Tadbirkorlik faoliyati va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini mahalliy sharoitda o’rganilishi - Психология - Рефераты

Tadbirkorlik faoliyati va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini mahalliy sharoitda o’rganilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Tadbirkorlik faoliyati va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini mahalliy sharoitda o’rganilishi Mamlakatimizda kichik va o’rta biznes, xususan, tadbirkorlik tobora rivojlanib, bu yo’ldagi qarama-qarshiliklar va muammolar sekin-astalik bilan hal qilinib borilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri sifatida o’zbek tadbirkorligi intensiv tadqiqotlar obyektiga aylantirilayotganligini e’tirof etish mumkin. U asosan sosiologlar, iqtisodchilar, tarixchilar va ko’pgina boshqa mutaxassislar tomonidan o’rganilmoqda. Bu tadqiqotlarda zamonaviy o’zbek tadbirkorligi rivojlanishi bilan bog’liq tushunchalar va fenomenlarning ilmiy jihatdan asoslanishi boyitilib, ularga nisbatan har xil talqin berishga harakat qilingan. Tadbirkorlik insonning yuksak darajadagi faoliyati bo’lib, unga Amir Temur i ham juda katta baho berib, “Tajribamdan ko’rilgankim, ishbilarmon, mardlik va shijoat sohibi, azmi qat’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi, ming-minglab tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidir”, – deb ta’kidlaydi. Tadbirkorlik faoliyati iqtisodiy faoliyatning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Tadbirkorlikning tarixi juda uzoq o’tmishga borib taqalsa-da, uning hozirgi zamon tushunchasi XVIII asrda paydo bo’lgan va ko’pincha “mulkdor” iborasi bilan aralashtirilib talqin qilingan. Keyinchalik xo’jalik hayotida ishtiroy etuvchi kapitalning mulkdor kapitalidan ajralib chiqishi natijasida “mulkdor” tushunchasiga to’g’ri kelmay qoladi. Umuman, tadbirkorlik an’anaviy jihatdan o’rganilgan, lekin ushbu faoliyatga xos bo’lgan, uni boshqa iqtisodiy munosabatlardan ajratib turuvchi ijtimoiy- psixologik xususiyatlari aniq ajratib, belgilab olinmagan edi. Shu bois ham psixologik izlanishlar ko’proq chet el tadqiqotchilari tomonidan yig’ilgan bilimlar hamdada tajribalar natijalariga murojaat etadi. Chunki har qanday tadqiqotni tashkillashtirish va amalga oshirish jarayonida, mahalliy shart-sharoitlarni inobatga olgan holatda xorijiy tadqiqiy ma’lumotlar muhim metodologik manba hisoblanadi. Xorij tadqiqotchilari “tadbirkorlik” bilan qator muhim konsepsiyalarni

o’zaro bog’lashgan bo’lib, ularni ijtimoiy-psixologik jihatdan tasnif etish mumkin. Tadbirkorlik tushunchasi bizning hayotimizga kirib kelgan yangi tushunchalardan biri hisoblanib, asosan mustaqillik yillarida bu muammoga (yo’nalishga) katta e’tibor berila boshlandi. Hattoki, XX asrning 80-90 yillarida chop etilgan ilmiy-psixologik adabiyotlarni kuzatadigan bo’lsak, bu tushuncha haqida ma’lumot yo’qligini, yoki bo’lsa ham juda kam miqdorda ekanligini ko’rishimiz mumkin. Hozirga kelib esa, jamiyatimizda “tadbirkor” so’zi eng ko’p ishlatiladigan atamalardan biriga aylanib qolmoqda. Tadbirkorlik tushunchasining o’zi haqida gapirar ekanmiz, ilmiy adabiyotlarda bu tushunchaning turlicha ta’riflari berilgandir. Q.Abdurahmonov, F.Mamarasulov ii larning yozishicha: “Tadbirkorlik – bu mulk huquqi subyektlarning mollar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish asosida foyda yoki daromad olishga qaratilgan amaldagi qonunlar doirasida tashabbuskorlik bilan faoliyat ko’rsatishidir”. Mualliflarning fikricha, tadbirkorlikning mazmuni va tabiatiga ko’ra ayrim kishilar yoki guruhlarning o’z-o’zini ish bilan ta’minlash hamda tashabbuskorligiga asoslanadigan aktiv mehnat faoliyati sifatida baholash mumkin. iii Sh.Shodmonov, T.Jo’rayev larning iv fikricha: “Tadbirkorlik faoliyati – foyda olish maqsadida tahlika (tavakkalchilik) bilan hamda mulkiy javobgarlik asosida va amaldagi qonunlar doirasida o’z tashabbusi bilan amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir... Qisqa qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyati foyda olishga qaratilgan faoliyatdir”. Mualliflar buning uchun tadbirkorda bir qator axloqiy mezonlar mavjud bo’lishi lozimligini ta’kidlaydilar. Ularning fikricha, tadbirkorlik faoliyati axloqiy burch, tanlash va shaxsiy javobgarlik kabi tadbirkorning hayot tarzi mazmuniga aylangan tushunchalar bilan uzviy bog’liqdir. V.Karimova ning v yozishicha, tadbirkorlik yaxlit bir ta’rif bilan chegaralanmaydi, uni bir necha muhim jihatlariga ko’ra tavsiflash mumkin.

Tadbirkorlik – bu kishining shaxsiy tashabbuslariga asoslangan, foyda olish va mahsulotlar ishlab chiqarish maqsadida tavakkalchilik bilan faoliyat yuritishiga oid harakatlari majmuidir. Shu o’rinda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni inobatga olgan holda muallif tomonidan bu tushunchaga berilgan ikkinchi ta’rifni keltirish mumkin: tadbirkorlik – insonning dadil ravishda muhim va og’ir maqsadlarni ruyobga chiqarishga qaratilgan shaxsiy sifatlari jamlanmasidir. Umuman, yuqoridagi ikkita ta’rifga ko’ra, tadbirkorlik – shaxsning faoliyati hamda shaxsiy sifatlari majmui ekan. Yana V.Karimova fikrini davom ettirib: “tadbirkorlik yoki ishbilarmonlik – bu yangi g’oyalarni amalga oshirish bilan bog’liq butun mas’uliyatni o’ziga olib, tavakkal ish tutishdir. Ishbilarmonlik – bu doimo yangi narsani o’ylab topish va bunyod qilishga, borini yanada yaxshilashga intilish, urinish…”, – deb ta’kidlaydi. Bundan ko’rinadiki, tadbirkorlik ishbilarmonlik atamasi bilan ham bog’liq tarzda qo’llaniladi. Lekin muallif bu tushunchani “Tadbirkorlik uddaburonlik sifati ham sanalib, bunda shaxs bir vaqtning o’zida ma’lum muammo yuzasidan bir qancha yechimlarni topa oladi. Xususan, u har qanday murakkab holatdan chiqishning samarali hamda omilkor yo’lini topishga tayyor turadi va buni amalda isbot qiladi. Shu bois, ular har qanday vaziyatdan chiqish yo’lini qidirib topib, bu maqsada o’z shaxsiy sarmoyalarini sarf qiladilar ham”, – deb izohlab beradi. Shuningdek, muallif ishbilarmonlik faoliyati va uning mohiyatini alohida ko’rsatib beradi. Uning fikricha, ishbilarmonlik faoliyati – eng avvalo, mavjud boylikdan biznes bilan shug’ullanish maqsadida, undan foydalana oladigan faol va tashabbuskor kishining intellektual faoliyatidir. Aynan u – “dinamizm”, “dadillik”, “tashabbus” kabi tushunchalar bilan qo’shilib ketib, tadbirkorlik faoliyatida ko’pgina samarali g’oyalarni ro’yobga chiqarish imkoniyatini beradi. Tadbirkorlik faoliyati muammosi haqida gapirar ekanmiz, uning intellekt yoki aqlning psixologik qurilmasiga doir qator sifatlari haqida ham gapirib o’tish maqsadga muvofiqdir. Bu borada N.Norqulova vi ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan bo’lib, ushbu sifatlarga: tadbirkorlik, tejamkorlik, hisob-kitoblilik hamda mavjud

muamolarni tezkor ravishda yechish kabi sifatlar kirishini ko’rsatib o’tadi. Muallif ularning har biriga ta’rif berishga harakat qilgan: Uning fikricha, tejamkorlik – tafakkur yoki aqlning shunday sifati sanalib, u ayni vaziyatda kam vaqt va mablag’ sarf etib, natijaga osonlik bilan yetish imkoniyatidir. Hisob-kitoblilik esa, faoliyat natijalariga erishish yo’llarini oldindan tasavvur qilish va uning moddiy hamda ma’naviy qiymatini anglash xislatidir. Qo’yilgan vazifani tezkor tarzda hal qila olish esa intellektning dinamik xarakteristkasi bo’lib, u qo’yilgan vazifani boshlanishidan tamom bo’lishigacha sarflangan vaqtning miqdori bilan o’lchanadi. Qisqa fursat ichida kam kuch sarf qilib, katta hajmdagi faoliyatni amalga oshirish – tezkor, samarali aql-idrokning mahsulidir. E.Sariqov va M.Mamatov lar vii tadbirkorlik tushunchasiga ta’rif berishda, iqtisodiy faoliyat jarayonida erishiladigan daromad hamda uni orttirish imkoniyatilari borasidagi qarashlar tahlilidan foydalanganlar. Agar yuqoridagilarni inobatga oladigan bo’lsak, tadbirkor – bu ishlab chiqarish va tijoratning barcha zarur omillaridan boylik yaratish uchun foydalana oladigan odamdir. Shuningdek, mualliflar tadbirkorga qo’yiladigan talablar moddiy boyliklar yaratuvchi boshqa oddiy odamlarga nisbatan taqqoslanganda ancha keng ekanligini asoslab berishgan. Masalan, duradgorlik hunarini olsak, uning yutug’i eshik, deraza va boshqa anjomlar yasashga mohir usta ekanligi bilan baholanadi. Agar bevosita hunarmand tadbirkorlik bilan shug’ullanishni boshlasa, bu undan mavjud anjomlarni ishlab chiqarishdan tashqari yana qator qo’shimcha faoliyat yuritishni ham talab qiladi. Masalan, olibsotarlik, marketing, boshqarish, hisob-kitob, moliyalashtirish, kadrlar bilan ishlash, ularni topish, tanlash, ish bilan ta’minlash va ushbu xizmatlarni muvofiqlashtirish kabilarni ( 4.1-chizmaga qarang ). Mualliflar tadbirkordan qo’shimcha qanday sifatlar talab etilishini ham ko’rsatishib, unga ulkan fidokorlik, mehnatsevarlik, chuqur fikrlash va dunyoqarashning kengligi, o’zgarib turadigan sharoitda ishlash uchun

moslashuvchanlik, oilaning qo’llab-quvvatlashi, tadbirkor va uning oilasini ta’minlab turish uchun zarur bo’lgan ma’lum miqdordagi mablag’, tavakkal qilib ishlash kabilarni kiritishadi. 1-chizma Tadbirkorlik xulq-atvor, faol yo’l-yo’riqlar, qoidalar va boshqa xatti- harakatlarni tartibga solish faoliyatlari bilan ham uzviy bog’liqdir. Undagi bu holat shaxs oldida turuvchi mustaqil axloqiy tanlovning mavjudligini nazarda tutuvchi erkin tanlab olingan hayotiy mavqe sifatida gavdalanadi. Tadbirkorlik yuqoridan belgilanuvchi (direktiv) qat’iy ruxsat – ta’qiqlar bilan bog’liq emas. Bu o’z shaxsini namoyon etishga harakat qilish bilan bog’liq ijodiy faoliyatdir. U faoliyat manfaati yo’lida o’zini-o’zi tarbiyalash, cheklash, burch hissi hamda shaxsiy axloqiy javobgarlikka asoslangan bo’ladi. Ushbu ixtisoslik muhitida mavjud bo’lgan tadbirkorlikning axloq me’yorlari “nomus”, “obro’-e’tibor”, “Imidj” (tadbirkorlik subyektining obrazi, qiyofasi) tushunchalari bilan uzviy bog’liqdir. + +Yer Mehnat KapitalIshlab chiqarish omillari birlashuvi TADBIRKORLIK Ishlab chiqarishning shu omili qolgan uchta – yer, mehnat va kapital omillarini korxonaga birlashtiradi

Tadbirkor odamning yaxshi nomi o’ziga yarasha kapitaldir, u uzoq yillar davomida qilingan mashaqqatli mehnati tufayli to’planadi va o’ylab qilinmagan harakat evaziga bir zumda yo’qotiladi. Bu esa ishchan doiralarga xos bo’lgan sog’lom konservatizm (eskilikni yoqlash) bo’lib, uning asosiy belgilari ehtiyotkorlik, aql-mulohaza bilan ish tutish kabi xususiyatlarda namoyon bo’ladi.

i ii iii iv v vi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ” kitobidagi matreiallar, qoidalar va xulosalarni o’rganish yuzasidan chora-tadbirlar

kompleksi to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A. Karimov. – T., 2009. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish / I.A. Karimov. – T., 2009. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi: 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishtirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruza // Xalq so’zi gazetasi. – 14.02.2009. – № 33-34 (4696-4697). 4. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. – T., 2000. 5. Abdurahmonov Q., Mamarasulov F. Mehnat iqtisodi. O’quv-uslubiy materiallar. – T.,1996. 6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T., 2004. biye. – M., 2009. 7. www.ziyonet.uz vii

Похожие

Tadbirkorlik va uning motivasiyasi muammosini ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi doirasida o’rganilishi

Tadbirkorlik faoliyati motivasiyasiga oid ijtimoiy-psixologik nazariyalar va ularning tahlili

Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini

Rossiyada tadbirkorlik fenomenining psixologik taraqqiyoti

Katta ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy-psixologik tavsifnomasi