Rossiyada tadbirkorlik fenomenining psixologik taraqqiyoti - Психология - Рефераты

Rossiyada tadbirkorlik fenomenining psixologik taraqqiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

www.arxiv.uz Rossiyada tadbirkorlik fenomenining psixologik taraqqiyoti Tadbirkorlik psixologiyasi borasida rus olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari ham iqtisodiy psixologiya sohasini keng qamrovli yangiliklar bilan boyitgan. Rus olimlaridan S.Bulgakov (1871–1944) i , P.Struve (1870–1944) ii , P.Saviskiy (1895–1965) iii lar o’z izlanishlarida xo’jalikda, ayniqsa, tadbirkorlik faoliyatida muhim o’rin tutadigan psixologik omillarga katta ahimiyat berishgan. Rossiya olimlarini tadbirkorlik faoliyatini yoritishga bag’ishlangan ishlarining xarakterli tomoni – ushbu fenomenning ijtimoiy-psixologik qirralariga diqqatni yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi. Jumladan, bu muloqot muammolari, xo’jalik faoliyatiga kirishuvchi odamlar va guruhlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va xatti-harakatlar orqali izohlanadi. Misol uchun P.Saviskiy, tadbirkorlikni nafaqat xo’jalikni tashkil etuvchi iqtisodiy, balki alohida bir iqtisodiy-psixologik faoliyat, deb ta’kidlaydi. Xo’jayin yoki boshliqqa xos munosabatlar, muallifning fikricha, nafaqat ko’p daromadga ega bo’lishlikni, balki xo’jalikda ishlovchi (faoliyat yurituvchi) shaxslarni ehtiyojlardan qoniqqanlik darajasini saqlash va kengaytirishga intilish kabi masalalarni ham o’z ichiga qamrab oladi. iv Tarixdan ma’lumki “Oktyabr inqilobi”gacha bo’lgan davrda Rossiyada o’tkazilgan qator tadqiqotlar “tadbirkorlik jamoalari”ga xos bo’lgan ijtimoiy- psixologik fenomenni o’rganishga bag’ishlangan. Ye.Shoroxova ning ta’kidlashicha, xo’jalik yuritish maqsadida yaratilgan artel va shirkatlarning eng muhim diqqatga sazovor tomoni – bu kishilarda o’zaro yordamga asoslangan guruhlarga birlashuvlari natijasida ishonch va javobgarlik hissining shakllanishidir. Ammo kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi ta’sirida, ularning o’rnini aksiadorlik jamiyatlari egallab, guruhiy javobgarlik hissining qat’iy cheklanganligini yuzaga keltirdi. v XX asrning oxirgi yillarida esa tadbirkorlik fenomenini yangicha tahlil qilishga V.Avtonomov vi , V.Aseyev vii va sosiologlar T.Zaslavskaya viii , V.Radayev ix va boshqalar harakat qilishgan.

www.arxiv.uz Tadbirkorlik – bu inson faoliyatida turli ko’rinishlarda namoyon bo’ladigan xususiyatlardan biridir. V.Dal fikricha, tadbirkor odam – bu biror ishni boshlamoqchi bo’lgan, ijodiyotga yangicha yondashishga qodir, odamlarni birgalikda faoliyatga chorlashda samarali aloqa tashkil etishni biladigan insondir. Shunday qilib, tadbirkorlik – bu jamiyat hayotidagi xo’jalik, ijtimoiy va boshqa sohalarda o’zining tashabbuskorligi, topag’onligi, mustaqilligi, xozir javobligi, nostandart qarorga kelishi, tavakkal qilishga va natijalar uchun ma’suliyatni o’z bo’yniga olishga tayyorligi yordamida muayyan maqsadlarga erishishga qodir shaxsning xususiyatlaridan biridir. x Shuningdek, bu borada psixologiya institutida A.Juravlyov xi , V.Poznyakov xii boshchiligida qator ilmiy-tadqiqotlar o’tkazilgan bo’lib, natijada, ishbilarmonlik borasida rossiya tadbirkorlariga xos qator etnopsixologik xususiyatlar o’rganildi. Tadqiqot natijalariga ko’rsatishicha, Rossiyalik ishbilarmonlar tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tanlanishining quyidagi muhim uch motivi mavjud: mustaqillikka erishish (ya’ni o’zining shaxsiy biznesiga ega bo’lish); o’z qobiliyatini ayirboshlash; [3] iqtisodiy ta’minlanganlik. Tadbirkorlardagi qadriyatlar yo’nalganligini xiii o’rganish natijasiga ko’ra, ham shaharda, ham oblastlarda faoliyat yurituvchi rossiya tadbirkorlarda umumiy tuzilishdagi qadriyatlar mavjuddir. Xususan, bunda afzallik tartibiga ko’ra: sog’liq, oila, iqtisodiy ta’minlanganlik, o’ziga ishonch, ish, erkinlik, do’stlar, sevgi kabi omillar alohida ahamiyat kaab etadi. A.Krilov xiv , tadbirkorlik faoliyatini ilmiy tahlil etib, unga: “Bozor munosabatlarining xarakterli jihatlaridan biri – tadbirkorlikdir . Tadbirkorlik bu – fuqaroning qonunchilik doirasida, foyda olish uchun o’z javobgarligi ostida tavakkal qilishga yo’naltirilgan faoliyatidir”, – deb ta’rif berib o’tadi. Uning fikricha, tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy shartlari bo’lib, quyidagi omillar hisoblanar ekan: (a) davlat siyosatining xususiy biznesga bo’lgan munosabati; (b) ommaning madaniyati va uning davlatga bo’lgan munosabati; (c) biznesni tashkil etishda psixologik madad berishlik; (d) shaxsning tadbirkorlikka bo’lgan iqtidor va qobiliyatlari.

www.arxiv.uz Bu omillar esa o’z navbatida tadbirkorlikning quyidagi uch psixologik muammosini tug’diradi: tadbirkorning davlat siyosati bilan o’zaro ijtimoiy- psixologik munosabatlari muammosi; tadbirkorning o’z faoliyati yuzasidan ma’lum bilimlarga ega yoki ega emasligi muammosi; tadbirkorning psixologik qiyofasini o’rganish muammosi. Tadbirkor va joriy qonunchilik o’rtasidagi munosabatlarni yaxlit qurilma sifatida e’tirof etish mumkin. Bunda tadbirkor bozorning talab va ehtiyojlarini qondirish maqsadida, iqtisodiy rivojlanishga qaratilgan, yangidan-yangi g’oyalar ishlab chiqadi hamda uni amaliyotga tatbiq etadi. Bozor iqtisodining barqaror va ishonchliligini ta’minlash vazifasi esa davlat nazoratida bo’ladi. Xo’jalik ishining aynan mana shu ikki ko’rinishi bir-birini to’ldirib turadi. Yuqoridagi holatning buzilishi esa iqtisodiy inqirozni keltirib chiqaradi. Muallif tadbirkorlik faoliyatida muvaffaqiyatga erishish uchun ikki xil tarzda yondashish borligini ko’rsatib o’tadi. Uningcha, birinchidan, jamiyatda tadbirkorlarning shunday bir toifasi mavjud-ki, ular o’zlarining biznesga taalluqli psixologik sifatlarini aniqlab, shunga mos ravishda faoliyat yuritadilar; ikkinchidan, hamma odamlar tadbirkordir, lekin har xil darajada. A.Krilov xv o’z fikrini davom ettirib: “Tadbirkorning psixologik qiyofasiga quyidagi sifatlar taalluqlidir: Intellekt jihatdan – yuksak salohiyat, tasavvurga boylik, ichki kechinmalar rivoji, amaliy o’ylar hamda fantaziya; Kommunikativ jabhada – hamkasblar mehnatini qadrlash, boshqa odam bilan muomala qilish qobiliyati va har doim oqimga qarshi yurish uchun tayyorlik; Motivasion-irodaviy jihatdan – tavakkalchilikka qodirligi, ichki kechinmalarni boshqarish, tan olinishga intilish, mag’lubiyatga uchrash motividan ko’ra, muvaffaqiyatga erishish motivini yuqori qo’ya bilish” – deb yozadi. F.Kuzin ning e’tirof etishicha: “Tadbirkor harakat qilar ekan hamisha tavakkal qiladi. Tavakkalchilik (moliyaviy, ijtimoiy, siyosiy, psixologik sohalarda) – dunyo tadbirkorlarini birlashtiruvchi umumiylikdir. Tadbirkorning siyosiy rahbardan farqi shundaki, u hamisha o’zi harakat qilib, mas’uliyatni his etgan holda, qarorlar qabul qiladi. Tavakkalchilikka tayyorlik qobiliyati har qanday

www.arxiv.uz tadbirkor xarakterining asosi hisoblanadi”. Shu o’rinda muallif rus millati tadbirkorlarida tavakkalchilik hamisha ham aniq hisob-kitob bilan amalga oshirilmasligini ko’rsatib beradi. Uning fikricha, “G’arb tadbirkorlari oldin tahlil qilib keyin harakat qilsalar, rus tadbirkorlari esa ularga qarama-qarshi ravishda oldin harakat qilib so’ng tahlil etishadi”. Uzoq vaqt mobaynida olib borilgan ilmiy izlanish va kuzatuvlar shuni ko’rsatdiki, Rossiya tadbirkorlari kichik va o’rta biznesda xalq muhokamasi va ijtimoiy kelishmovchiliklardan ruhan xolidirlar. Ya’ni tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi xo’jalik subyekti iqtisodiy uyg’onishini ta’minlaydi. Xalq xo’jaligi sohasida tadbirkorlikni tushunish, baholash hamda umumsiyosiy mazmunda qarash – iqtisodiy psixologiyaning asosiy muammolaridan biri sanaladi… A.Daniyelyans va Yu.Platonov arning fikricha: “Muvaffaqiyatga erishish motivasiyasiga qarab tadbirkorning faolligi aniqlanadi”. V.Mashkov ning ta’kidlashicha: “Tadbirkorlik – bu muloqotdir. Muloqot – insonlar o’rtasida o’zaro munosabatlar jarayoni bo’lib, doimiy ravishda diqqat- e’tibor talab qiladi. Tadbirkor amalga oshirayotgan faoliyati jarayonida boshliqlar, yollanib ishlovchilar va boshqa tadbirkorlar bilan muomalada bo’ladi. Bu esa o’z navbatida o’zaro munosabatlar shakllanishida shaxsiy sifatlar rolini e’tirof etadi. Tadbirkor shaxsiy sifatlarining tarkibiy modelini ikki xil tuzilma ko’rinishida namoyish qilishi mumkin. Birinchi modelga tadbirkordagi: (a) doimo imkoniyat qidirish va tashabbuskorlik; (b) qo’yilgan maqsadlarga erishishda sabr va matonat kabi sifatlarni o’z ichiga qamrab olgan. U esa muvaffaqiyatga erishayotganlarning shaxsiy tavsifini aniqlashga yordam beradi. Ikkinchi model esa tadbirkordagi: (a) tinmasdan samaradorlik va sifat tomonga harakat qilish; (b) maqsadga qarab intilish, aynan, g’oyalarning doimiy rivojlanib borishi va qisqa muddatli masalalar yechimini oldindan ko’ra olish sifatlari majmuidir”. Shuningdek, tadbirkorlik faoliyati motivasiyasi yosh nisbatiga qarab o’zgarib turadi, masalan, 36 yosh va undan yosh bo’lgan tadbirkorlar birinchi

www.arxiv.uz o’rinda moddiy ehtiyojlarni qo’yadilar. Moddiy ahvolini yaxshilab olgan tadbirkorlar esa mustaqil bo’lish orqali o’z ehtiyojlarini qondirishga harakat qiladilar hamda jamiyatga shu tariqa foyda keltira boshlaydilar.

i ii iii iv v vi vii viii ix x xi xii xiii xiv xv FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari ”

kitobidagi matreiallar, qoidalar va xulosalarni o’rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to’g’risida: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, o‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A. Karimov. – T., 2009. Karimov I.A. Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish / I.A. Karimov. – T., 2009. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi: 2008 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishtirish yakunlari va 2009 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruza // Xalq so’zi gazetasi. – 14.02.2009. – № 33-34 (4696-4697). 4. Abdullayeva Sh. Pul, kredit va banklar. – T., 2000. 5. Abdurahmonov Q., Mamarasulov F. Mehnat iqtisodi. O’quv-uslubiy materiallar. – T.,1996. 6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (nazariya va amaliyot). Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. – T., 2004. biye. – M., 2009. 7. www.ziyonet.uz 8. www.nur.uz

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini mahalliy sharoitda o’rganilishi

Tadbirkorlik faoliyati motivasiyasiga oid ijtimoiy-psixologik nazariyalar va ularning tahlili

Tadbirkorlik faoliyati: Lokus nazorat va tavakkalchilikka munosabat psixologiyasi

Psixologik maslahat

Psixologik tajriba