tartibni yoqtiradi, intizomli, boshlagan ishini oxiriga yetkazishga harakat qiladi, tashkilotdagi an’analarga sodiq. Quyidagi yarim hazil o’xshatish qarama-qarshi temperament tiplari tavsifini tushunishni yengillashtiradi: “… odatda urushni xolerik va sangviniklar olib boradilar, flegmatiklar esa vayronalarni tiklaydilar”. Melanxolik – nozik didli, hissiyotga o’ta berilgan, uch ichki dunyosiga va kechinmalariga e’tiborli. Bunday kimsalar orasida san’atga qobiliyatlilar ko’p uchraydi. Ulardan ajoyib rassomlar, yozuvchi va shoirlar yetishib chiqadi. Murakkab va nizoli

vaziyatlarda harakati sust, tezkor vazifalarni hal etishda asabiylashadi va tez toliqadi. Yuqorida sanab o’tilgan temeperamnt tiplari tug’ma bo’lib, ularni o’zgartirib bo’lmaydi. Lekin, inson o’z-o’zini tarbiyalashi davomida biron temperamentga xos xislatlarni o’zida shakllantirishi mumkin. Tabiatda sof temperament tipini uchratish qiyin va odatda, har qanday kimsada biron yetakchi temperament tipiga qo’shimcha ravishda turli tiplarga xos belgilarni kuzatish mumkin. Bunday “chatishma” insonning o’z ustida ishlashi, o’zi uchun o’ta muhim ko’ringan xislatni mustaqil tarzda rivojlantirishi uchun imkoniyat yaratadi. Ushbu satrlarni yoza turib beixtiyor bir hodisa esga tushadi. Ustoz-psixologlardan biri “… men hayotda iloji boricha sangvinikday bo’lishga intilaman, barcha xatti-harakatimni bu temperament tipiga muvofiqlashtirib yashayman”, deb ta’kidlardi. Haqiqatan, uning ish uslubi va odamlar orasidagi harakati ko’p yillik o’z-o’zini tarbiyalash qanchalik muvaffaqiyatli natijaga olib kelganining yaqqol dalili edi. Ammo, shunday vaziyatlar bo’lardiki, ustoz uyda tanho qolishni, o’tmishdagi rasmlarni tomosha qilishni, ya’ni asl melanxoliklikka qaytishni “sog’inib” qolardi. Garchi ijodda, insoniy munosabatlarda va mehnat faoliyatida u sangvinikday tez va shijoatli bo’lsada, lekin uning asl temperamenti serqatnov ko’chani kesib o’tayotgandagi ishonchsizlikda va qaltis vaziyatlardagi ikkilanishda yaqqol ko’zga tashlanardi. Shaxs temperamenti tipologiyasini bilish mehnat jarayonini oqilona tarzda tashkil etish, mavjud vazifalarni xodimlar imkoniyati va xususiyatiga binoan taqsimlash, jamodagi sog’lom muhitni saqlash imkonini yaratadi. Masalan, mulohaza asosida ish yuritishga sangvinik va flegmatik tiplari tabiatan moyillar. Xolerik yoki melanxolik temperamentiga mansub kimsa esa o’z hissiy muvozanatini ichki zo’riqish hisobiga ta’minlab turishi lozim. Shaxsning o’z temperamenti tipini bilishi unga xos xususiyatlarni chuqurroq anglashiga va o’z- o’zini yanada samarali boshqarish imkonini beradi, qaltis vaziyatlarda o’rinsiz

xatti-harakatlardan o’zini chetga olishini va ichki nazoratni ta’minlaydi. Temperamentning sanab o’tilgan bu xillari nisabatan barqaror bo’lib, muhit va tarbiya ta’sirida o’zgarishlarga kam bo’ysunadi. Shu bilan birga ular shaxsning mazmun tomonini, qadriyatlari va ehtiyojlarini ifodalamaydi. 1940-yillarda bir guruh amerikalik olimlar G.Ayzenk rahbarligida temperament tushunchasini ikkta omil: ekstraversiya va hissiy barqarorlikning o’zaro bog’liqligi natijasi sifatida talqin qilishgan (14.2.1-rasm). Bu guruh shaxsning ustun darajadagi temperamentini aniqlash bo’yicha test ishlab chiqdi. 14.2.1-rasm. Shaxs temperamenti grafik tasvirining chizmasi “X” o’qi introversiya-ekstroversiyani ifodalovchi ballar soni, “Y” o’qi bo’yicha esa hissiy barqarorlik-neyrotizmni ifodalovchi ballar miqdori qo’yib chiqiladi. Ikkita koordinataning kesishgan joyi shaxsning tegishli temperamentini ifodalovchi nuqtani topish imkonini beradi. 3. Shaxsning guruhlardagi xulq-atvori Neyrotizm (N) melanxolik introversiya flegmatik H issiy bar q arorlik xolerik ektraversiya (E) sanvinikY X

yersonalni boshqarish sohasidagi o’zaro bog’liq harakatlar zanjirida xodimni ishga olishdan tortib uning tashkilotdan ketishiga qadar menejerlar vaqtining 50-80% guruhlardagi faoliyat turlariga sarflanadi.P Shaxsni boshqarishga doir kurslarning ko’pchiligi guruhlarning samaradorligini oshirishga doir qo’llanmalarni bayon qiladi. Guruhlarning samarali ishlashiga ta’sir qiluvchi omillarni qarab chiqishga o’tishdan oldin umuman tashkilotlarda (guruhlarda) muayyan muammolarni hal qilish uchun tuziladigan guruhlarga taaluqli ko’pchilik g’oyalar, qoidalarni sanab o’tishga harakat qilamiz. Shunday qilib, quyidagilarni aytish mumkin: kishilar guruhlarda doimiy ravishda bir-birlari bilan bog’liq ravishda yashaydilar; bir guruhning odamlari umumiy normalarga ega bo’ladilar va umumiy maqsadlarni qo’llaydilar; guruhlar bir xil vazifalarni bajarmasliklari mumkin. Ularning hammasi ma’lum darajada ixtisoslashgan. Haqiqatda ularning ixtisoslashuvi odamlarning ehtiyojlariga bog’liq bo’ladi; shaxslar ko’pgina guruhlarda ishtirok etadilar. Guruh inson hayotining tabiiy va muqarrar bir qismi hisoblanadi. Guruhlar doimiy muvaqqat va tasodifiy bo’ladi; ayrim guruhlar erkin bo’ladi. Ularga odamlar o’z xohishlari bo’yicha kiradilar. Boshqalar majburiy xarakterda bo’ladi (masalan, biz dunyoga kelib oila, etnik guruh, millat tanlamaymiz); ishchi guruhlari rasmiy va norasmiy bo’lishi mumkin. rasmiy guruhlar tashkiliy tuzilishi bilan ajralib turadi. Bu yerdagi ijtimoiy munosabatlar shaxssiz xususiyatga ega bo’ladi va oldindan belgilangan rollar orqali amalga oshiriladi. Bular tashqi muhit, madaniyat bilan belgilanuvchi normalarga

muvofiq rasmiylashish an’anasiga ega bo’ladi. Norasmiy guruhda shaxsiy ijtimoiy munosabatlar mavjud bo’ladi, ular ichki muhit bilan belgilanadigan rollarda amalga oshiriladi. Bu rollarning mazmuni guruh ichidagi o’zaro hamkorlikning natijasidir; guruhning normalariga ta’sir ko’rsatish hamisha qiyin bo’ladi. Buni ichdan turib amalga oshirish oson va tashqaridan turib bajarish juda qiyin. Agar bu ta’sirni amalga oshiradigan kishi yetarli darajada guruhning ishonchi va hurmatiga sazovor bo’lmasa, shunday bo’ladi; barcha guruhlar o’z a’zolari guruh normalariga muvofiq kelishlari uchun ularga tazyiq o’tkazadilar. Bu a’zolarning xulq-atvor normalari, nutqi, ish unumdorligi, rahbariyatga, ishlab chiqarishga, ishdan tashqari vaqtda mehnat qilishga va shu kabilarga munosabati guruh normalariga muvofiq bo’lishi lozim; guruhlar umuman ayrim a’zolarga nisbatan kamroq g’oyalar taklif qiladi, biroq guruh yaxshi g’oyalar beradi: bu g’oyalar ishlangan, har tomonlama baholangan, ular uchun javobgarlik yuqori darajada bo’ladi; guruhlar ayrim guruh a’zolariga nisbatan ancha tavakkalchilik bilan qarorlar qabul qiladilar; guruhlar o’rtasida va guruh ichida kelishmovchiliklar bo’lishi tabiiy holdir. Kelishmovchiliklar shaxsiy, shaxslararo, guruhlararo, ijtimoiy bo’lishi mumkin. kelishmovchiliklar oqibatida kichik guruhlar paydo bo’ladi, boshqacha fikrlovchilar guruhdan chiqib ketadi, “hamma baloga giriftor odam” tanlanadi, guruhda tashkiliy o’zgarishlar sodir bo’ladi, yangi rahbar keladi yoki almashtiriladi, guruh tarqalib ketadi. 4. Shaxsning professional faoliyati va uning jamoadagi o’rni va statusi

haxs va uning jamiyatdagi o’rni bir qator ilmiy tushunchalar vositasida talqin qilinadi. U yoki bu mehnat jamoasida faoliyat ko’rsatayotgan shaxs o’z jamoasida ma’lum mavqyeini egallashga harakat qiladi. Ijtimoiy mavqye yoki status tushunchasi odamning ma’lum insoniy munosabatlar tizimida tutgan o’rnini ifodalaydi. Bu o’rin uning shu jamoada barcha huquqlari (masalan, bo’lim boshlig’i bo’lib ishlaydigan odamdagi lavozimidan kelib chiqadigan normativ huquqlari) hamda burchlari (yaxshi samara bilan ishlash, xodimlarga o’z vaqtida va aniq topshiriqlar berish, maoshni to’g’ri belgilash va h-zo) majmuasidan kelib chiqadi. Odamning obro’si aslida ana shu mavqyeni to’g’ri va obyektiv, xolis anglashi, o’z huquq va burchlari to’g’risidagi tasavvurlarining aniqligi va amalda ularning ijrosiga bevosita boqliq. Shuning uchun rahbar nafaqat o’z mavqyeini, balki barcha jamoa a’zolarining mavqyelarini aniq bilishi kerakki, shundan kelib chiqib u xodimlar bilan munosabatlarini tashkil etadi. Bu holat yana bir muhim tushunchani keltirib chiqaradi. Bu ijtimoiy rol tushunchasidir.S Rol – shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi huquq va burchlaridan iborat harakatlarini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo’lsak, uni bajarish – u yoki bu oliy o’quv yurtida tahsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga a’zo bo’lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy himoyasida bo’lish kabi qator huquqlar bilan birgalikda o’sha oliygoh ichki tartib-intizomi normalariga so’zsiz bo’ysunish, darslarga o’z vaqtida kelish, reyting baholov talablari doirasida kundalik o’zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bo’lish, dekanatning bergan jamoatchilik topshiriqlarini ham bajarish kabi qator burchlarni ham o’z ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan “farzandlik” roli (ota va ona, yain qarindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farq qiladi. Ya’ni, konkret shaxsning o’ziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan turli-tuman ijtimoiy rollarning xarakteridan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, kimdir “tartibli, ba’mani, fozil, axloqli va odobli” deyilsa, kimdir be’mani, bebosh, o’zgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir

sharoitda juda qobil, boshqa yerda - betartib) degan hayotiy mavqyega ega bo’lib qoladi. Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi maqyeini tasavvur qilishidan hosil bo’lgan obraz – “Men” – obrazi deb atalib, uning qanchalik adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining mezonlaridan hisoblanadi. “Men” – obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, tarbiya shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’g’risidagi tasavvurlarining shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o’zini, o’zligini qanchalik aniq va to’g’ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo’ladi, ya’ni u tarbiyalangan bo’ladi. O’z-o’zini anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret shaxs tomonidan og’ir kechadi, ya’ni, inson tabiati shundayki, u o’zidagi o’sha jamiyat normalariga to’g’ri kelmaydigan, noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni “yashirishga” harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z.Freyd nazariyasiga ko’ra). Bu ataylab qilinadigan ish bo’lmay, u har bir shaxsdagi o’z shaxsiyatini o’ziga xos himoya qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko’pincha turli xil yomon asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki, “Men” – obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o’sha shaxsni o’rab turgan tashqi muhit, o’zgalar va ularning munosabati katta rol o’ynaydi. Odam o’zgalarga qarab, go’yoki oynada o’zini ko’rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon psixologiyada refleksiya deb ataladi. Bu jarayonning mohiyati – aynan o’ziga o’xshash odamlar obrazi orqali o’zi to’g’risidagi obrazni shakllantirish, jonlantirishdir. Odamning o’z “Meni” to’g’risidagi barcha tasavvurlari va bilimlari majmui shu tariqa shakllanadi. “Men” obrazining bir qancha turlari farqlanadi: ayni mavjud “Men” (“Real – Men”); istalgan “Men” (“ideal – Men”); xayoliy “Men”. Shaxsning o’ziga-o’zi

beradigan hisobotlariga qarab, uning ham o’ziga, hamda birovlarga munosabatlarini aniqlash mumkin. “Men kimman?” deb nomlangan test aynan ana shunday o’ziga nisbatan o’zining hisobotining mohiyatini aniqlaydi. Bunda tekshiriluvchidan 12 daqiqa mobaynida “Kimman?” degan savolga 20 xil variantda javob berish so’raladi. Javoblar betartib bo’lishi mumkin, chunki ular keyinchalik kontent-tahlil yordamida qayta ishlanadi. V.Stolin fikricha, o’ziga munosabat 9 xil modallikda – o’lchovlarda aniqlanishi mumkin: “Men”ning anglanganligi; o’zini hurmat qilish va o’ziga ishonch; o’zini boshqara olish va izchillik; boshqalardan kutiladigan munosabat; o’zidan rozilik; o’z qadr-qimmati uchun qayg’urish; o’z “Meni”ga tobelik, bog’liqlik; o’zini tushunmaslik, o’z “Meni” bilan ziddiyatlarning mavjudligi; o’zini o’zi ayblashi. Ana shunday usullar bilan shaxsning kognitiv tizimidagi xususiyatlarni aniqlash va mos tarzda munosabat strategiyasini belgilash mumkin bo’ladi. 5. A.Shtangelning vizual psixodiagnostika metodining mohiyati haxs mavqyeini o’rganishda vizual psixodiagnostikaning ham ahamiyati katta. A.Shtangel o’zining “Tana tili” kitobida inson qaddi-qomati va yurishining tavsiflarini keltiradi. Masalan, uning izlanishlariga ko’ra, qomatning doimo erkin tutilishi – har qanday tayziqdan xolilik, erkinlik belgisi. Bo’shashgan qomat – bo’ysunuvchanlik, tobelik, ergashuvchanlik , mustaqil fikrning yo’qligidan alomat. Bundan tashqari, odam tanasi yelka qismi va umuman tana yuqori qisminingS

xususiyatlari egasining mavqyei va rolidan dalolat beradi, masalan, kerik odam bilan kamtar odam, har narsaga burnini tiqaveradigan odam bilan o’z ishini bilib, bir chekkada band bo’lishni xohlaydigan odamning fe’li har xil bo’lishini bilamiz. Odamning oyoqlari holati, hattoki, tovonlar ham ma’lum axborotlarni beradi. Masalan, dadil, shaxdam qadam tashlash bilan, immillab qadam tashlash, tovonini orqaga tashlab yuradiganlar bilan “oyoq uchida” yuradiganlarning mavqyelari ham har xil bo’ladi. Xushomadgo’y odamni tasavvur qiling: uning tanasi yaxlitligicha oldinga egilgan, qarashlari va nigohi esa faqat suhbatdoshning yuziga qaragan bo’ladi. Shaxsning qiliqlari ham ma’lumot manbai: masalan, avtoritarlilik belgilarini eslang: qo’llar ko’pincha orqada (ba’zan ikkala qo’l orqaga bog’langan ham), iyaglar doimo yuqoriga yo’nalgan, ko’kraklar kerik va hokazo. Odamning ovozi-chi? Masalan, suhbatdoshga nisbatan ovozni sozlashning yaqin (intim) masofasi hamda shaxsiy (uzoq) masofasi farqlanadi. Shaxs mavqyeini o’rganishning yana bir muhim usuli – bu uning nutqini stilistik jihatdan o’rganishdir. Chunki nutqning xususiyatiga qarab, hattoki, odamning professional jihatlarini ham aniqlash mumkin. Masalan, kundalik – maishiy nutq, badiiy, ishchan, ilmiy, kriminal va shunga o’xshash. Bu jihatdan nutqning slengi – ixtisoslashgan turini o’rganish ahamiyatlidir. Kelib chiqishi jihatidan sleng – ma’lum tor doira yoki qatlamga mansub kishilarning yo kasbi, yo birgalikdagi hamkorligiga bog’liq sharoitlaridan kelib chiqadigan nutqning leksik xususiyatidir. Masalan, uchuvchilarning, ko’chada yurgan o’smirlarning, qamoq muddatini o’tayotganlarning o’ziga yarasha slengi shakllanadi. Ularni bilmaguncha o’sha ijtimoiy qatlam yoki guruhga ta’sir ko’rsatish mushkul bo’ladi. Reprezentativ tizim Shaxsning reprezentativ tizimi deganda – insonning tashqi olamdan ma’lumotni idrok etishi, uni miyada qayta ishlashi va bayon etish uslubi

tushuniladi. Ma’lumki, odam tashqi olamdagi ma’lumotni beshta sezgi organlari – ko’rish, eshitish, tana sezgisi (tuyish), ta’m va hid bilish orqali qabul qiladi. Sanab o’tilganlar ichida birinchi uchtasi asosiy ma’lumot yetkazuvchi sezgi turlari bo’lib, ularni ba’zan uch asosiy reprezentativ tizim ham deb ataladi. Bunday talqinda ko’rish-vizual, eshitish-audial, tuyish-kinestetik reprezentativ tizimlar nazarda tutiladi. Aniqlanishicha, har bir inson tashqi muhitdagi ma’lumotni qabul qilishda uchchala reprezentativ tizimdan foydalanadi. Lekin, har bir odamning tabiiy moyilligi va yashash muhiti unda bironta reprezentativ tizimni yetakchi qilib qo’yadi. Mana shu yetakchi reprezentativ tizimning turliligi tashkilot miqyosidagi xodimlar tipologiyasi uchun yana bir asos bo’lib xizmat qiladi. Mehnat jamoasini boshqaruvchi rahbar uchun o’z qo’li ostidagi xodimda qaysi reprezentativ tizim yetakchiligini bilish muhimdir. Bunday xususiyatni bilgan holda xodimning odatiy harakatlari sababini bilishga, uning xulqi natijalarini oldindan taxmin qila olishga va kezi kelganda biron masalani uning idrokiga mos ravishda tushuntira olishimizga imkon beradi. O’zaro muloqot davomida o’zganing yetakchi reprezentativ tizimini aniqlash quyidagi usullar orqali amalga oshirilishi mumkin: Ko’z harakatlarini kuzatish. Amerikalik mashhur amaliyotchi psixologlar R.Bendler va J.Grinder tadqiqotlari orqali aniqlanishicha, odam uchta reprezentativ tizimning birontasidan foydalanar ekan, bu jarayon uning ko’z harakatida ham ifodalanadi. Qarshimizdagi odam ko’z (gavhari) harakatining yo’nalishi uning ruhiy jarayoni muayyan reprezentativ tizimga asoslangan holda o’tayotganligidan dalolat beradi. Masalan, ko’zning gorizontal holatda chapga, o’ngga hamda pastga-chapga yo’nalganligi audial tizimga murojaat etayotganligi belgisidir; ko’zning yuqoriga-chapga, yuqoriga-o’ngga hamda to’g’riga yo’nalishi vizual tizimga moyillik belgisi; ko’zning pastga-o’ngga yo’nalganligi esa ayni paytda kintestetik tizim ustunligini ifodalaydi. Suhbatdoshning nutqini tahlil etish. Muloqot davomida

suhbatdoshimiz qaysi reprezentativ tizimga asoslanishini aniqlashning asosiy uslublaridan biri uning so’zlarini tahlil etishdir. Odatda, kundalik muloqot davomida odamlar gapning sintaktik tuzilmasi va so’zlarga beixtiyor murojaat etadilar. O’zga kimsaning gapidagi so’zlarga e’tibor bergan holda uning hayot tajribasi va shaxsiy xislatlarini aniqlab olish qiyin emas. Gapning ega, sifat va ravish qismlari ayni paytdagi reprezentativ tizimni aks ettiradi. Aynan shunday so’zlar majmuasi u yoki bu reprezentativ tizim yetakchi bo’lgan kimsalarda turlicha ko’rinishga ega. Quyida turli reprezentativ tizimga moyil kishilar nutqida uchrovchi so’zlar qatori bayon etilgan: Vizual reperezentativ tizimli kimsaning nutqida – ko’rish, qarash, tasavvur etish, aniq, uzoqni ko’zlab, oldindan ko’rish, narsalarga e’tibor berish, ko’rsatmok, xayolan, kuzatish, qarashlar, o’xshash, tasvir, noaniq va shu kabi so’zlar ko’p uchraydi. Audial reprezentativ tizimga mansub kishining nutqida – eshitmoq, tinglamoq, eshitilmoq, aks sado kabi, shovqin, tinch, tovushning turli ohanglari, pichirlab aytmoq, tadaffuz etmoq, aniq eshitmoq kabi so’zlar tez- tez uchraydi. Kinestetik uchun esa – sezmoq, his etmoq, sinmoq, tutib olmoq, (fikrni) ilg’ab olmoq, sovuq, issiq, qattiq, urinmoq, qiyin, bosim, bosmoq, ko’z yugurtirib chiqish, sezgir, tegizmoq, tiyib turish yoki tura olmaslik va shu kabi so’zlar ko’p uchraydi. Shaxsiy hisobotlar. Inson o’zini qaysi reprezentativ tizimga mansub deb hisoblashi. Turli reprezentativ tizimlar yetakchi bo’lgan kimsalar muloqotida ba’zi bir qiyinchiliklar uchrashi mumkin. Masalan, vizual reyerezentativ tizimga asoslanib bayon etilayotgan axborotni kinestetik odam axborot yetishmovchiligi sifatida qabul qilishi mumkin. Ikki reprezentativ tizimga mansub kimsalar muloqotidagi ziddiyatni kuzatar

ekanmiz, xizmat yuzasidan bo’lgan vaziyat xodim va rahbar munosabatlarida quyidagi muammoni tug’dirishi mumkin – rahbar-vizual biron masalani xodim- audialga tushuntirar ekan, rahbar xodimning tinglayotganini diqqat bilan kuzatadi va xodim bir tomonga o’girilib quloq tutib turganini ko’rib bu holatni e’tiborsiz ravishda tinglash deb talqin etishi mumkin. Aslida esa audial uchun aynan shunday tana holati ma’lumotni tinglash uchun qulaydir. Turli reprezentativ tizimga mansub bir oila a’zolari o’rtasidagi munosabatlar hatto mojarolarga ham olib keladi. Ota farzandini koyir ekan, farzand kuchli hislar og’ushida bo’ladi va yerga qarab turadi (haqiqiy kinestetik holati). Farzandining harakatlarini kuzatib turgan va vizual reprezentativ tizim ustunlik qilayotgan ota esa farzandining e’tiborini suhbatga yo’naltirish maqsadida uni koyiy boshlaydi: “Men senga gapirayapman, sen esa nima haqida o’ylayapsan? Qani, ko’zimga qarachi”. Ayni paytda ota uchun farzandining tushunganligi alomati, uning ota tomonga nigoh tashlashi bo’lib hisoblanadi. Agar shunday holat yuz bermasa, demak, ota farzandining e’tibori boshqa narsalarga yo’nalgan, deb yo’yadi. Turli rerezentativ tizimga mansub kishilar, masalan rahbar va xodim suhbatida qo’llanuvchi so’zlar ham orada ma’lum ziddiyatni yuzaga keltiradi. Xodim qaysi reprezentativ tizim orqali ma’lumotni qabul qilishi, yodda saqlashi va ongida qayta ishlashi xususiyatlarini bilish beriladigan topshiriqni unga yanada moslashtirib bayon etish imkonini beradi. Vizual xodimga masalani tushuntirish davomida uning tasavvuriga asoslanish, tasvirlash va chizmadan foydalangan ma’qul. Audial xodimga esa uning idrok xususiyatiga mos so’zlarni tanlash va ma’lumotning mantiqiy tomoniga e’tibor bergan holda bayon etish kerak. Kinestetik reprezentativ tizim yetakchi bo’lgan xodimga esa ma’lumotda hissiyot va tuyg’uni ifodalovchi tushunchalar, vazifaning tarkibiy bo’laklariga muvofiq paydo bo’luvchi turli sezgi hislari mujassamlashgan bo’lgani ma’qul. Masalan, “… eshikdan ichkariga kirganingizda qarshingizda katta harflar bilan yozib qo’yilgan …”. Ushbu qisqa matndagi tagi chizilgan so’zlar aynan

kinestetiklarga xos kalit so’zlar bo’lib hisoblanadi. Yetakchi rerezentativ tizimlari turlicha bo’lgan ikki xodimning telefondagi suhbati quyidagicha o’tishi mumkin: “ Audial : – Meni diqqat bilan eshit, muhim topshiriq bor, yaxshilab tushunib ol. Vizual: – Bunday muhim masalani telefon orqali hal qilib bo’lmaydi, kel ko’rishib gaplashib olaylik”. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, odatda audial tipiga mansub kimsalar telefon orqali ishlarni hal etishni ma’qul ko’rishadi. Telefonning ishlamay qolishi ular uchun ish kunining samarasiz o’tishi belgisidir. Vizual kimsa bitta chiroq yonib turgan joyda ikkinchisini izlaydi va hamma narsa ko’z ostida bo’lishini xohlaydi. “Ming bor eshitgandan ko’ra, bir marta ko’rgan afzal” maqoli vizuallarning hayot tamoyilidir. Kinestetik uchun esa xonadagi jihozlarning qulay joylashganligi, ayniqsa o’tiradigan stul va suyanadigan stolining qulayligi katta ahamiyatga ega. Xodimlarning yetakchi reprezentativ tizimga mansubligini bilish ular o’rtasidagi ba’zi tushunmovchiliklar, muqarrar bulgan ziddiyatlarni oldini olish imkonini beradi. 6. K.Yung psixologik tiplar haqida ashkilot miqyosida xodimlarni klassifikasiyalashga oid yana bir yondoshuv mashhur psixolog K.Yung tomonidan yaratilgan psixotiplar haqidagi ta’limot bo’lib, bunga muvofiq inson xarakterining ayrim xislatlari tug’ma asosga ega. Masalan, ulardan biri inson o’ziga kuch-quvvat olishda qayerga yo’nalganligi bilan bog’liq holatdir. Kimdir shu quvvatni tashqi muhitdan olsa, kimdir o’z ichki dunyosiga murojaat etadi. Tashqi muhitga yo’nalgan kimsalar ekstravert deb ataladi, e’tibori o’z ichki dunyosiga qaratilgan shaxsga esa introvert iborasi qo’llanadi. Ushbu ikki tipning batafsil tavsifi quyidagicha:T

Ekstravert – o’zgalar bilan muloqotda bo’lishga ehtiyoji katta va bu orqali o’ziga g’ayrat oladi, tanho qolish uni quvvatsizlikka olib keladi; avval gapirib, keyin esa o’ylaydi; faol va muloqotga kirishuvchan; atrof-muhitdagi ko’p narsalarni bilishga intiladi. Introvert – yakka, tanho qolganda o’zini yaxshi his etadi, fikr va o’ylarini boshqalar bilan o’rtoqlashmaydi, kuchli muhokama jarayoni ularni tez toliqtiradi, gapirishdan ko’ra tinglashni yaxshi ko’radi, suhbatdan so’ng fikrlari va hissiyotlarini jamlab va tartiblab olish uchun tanho qolishni ma’qul ko’radi. K.Yungning tipologiyalar haqidagi ta’limoti o’zining uzoq davomiga ega va yuqorida ta’kidlanganlarga (“ekstravert va introvert”) qo’shimcha ravishda “sezgir va intuitiv”, “fikrlovchi va his etuvchi”, “baholovchi va idrok etuvchi” kabi tiplar ham qayd etiladi. Keyinchalik bu uslub yanada takomillashib Mayers-Brigs uslubida tipologiyalash degan nomga ega bo’ldi. Yung tipologiyasidagi to’rt ko’rsatkichga ko’ra toifalash shunchalik ahamiyatliki, hatto AQShning “Ford” avtomobil kompaniyasidagi mehnat jamoalari tarkibi aynan shu uslubda bir-biriga muvofiq keluvchi xodimlardan tashkil etilganligi ma’lum. Rossiyalik psixolog Samoukina taklif etadigan tipologiyaga binoan xodimlarni o’z ichiga yo’nalgan – “ichki” hamda tashqi muhitga yo’nalgan – “tashqi” shaxslarga toifalash mumkin. Bunday ta’rifga binoan “Ichki” kimsalar bajarayotgan mehnatning mazmuniga katta e’tibor berishadi va hissiy qoniqishni ustuvor deb hisoblashadi. Ular u yoki bu mehnat turi, vazifani tanlashda uning natijasi xamkasabalari oldida obro’-’tibor qozonishga yordam berishiga e’tibor qaratishadi. O’z imkoniyatini namoyon etish va qobiliyatlarni rivojlantirish ular uchun yetakchi motivasiya omili bo’lib hisoblanadi. Ular maoshni yetakchi o’ringa

qo’ymaydilar, agar katta pul evaziga zerikarli ishni bajarish lozim bo’lsa, ular bundan voz kechishlari tabiiy hol. Bunday xodimlar uchun kam maosh to’lansa ham, ularning qobiliyati va g’oyasini amalga oshirish muhim hisoblanadi. “Tashqi” xodimlar – ular uchun bajarilayotgan mehnat hayotda muvaffaqiyatga erishganlik belgisi ekanligi, jamiyatda yuqori nufuzga egaligi juda muhimdir. Ular maoshni qadrlaydilar. Mansabda o’sish, rahbariyat tomonidan rag’batlantirish va maqtov bunday xodimlar uchun katta ahamiyatga ega. Ular muvaffaqiyat timsollarini egallashni xohlaydilar – yaxshi kabinet, zamonaviy avtomobil, chiroyli kiyim va shu kabilar. Yuqorida ta’kidlangan ikki toifadan tashqari “aralash” tipga mansub xodimlar xam eslatib o’tiladi. Ular uchun ikkala omil ham ahamiyatga ega. Lekin, bunday xodim uchun mehnat mazmuni yetakchi bo’lib hisoblanadi. Tashkilot hayoti doimo rejalangan tarzda kechmaydi. Xom ashyo tanqisligi, vaqt va imkoniyatlarni taqsimlashdagi qiyinchiliklar va boshqa bir qancha omillar ta’sirida tashkilotda zo’riqish muhiti yuzaga kelishi mumkin. Bunday muhitning xodimlar faoliyatiga ta’sirini tahlil etish maqsadida “tazyiq ko’rsatuvchi” omillar degan iborani qabul qilishimiz mumkin. Tazyiq ko’rsatuvchi omillar qatoriga shaxsning ichki psixologik muammolari, xodimni o’rab turgan shart-sharoitning qoniqarsiz ahvolda ekanligi, jamoadagi shaxslararo munosabatlarning tajangligi, mehnatni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan muammolar hamda xodimning oilasidagi qiyinchiliklar kirishi mumkin. Bu omillar o’zaro bog’liq va xodimning bir sohadagi qoniqarsiz holati boshqa jabhalarda ham shunday natijani yuzaga keltirish ehtimoli baland. Shuningdek, o’sha mashhur olim K.Yung insonlarni fikrlashlariga ko’ra asosan ikki toifaga bo’lgan edi. Intuitiv tiplilar

Bu shunday toifali kishilarki, ularda ko’pincha hissiyotlar mantiqdan ustun keladi va miya faoliyati bo’yicha ham o’ng yarim sharlar faoliyati chapnikidan ustunroq bo’ladi. Ko’rib, his qilib, yorqin emosional munosabat shakllantirilmaguncha, bunday odamlar biror xususda fikrlarini bayon eta olmaydilar. Fikrlovchi tiplar Bunday kishilarda doimo mantiq, mulohaza xissiyotlardan ustun bo’ladi va miyasining chap tomoni o’ngiga nisbatan dominanta (ustun) hisoblanadi. Bundaylar gapira boshlashsa, ko’pincha, “Faysasuf bo’lib ket-e”, deb ham qo’yishadi. Chunki ular o’zlarigacha bo’lgan bilimlar, mantiqiy fikrlash borasidagi yutuqlarga tayanib, doimo to’g’ri gapirishga, doimo fikrlarini mantiqan asoslash – argumentasiya qilishga harakat qiladilar. Aniq va texnika, tibbiyot fanlari bilan shug’ullanuvchilarda ana shu tafakkur tipiga moyillik va psixologik hozirlik bo’lsa, ular o’z kasblari borasida juda yaxshi natijalarga erishadilar. Ulardan farqli birinchi toifa vakillaridan yaxshi yozuvchilar, shoirlar, tilshunoslar, psixologlar yetishib chiqadi.

ADABIYOTLAR 1. Burlachuk L. Psixodiagnostika. – SPb.: 2002. 2. Karimova V.M . Psixologiya. O’quv qo’llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, “O’AJBNT” markazi, 2002. – 205 b. 3. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b. 4. Karimova V.M., Akramova F.A. “Psixologiya”. 1-qism. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2005. – 208 b. 5. Karimova V.M., Akramova F.A. “Psixologiya”. 2-qism. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2005. – 125 b. 6. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. – T.: 1994 7. Kvinn V. Prikladnaya psixologiya. – SPb: Izdatelstvo “Piter”, 2000. – 560 s.

Похожие

Bolalar xulq-atvorining formalari psixopatik

O‘smirlik xulq-atvorining reaksiyalari va deviant xulq-atvor klassifikatsiyasi O‘smirlarda xarakter aksentuatsiyasi

Tadbirkorlik faoliyati va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini mahalliy sharoitda o’rganilishi

Bolalardagi deviatsiyalar

Shaxs axloqiy sifatlarini shaqillantirish buyicha psixologik mashqlar va treninglar