Shaxs axloqiy sifatlarini shaqillantirish buyicha psixologik mashqlar va treninglar - Психология - Рефераты

Shaxs axloqiy sifatlarini shaqillantirish buyicha psixologik mashqlar va treninglar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126 KB

Shaxs axloqiy sifatlarini shaqillantirish buyicha psixologik mashqlar va treninglar Reja: 1. Psixologik mashqlar va treninglar 2. O’yin metodlari va ularning ijtimoiy psixologik xususiyatlari. 3. Rolli o’yinlarni tashkil etish texnologiyasi 4. Rolli o’yinlar jarayoni va uning shakllari. 5. Pertseptiv trening va uning ijtimoiy psixologik xususiyatlari 6. Ijtimoiy psixologik treningni tashkil 7. Etuvchi shaxs bilimdonligini oshirish muammosi.

Psixologik mashqlar va treninglar 1.Trening gurux a'zolari tanihishi buyicha jiddiylikni y o’ qotish buyicha psixologik mashqlar. 2.Shaxsning axloqiy sifatlarini shaqllantirish buyicha psixologik mashqlar va o’yinlar. Treningning boshlanishi. Qatnashuvchilarga savol berish kerak: Biz bu erga nima uchun yig’ildik? Guruxning har bir ishtirokchisi bu erda qolishdan ko’zlagan maqsadini tushuntirib berish kerak. 1-mashq «Salomlahish» Boshqaruvchi ishtirokchilarini doira qilib o’takazib ularni guruxchalarga ajratadi va guruxchalar bir-biri bilan salomlashadi. 2-mashq «Tanishuv» Boshqaruvchi ko’rsatmasiga binoan o’ng yoki chap tomonida to’rgan ishtirokchilaridan birtasi o’z ismini aytadi. Ikkinchi ishtirokchi esa birinchining va ikkinchi va o’zining ismini aytadi. Oxirgi qatnashuvchi esa hammaning ismini aytadi. 3- mashq «Individuallik» Individuallik jadvaliga har bir qatnashuvchi o’zi haqidagi tasavvurlarni va trening davomida shaqllangan individual xususiyatlar yozadi. Bunga oldindan boshqaruvchi quyidagicha jadval to’zadi. Qatnashuvchining Treningdagi ismi Qatnashuvchining Musta q il fikri Uning individualligi haqidagi fikri Varaqani to’ldirish uchun 10 minut vaqt ajratiladi va bular trening oxirigacha saqlanadi. 4-mashq «Men kim?» Kog’oz qalam olib, Men kim? Savoliga javob berish kerak. Yozilgan javoblar terib olinadi.

Keyingi mashg’ulotda yana tarqatiladi. Chunki qatnashuvchi oldingi yozuvlariga o’zgartirish kiritishi mumkin. 5-mashq «Impulsni zanjir buyiga o’zatish» Guruxning har bir qatnashuvchisi o’zining chap tomonidagi kushnisining o’ng qo’lini bilagidan ushlab oladi. Boshqaruvchi singnali buyicha qo’lni engil harakat bilan biroz qisib qo’yadi. Asta sekin temp oshirilib boriladi va impuls berishda o’zilish ruy bergan ishtirokchilarni ajratib olinadi va ular bilan ham aloxida ishlanadi. 6-mashq «Ko’rlar mashqi» Boshqaruvchi signaliga binoan hamma ishtirokchilar ko’zlarini yumadi va xona buylab harakat qilish mumkin. Maqsad: Boshqaruvchi qatnashuvchilarni ko’zatib borish, shuningdek qatnashuvchilar signal buyicha ko’zlarini ochadi va o’zlarining qaerda va kim bilan yonma-yon turib qolgan joyni belgilaydi. 7-mashq «Kechagi kun haqida suxbat» O’tilgan mashg’ulotlar haqida xoxlagan qatnashuvchi gapirishi mumkin. Unga ish jarayoniga nima yordam berdi va nima amalga oshdi? Sabab nima? Gurux qatnashuvchilariga qanday talablar bor, rahbarga-chi? Guruxga qo’llanilayotgan qoidalar hammaga tushunarlimi? Qanday tilak va istaqlar bor. Butun mashg’ulot davomida gurux tinglovchilari tinchlikni saqlashi va ochiqchasiga baxs yuritishga imkon yaratish lozim. Bu mashqning boshqa mashqlardan farqi sho’qi majburan xech kim gapirmaydi. 1-mashg’ulot. Mashg’ulot mavzusi: 1. «Do’stlik nima» Mashg’ulot maqsadi. Talablarning do’stlik haqidagi tushunchasi va tasavvurlarini oydinlashtirish. Kirish so’zi. Ko’rsatma: 1. Avval do’stlik haqida gapiramiz va har bir kishiga do’stlik haqida o’z fikrini berish imkoni beriladi. 2.Har birimiz qanday yaxshi va yomon ishlar qilganimiz haqida gapiramiz. Hamma talabalar navbat bilan gapiradi o’zlarining ishlari haqida so’zlab beradilar.

So’ng har bir o’quvchi talaba javobi muxokama qilinadi va yakun yasaladi: Mashg’ulot oxirida esa do’stlik haqida gi tushuncha umumlashtiriladi. 2-mashg’ulot. Mavzu: «Men kimman» 10 minut davomida o’quvchilar men kimman? Degan savolga javob yozadilar, masalan: Men talabaman. Men ota- onamning farzandiman. Har bir talaba navbatma-navbat yozganlarini o’qib borishlari kerak. Javoblar samimiy, chin yurakdan bo’lmog’i lozim. Boshqalar uni diqqat bilan tinglab so’zini bo’lmasliklari kerak va o’qib bo’lgandan keyin muxokama qilinadi, mashg’ulot oxirida boshqaruvchining o’zi yakunlaydi. Xozir aytilgan gaplarimni men bilan aytasizlar: (boshqaruvchi bilan baravariga aytiladigan gaplar). 1.Men aqlli, kuchli, xush muomala bo’lishni xoxlayman. 2.Men yaxshi o’qiyman. 3.Men hammaga yaxshi munosabatda bo’lishga harakat qilaman. 4.Men o’z ota-onamni, do’stlarimni, ustozlarimni hurmat qilaman. 5.Men har kuni yaxshi ishlar qilaman . 6.Bugundan boshlab kun tartibiga qattiyan rioya qilaman. 7.Men o’z vaqtida darslarimni tayyorlayman. Ota- onamga, kattalarga yordam beraman va kichiklarga gamxo’rlik qilaman va hokazo. 3-mashg’ulot. «Qanday qilib aqlli bo’lish mumkin?» 1- Kirish so’zi: yaxshi o’qish, bilimli, epchil, o’ziga ishongan bo’lish hammaning ham orzusidir. Aql bo’lmasa kuchdan foyda yo’q. Aql va xotirani mashq natijasida rivojlantirish mumkin. Xozir siz boshingizdan kechirganlar haqida uylab ko’ring va ulardan xulosa chiqaring. Atrofingizda va ota-onangiz bilan bo’lgan voqealarni muxokama qilib uylab ko’ring.Eng asosiylarini yodda tuting yoki kundalik tutib eng qiziqarli voqealarni yozib boring. 2- Variant. Siz nima uchun muvaffaqiyatsizlikka uchraginingiz haqida uylab ko’ring.

Qaerda xato qildingiz? O’z xatolaringizni takrorlamaslikka harakat qiling. Qilayotgan ishlaringiz natijalarini avvaldan ko’ra bilishni o’rganing. 3- Variant. O’zingiz yaxshi ko’rgan xayvonlar, qushlar haqida gapirib bering. Iloji boricha qisqa va qiziqarli so’zlang. O’z fikringizni to’g’ridan-to’g’ri ifodalashga harakat qiling. 4- Variant. O’z sinfingiz (guruxingiz)haqida gapirib bering Guruxingizdagi qaysi xislatlar sizga yoqadi? Nimalar yoqmaydi? Guruxingizdagi o’z o’rningizni, mavqeingizni baxolang. Uni qanday qilib yaxshilash haqida o’ylab ko’ring. 5- Variant. Qisqa hikoya tuzing. (Uylamasdan gapirib bering) hikoyangiz yaxshi chiqmasa ham mayli. Asosiysi dangasalik qilmasdan hikoya to’zish lozim. Xulosa: endi mening ketimdan qaytaring; Aql kuchni yolg’onni ayyorlikni doimo engadi, men o’z aqlimni peshlab boraman. Men yaxshi o’qiyman. Aqlli va kuchli bo’laman. O’z orzularimga etish uchun harakat qilaman. Meni hurmat qilishlari uchun harakat qilaman. O’zim ham sinfdoshlarimga hurmat bilan qarayman. Xayot go’zal. Men uni yaxshi ko’raman. Hamma narsani bilishni va o’rganishni istayman. O’z kuchimga ishonaman. Men faqat yaxshi ishlarni amalga oshiraman. 4-mashg’ulot. «Arazchanlik va gap ko’tarmaslik» Mashg’ulot maqsadi: Do’stlik munosabatlarini yozishdan avval o’z xatti- harakatini anglab etish keraKligini bolalarga tushuntirish. Kirish so’zi; Odamlarni qilgan ishlarini ba'zan kechiramiz, ba'zan esa kechirmaymiz. Ba'zan esa biz ham birovdan xafa bo’lib ketamiz. Buni araz deymiz. Araz ham ikki xil bo’ladi: xaqiqiy va yolgon arazlash. Agar sendan biror kishi arazlab qolsa uylab ko'r va uning araziga darrov javob bera ko’rma chunki bu shunchaki yolg’on araz bo’lishi mumkin. Balki u odam sizdan umuman xafa bo’lmagandir. Agar bizni biror odam xafa qilsa darrov undan arazlab qolamiz lekin o’zimiz birovlarni xafa qilib qo’yganimizni sezmay qolamiz. Shuning uchun har bir xatti-harakatimizni har bir ishimizni uylab gapirishimiz lozim. Birovdan xafa bo’lishdan oldin o’zimizni xatti- harakatlarimizni gap so’zlarimizni taxlil qilib ko’rishimiz kerak. Balki xatolik o’zimizdan o’tgandir. Faqatgina befaxm va befarosat odamgina doimo, hamisha

boshqalarni ayblab, arazlab xafa bo’lib yuradi. Aqlli odam esa kelishmovchilik sababini o’zidan qidiradi. Shuni yodingizda tutingki qilingan ishni aytilgan so’zni qaytarib bo’lmaydi. Har kim o’z qilgan ishi uchun o’zi javob beradi. Aqlli odam buni xech qachon unutmasligi kerak. Endi o’quvchilarga vazifa beriladi: Har kim o’zining gap ko’tarmaslik bo’lgan vaziyatlarni aytib bersin. Aytilgan fikrlar muxokama qilinadi va xulosa chiqariladi. 5-mashq. Mavzu: «Mashq sovg’a» Hamma qatnashuvchilar doira bo’lib o’tiradilar. So’ngra har bir qatnashchi qo’l harakatlari va mimika bilan navbatma-navbat uni o’rtog’iga sovga qiladi. Qo’shnisi esa so’zsiz berilgan sovgani qabul qilib olishi shart. Hamma sovgasini berib bo’lgandan so’ng, trening o’tkazuvchi har bir qatnashchidan nima olganini, so’ngra qo’shnisidan nima berganini so’rab chiqiladi. Bu mashq jamoaning kayfiyatini juda ham ko’taradi. 6-mashq. «Psixologik portret» Aytingchi , sizning do’stingiz kim? Har bir qatnashuvchi 3-4 minut davomida kimningdir portretini aytib berishi kerak. Kishi harakterini asoslab berishi kerak. Kishi harakterini asoslab beruvchi 10-12 ta xususiyatlar aytiladi va bu kishi kim ekanligini topish lozim va topgan odam esa aynan nima uchun ekanligini izoxlab beradi. Psixologik portret tuzgan avtor aytilayotgan javoblarning to’g’ri va noto’g’riligiga ham tezda iqror bo’lmay hamma qatnashchilarni javobini tinglashi kerak. 7-mashq. «Erkalab aytilgan ism» Hamma qatnashuvchilar doira bo’lib o’tiradilar. Uy vazifasi bo’lgan erkalab aytiladigan ismlarni eshitganlarida qanday xissiyotlar ta'sirida bo’lganliklarini aytib beradilar. Bu mashg’ulot davomida qatnashuvchilarning samimiyliklariga ochiq-oydin so’zlashishga tayyorliklariga o’zlarining xissiyotlarini baham ko’rib qanday izoxlab berishga e'tiborni qaratmoq lozim. Muloqotchanlik xususiyatlarini rivojlantirish. 8-mashq. «Kompliment» (Shirin suxan yoki oltin so’zlar)

Mashqning maqsadi: o’yin davomida qatnashuvchilarning diqqatini muloqot jarayonida kompliment so’zlarini va iboralarini qo’llashning ahamiyatligiga qaratishdan iborat. Barcha qatnashuvchilar doira bo’lib o’tiradilar. Boshqaruvchi shunday deydi: Hozir biz bir-birimizga yoqimli so’zlar aytamiz. Yoqimli so’zlarni aytishdan oldin albatta o’sha shaxsning ismini aytish lozim. Masalan: Elmira, sen chiroyli, xushmuomala qizsan, doimo hammaga yordam berasan. Doira buylab navbatma-navbat ishtirokchilarning hammasi bir-biriga maqtovlar aytadi. Hamma gapirib bo’lgach, boshqaruvchi endi har biringiz aytilgan maqtovlardan nimalar xis qildingiz yoki birovlarni maqtayotganda nimalarni xis qildingiz deb suraydi. Bu o’yin jamoaning kayfiyatini ko’taradi va nizolarning oldini olishga yordam beradi. Muxokama tugagandan keyin boshqaruvchi xulosa qilib komplimentning insonlarga qanday ta'sir etish mexanizmlari haqida maruza aytib beradi. 9-mashg’ulot. «Panjalar». Gurux qatnashchilari doira bo’lib o’tiradilar. Boshqaruvchi:Biz quyidagi vazifalarni bajarishimiz kerak. Men 1,2,3 deb sanagandan keyin guruxning har bir a'zosi panjasida biron sonni ko’rsatgan xolda oldinga chiqadi. O’yin hamma baravar panjalar sonini ko’rsatmaguncha davom etaveradi. O’yin davomida gaplahish, mimika, juft-juft bo’lib ham bajarish mumkin .Va iloji bo’lsa har bir gurux a'zosi o’ziga kam tanish bo’lgan biror-bir kishini tanlaydi. Bu mashqda qatnashchilar o’z muloqot xususiyatini shaqllantiradi. 10- mashg’ulot. «Atomlar». Gurux a'zolari doira bo’lib o’tiradilar.Boshqaruvchi: Tasavvur qiling, biz hammamiz atomlarmiz. Atomlar quyidagi ko’rinishga ega. Ikki qo’l tirsakdan buqilgan va barmoqlar elkaga tegib turibdi. Atomlar doimiy harakatda bo’ladi va ba'zida ular birlashib molekulani tashkil etadi.

Molekulada atomlar soni har xil bo’lishi mumkin. Ayni paytda bu son men aytgan raqam bilan belgilanadi. Biz hozir mana shu xonada atomlar sifatida tez-tez harakat qilamiz va men vaqti-vaqti bilan son aytaman. Masalan: 3 sonini aytsam 3 atomdan iborat bo’lgan molekulalar birlashadi. Xulosa: birlashgan molekulalar tirsaklar bilan birga birlashadilar. O’yin metodlari va ularning ijtimoiy psixologik xususiyatlari. 1.O’yin metodlarining klassifikatsiyasi va ularning psixologik moxiyati. Ilmiy va ommabop adabiyotda "o’yin" tushunchasi keng ma'noda ishlatiladi. Masalan, "aktyorlar o’yini", "bolalar o’yini", "boshqaruv o’yinlari", "shaxmat o’yini", "strategik o’yinlar", "xayol yoki fantaziya o’yinlari" va xokazo. Ko'pgina psixologik tadqiqotlar aynan bolalar o’yinlariga bag’ishlangan. Rus psixologi D.B.Elkonin "Nima uchun bolalar o’ynaydilar?" degan savolga to’la qonli javob topish maqsadida o’zining ko’p yillik ilmiy izlanishlarini 1960 yili chop etilgan "O’yin psixologiyasi" ("Psixologiya igre") nomli kitobida umumlashtirgan. Unda muallif o’yinlar genezisi - kelib chiqishi, uning moxiyati, bola tarakkiyoti va shaxs shaqllanishidagi o’rni va ahamiyatini yoritishga harakat qilgan. "Bolalar, - deb yozilgan kitobda, o’yinda kattalarning ijtimoiy xulq-atvoriga taqlid qilish usuli bilan ular faoliyatini qaytaradilar" ("Psixologiya igre.", 1978). Yo’qorida ta'kidlanganidek o’yinlar kategoriyasi nafaqat bolalar, balki kattalar faoliyatiga ham xos. Bolalar va kattalar o’yinlarida qator umumiyliklar mavjud: ya'ni, a) ikkalasida ham rollar improvizatsiya qilinadi, boshqacha qilib aytganda, xayotda bor bo’lgan u yoki bu harakatlar, xulq-atvor shakllari qaytariladi; b) o’yin faoliyatidagi vaziyatlar ikkala xolda ham shartlidir; v) o’yinda mexnat yoki boshqa turdagi ijtimoiy faoliyatning eng muhim tomonlari qayta tiklanadi; g) tabiiylik xissiylik - emotsional jixatlarining borligi kattalar va bolalar o’yinlariga xos bo’lgan jixatlaridir. O’yinning eng muhim axamiyati shundaki, unda tabiiylik sifati bo’lib, bu narsa, ayniqsa, bolalar o’yinida yaqqol seziladi, zero, ular unda o’zidagi ko’plab tabiiy

extiyojlarni qondirishga harakat qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak ma'lum taraqqiyot bosqichida bolalar tinimsiz o’ynaydilar, undan charchamaydilar va bunda xech qachon ular o’z sherigiga ma'naviy ziyon etkazmaydi. Bu narsalar o’yinning shunday qirrasi bilan bog’liqki, unda xayol, xissiyot jarayonlari yaqqol tafakkurdan ustun keladi. Ijtimoiy psixologik ahamiyatga ega bo’lgan kattalar o’yini esa asosan ikkita vazifani bajaradi: - ma'lum ijtimoiy bilimlarni egallash; - zarur ijtimoiy ustanovkalarni shakllantirish. Lekin bunday o’yinlarning tabiiy bolalar o’yinidan farqli jixatlari ham bor: a) bolalar o’yinlarida ijtimoiy rol o’zlashtirilsa, kattalarnikida bu rol yanada mustaxkamlanadi, takomillashadi; masalan, bolalarning "mexmon-mexmon" o’yinlarida mexmon va mezbon harakatlariga xos bo’lgan asosiy qirralar o’zlashtirilib, taqlid asosida ko’nikmalar xosil qilinsa, kattalar shunga o’xshash "o’yinlarda" muomalaning eng mukammal va chiroyli jixatlarini mustaxkamlab, davr madaniyatiga xos xulq-atvor shakllariga o’rganadilar; b) bolalar o’yinlaridagi rollar xayotiy vaziyatlarni umumlashtirgan xolda, umumiy tasavvurlar vositasida qaytarilsa, kattalarda bu narsa aniq vaziyatlar va yaqqol rollar vositasida amalga oshiriladi; v) bolalar o’yinlari ma'lum ma'noda stixiyali jarayon bo’lsa, kattalar o’yinida xayotiy qoidalar, normalar, me'yorlar ataylab tashkil qilinadi va unga maxsus nazoratchilar - murabbiylar rahbarlik qiladilar; g) bolalar tabiiy ravishda o’zlari kirayotgan rolni xissiy boshdan kechirib, o’yinga kirishsalar, kattalar ko’prok u yoki bu rolga o’zini identifikatsiya qilib, sun'iy ravishda kiradi; d) kattalar o’yinining sifati va samaradorligi uynovchining xayotiy kuzatishlari va shaxsiy tajribasiga bevosita bog’liq bo’ladi, bu o’rinda onglilik tashabbuskorlik va eruditsiya, yakkol omillarni umumlashtirish kabi sifatlar muhim rol o’ynaydi. Ijtimoiy psixologik bilimdonlikni oshirishga xizmat qiluvchi o’yinlar asosan ikki turga bo’linadi. Bu -operatsional o’yinlar va roll i o’yinlar.

Operatsional o’yinlar o’z moxiyati jixatidan, ya'ni ushbu faoliyat motivi, unda aqliy operatsiyalarning ishtiroki va missiy ko’rinishi jixatdan muammoli vaziyatlarni taxlil qilishga o’xshaydi. Lekin ayni tizimga tushirilmagan, spontan munozaradan farqli, unda o’yinning umumiy stenariysi bo’lib, oqibatda kabul qilinadigan qarorlar ijtimoiy normalarga mone kelishi, "to’g’ri" yoki "noto’g’ri"ligi algoritmik belgilab qo’yiladi. Shuning uchun ham bunday o’yinlarda xayot sinovlaridan o’tkazilgan, ijtimoiy tajribaga asoslangan vaziyatlar ishlatiladi. Masalan, xozirda keng tarqalgan ishbilarmonlik o’yinlar yoki boshqaruv o’yinlari shular jumlasiga kiradi. Agarda, boshliqning xodimni qabul qilishi vaziyati o’ynalayotgan bo’lsa, unda boshqaruv tajribasida ilgari yuz bergan bir nechta alternativ xulq shakllari oldindan kelishilgan xolda o’ynaladi va shular asosida o’yinga baxo beriladi. Chunki amaliy o’yinlarda shaxslararo bevosita munosabatlar nisbatan cheklangan bo’lib, ularda rasmiyatchilik elementlari ko’p bo’ladi. Demak amaliy o’yinlar quyidagi vazifalarni bajarishi kerak: 1. Qaror qabul qilish bilan bogliq bo’lgan tipik xayotiy vaziyatlarni modellashtiradi. 2. Professional faoliyatda uchraydigan xulq-atvor shakllari va muloqotning turli qirralarini ochib beradi. 3. Ijtimoiy xulqda mavjud bo’lgan yangi qirralar buyicha bashorat qiladi va professional faoliyatning yangi xususiyatlarini ochadi. Ko’pchilik o’yin metodlarini uylab topganlarning vatani Amerika deb uylaydi. Lekin aslida uni birinchi marta amaliy faoliyatda ruslar - Rossiyada qo’llashgan. 1936 yilda xozirgi Sankt-Peterburg shaxridagi ishlab chiqarish Akademiyasi talabalari "Ishlab chiqarish dasturining keskin o’zgarishi munosabati bilan sanoatni qayta qurish" mavzusidagi o’yinni "Krasnoy tkach" nomli fabrikada dam olish kunlari o’tkazgan edilar. Uning natijalari keyinchalik ommaviy axborot vositalarida muhokama qilingan, lekin o’sha paytda fan mutassaddilari bu usulning moxiyatini to’la tushunib, uni qo’llab-quvvatlamagan edilar. Shuning uchun ham

ilmiy adabiyotlarda Amerikada tashkil etilgan "T-guruxlar" tajribasi ko’proq yoritilgan. Hozirgi kunga kelib, 200 dan ortiq operatsional o’yinlarning standart dasturlari bo’lib, ular o’quv, ilmiy - tadqiqot, xalq xo’jaligi maqsadlarida ishlatiladi. Har qanday operatsional o’yinni tashkil etishda quyidagi tamoyillarga amal qilish shart: 1. Ish o’yinlari ijodiy, professional tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi. Shuning uchun tashkilotchi muammoli vaziyat echimining, uning ijtimoiy moxiyatini trening maqsadiga mosligini aniqlashi va xulosalarini ishlab chiqarishga joriy etishi kerak; 2. Ishlab chiqarish jarayonlari va professional faoliyatni modellashtirish va uni real turmush vaziyatiga yaqinlashtirib, imitatsiya qilishga erihish zarur; 3. Treningning tarbiyaviy jixatlarini sof o’yinning o’zidan yuqori quyish maqsadga muvofiq ekanligi; 4.O’yin qonun - qoidalari va normalarining barcha uchun tengligini doimo yodda tutish lozim; 5. Maqsadga erihishning qator dialoglar va monologlar (ko’p qirrali) tizimiga bog’likligi tamoyili. Yo’qorida qayd etilgan tamoyillarga buyso’ngan xolda o’yinni tashkil etish mutaxassislarni o’qitish va ular professional sifatlarining takomillashuviga xizmat qiladi. Har bir ijtimoiy psixologik vaziyat bir necha marta qaytarib o’ynalgani uchun ham ishtirokchilarda bir vaqtning o’zida ham o’yinchi, ham ko’zatuvchi bo’lish imkoniyatlari mavjud. ROLLI O’YINLARNI TASHKIL ETISH TEXNOLOGIYASI Rolli o’yinlar keng tarQalgan o’yin metodlaridan bo’lib, ular moxiyat jixatdan ma'lum obrazlarga kirish, o’sha obrazga xos bo’lgan xissiyotlarni o’z boshidan kechirishni taqozo etadi. Shuning uchun ham nemis olimi va mutaxassisi Margaret Forverg ulardagi dramatizatsiya elementining borligini, bu - "shaxsga o’zida

mavjud bo’lgan va o’zgalardagi begona obrazlarni tuzatish - korrektsiya qilish samarasidir", deb yozgan edi. Muallif rolli o’yinlarni uch asosiy jixatlarga ajratgan: - o’yinning emotsional jixatdan mukammalligi;- unda identifikatsiya va empatiya xodisalarining rivojlanganligi; - boshlovchining aloxida, o’ziga xos mavqega ega ekanligi.Rolli o’yinlarning korrektsion va amaliy ahamiyati shundaki, ularda har bir shaxs o’z real faoliyatiga yaqin bo’lgan vaziyatlarga tushiriladi va shu orkali uning ustanovkalari o’zgartiriladi. Bunda o’yin ishtirokchisining o'sha vaziyatni xissiy o’z boshidan kechira olishi katta ahamiyatga ega. Rolga kirishning esa quyidagi talablari mavjud: a) kitob tilida gapirmaslik; b) muloqotning barcha kodlari va sirlaridan foydalanish; v) ovoz xususiyatlariga muntazam e'tibor berish, ya'ni intonatsiyalar, tovushlarning past-balandligi, ovozning emotsionalligi bu o'rinda rolni aniqrok idrok qilishga imkon beradi; g) mimika va pantomimika elementlarini keng qo'llash; d) har bir xislat va turishni jonlantira olish; e) vaqt va fazoni doimo tushunib, xis qilib turish; j) boshlovchining rolga kirganlar xolatlarini aniq tushunishi va ularga mos baxo berib turishi. Rolli o’yinlarda eng avvalo ishtirokchi shaxs sifatida o’zligini namoyon qila boshlaydi. Rolli o’yinlarning o’z-o’zini namoyon qilish va shu orqali o’z xulqini tuzatishga imkon berishi xususiyatiga o’z vaqtida amerikalik olim Jon Moreno ham e'tibor bergan va o’zining psixodramatik texnikasida unga katta ahamiyat bergan edi. Texnikaning moxiyati shundan iborat ediki, ishtirokchi ichki ziddiyatlarga boy vaziyatni o’ziga o'xshash shaxslar bilan birgalikda xis qilish va o’ynash orqali to'laroq hamda aniqroq anglaydi. Rolli o’yinlarning ijtimoiy psixologik ahamiyati ham aynan shu narsaga bog’liq Shuning uchun ham san'atkorlar, dramatik aktyorlar o’z maxoratlarini takomillashtirishda shunday psixotaxlil usulidan keng foydalanadilar, zero, o’zini anglamaguncha, o’zgani

bilolmaydi, va aksincha "o’zga bo’lish san'ati" -o’zlikni anglamoqdir. Ushbu tamoyillarni xisobga olgan xolda Moreno keyinchalik "guruxiy psixoterapiya"ni ham rivojlantirdi, unda ham individning gurux xayotiga kirib borishi, gurux ta'siriga beriluvchanlik o’z ichki holatlarini va o’zga par ruxiy kechinmalarini bevosita xis qilish orqali ro'y berilishiga aloxida e'tibor qaratgan.Har bir o’yin bir necha daqiqadan tortib, to 1-2 soat-gacha davom etishi mumkin va unda 2 kishidan tortib, to 10 kishigacha ishtirok etadi. O’yin jarayoni quyidagicha kechadi - avval tipik ijtimoiy psixologik vaziyat modellashtiriladi: masalan, agar bu maktab xayoti bo’lsa, o’qituvchilar, o’quv ishlarini boshqaruvchi va xokazolar personaj sifatida har birining mavqei aniqlanadi va ishtirokchilarga muammo moxiyati tushuntiriladi. Barcha trening a'zolari vaziyat bilan tanishib chiqadilar va muammoli vaziyatdan chiqishning mos, maqsadga muvofik yo'llarini kidiradilar. Bunda e'tibor berilishi lozim bo’lgan asosiy narsa - ishtirokchilarni sog’lom shaxslararo munosabatlarga o'rgatish. O’yin boshida boshlovchi har bir ishtirokchiga uning shaxsiy istagi va xususiyatini xisobga olgan xolda aniq personajlarni bo’lib beradi. Keyinchalik rollar almashinishi mumkin, ya'ni har bir rolni navbat bilan bir necha kishi o’ynab chiqishi mumkin. Masalan, stipendiyani odilona taqsimlash muammosini xal qilayotgan dekan roli yoki qarzdor, lekin moddiy yordamga muxtoj talaba rollari bir necha marta o’ynalishi mumkin va oxirida hamma bir bo’lib, o'tgan xodisalarni taxlil qiladilar. Bunda ko’prok u yoki bu shaxsning rolni qanchalik aktyorona o’ynaganligi emas, balki rolga munosabat, vaziyatdan chikishda emotsiyaning ishtiroki va rolni xis qila olganlik san'ati taxlil qilinadi.Rolli o’yinlar orkali katta auditoriyalarda tinglovchilar oldida nutq so’zlash, turli ishlab chiqarish vaziyatlari yoki yigilishlarda nizoli vaziyatning oldini olish malakalarini ham shayqallantirish mumkin. Ma'lum ijtimoiy malakani hosil qilish uchun trening qatnashchisi bir necha o'yinlarda ishtirok etishi zarur. Modellashtirilayotgan vaziyat maksimal tarzda real xayotga yakinlashtirilishi, qatnashchilarning yoshi, professional ko'nikmalari bunda xisobga olinishi kerak O’yinlarni tashkil etishda boshlovchining roli katta bo’lib, u xar bir ishtirokchining

muammo "tashqarisida" yoki muammoga chetdan turib baxo berishga emas, balki vaziyatga "ichkaridan" baxo berish, unga xissiy kirishishga yordam berishi lozim. Buning uchun uning o’zi ushbu vaziyatni to'la bilishi, guruxda yaxshi ma'naviy muxitning bo’lishi, ishonch, samimiylikka erihishi, o’zidagi barcha qobiliyatlarni ishga solgan xolda, ishtirokchilarga xissiy yordam berib turishi shart. Uning asosiy vazifasi -har bir ishtirokchini bolalarga xos xissiyotlar bilan o’yinga berilib ketishiga imkoniyat yaratishdir. Bu o'rinda ijtimoiy psixologiyada farq qilinadigan uch asosiy rolning o'rni haqida to'xtab o'tishimiz kerak Ijtimoiy xayotdagi ijtimoiy psixologik rollar asosan quyidagilardir: "Katta" roli - u doimo yo'l ko'rsatuvchi, aql soxibi, u adashmaydi, chunki uning xayotdagi maqsadlari aniq va ravshan, uning taklif va fikrlari odatda boshqalar tomonidan e'tirozsiz qabul qilinadi. Bu rol xususida shuni yana aytish mumkinki, xayotdagi "katta" yoshga emas, ko’prok shaxsiy tajribaga, xayotga individual munosabatga bog’liq. Shuning uchun ba'zan kichik yoshli bola ham o’zini "katta"day xis qilishi mumkin, bundaylarni xayotdagi laqabi - "yosh qari" yoki "keksa qari" bo’lib, ularda o’z-o’ziga baxo hamisha yuqori va turmush ikir-chikirlariga befarq bo’lmaydi. "Ota-ona" roli - ham mavqe va ijtimoiy moxiyat nuqtai nazaridan kattaga o'xshaydi, lekin unda ko’prok nasixatgo'ylik sifatlari mexribonlik doimiy g’amxo'rlik qilish fazilatlari bilan uyg’unlashadi. Bu rolni ijro etish uchun nikohga kirish yoki nikoh yoshida bo’lish shart emas, u odamning dunyoqarashi, shaxs sifati va fazilatlariga ko’prok bog’liq. Uchinchisi - "kichik" roli. Bu rol xayotda ko’prok uchraydi va uning moxiyati shundaki, odam doimo o’zgalar pand-nasixati va ko'rsatmalariga muxtoj bo’ladi, uni doimo boshqarish va etaklash kerak. Bilim saviyasi yoki yoshidan qat'iy nazar, "kichik" - doimo o’zgalar harakatlariga taqlid qilish, tez, asossiz xulosalar chiqarish, mantiqsizlikka ham yo'l qo'yish illatlariga ega. Ko’pchilikka kichik rolda bo’lish qulay, chunki u o’z harakatlari va gapirgan gapi uchun mas'uliyat xis qilmaydi, boshqalardan andoza olishga o’rgangan. Yuqoridagi rollar moxiyatini nazariy jixatdan bir-biridan farq qilib, anglab olgan trening qatnashchilari ularni turli variantlarda qo'llashlari mumkin. Masalan, shunday o’yin vaziyatini olaylik: er va xotin biroz ishlab topgan jamg’armalarini qay

yo'sinda oqilona sarflash ustida bosh qotirmoqda. Yuqoridagi uch rol nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo’lsak bu rollarning oltita va undan ortiq variantlarini trening qilish mumkin. Masalan, er navbat bilan yo "katta", yo "ota-ona" yoki "kichik" bo’lib, pulni ishlatish xususida turlicha fikr-muloxaza yuritadi, xotin ham turli ijtimoiy roldan kelib chikib, munosabat bildirishi mumkin. Bir vaziyat: xotin oila lideri, uning roli "katta" : "Aslida, adasi, Sizning aytganingiz ma'qulku, lekin men bir narsa aytay. Shu pullarning oilaga umuman naf keltiradigan, yaxshi narsaga sarflasakda, bizdan keyin bolalarga ham qolsa. Men yaxshilab o'yladim - bu pullarga olgan ma'qul...". Ikkinchi vaziyat: xotin "kichik" rolida - "voy, men qaerdan bilay, bu pullarni nimaga sarflashni, o’zingiz nima qilsangiz, qilavering, doim o’zingiz bilib ish qilardingiz-ku..!?". Uchinchi vaziyat: xotin "ota-ona" rolida - "Men sizga ishonamanki, to'plangan pullarni o’zingiz, farzandlar uchun ishlatarsiz, faqat bexuda sarf-harajat bo’lmasa bo’lgani. Menga qolsa, albatta, uy- ro’zgordagi kamchiliklarga ishlatgan bo’lar edim, sizga ham shuni maslaxat beraman...". Shunga o'xshash erkak kishining mavqei ham yuqoridagi rollar nuqtai nazaridan har xil bo’lishi mumkin. Boshlovchi har bir ishtirokchining rolni xis qilishiga qarab, uni ana shunday toifalarga bo’lishi va chiqmagan rolni yaxshiroq o’ynashga chorlashi ham extimol. Ilovada ana shunday rollardan namunalar keltirilgan.Rolli o’yinlarni tashkil etishda bir qator qiyinchiliklar mavjud bo’lib, ulardan eng muhimi o’yin vaziyatining kattalar tomonidan noto’g’ri idrok qilinishi, unga rasmiy tus berilishi va kattalarning "bolalar" obraz- lariga kira olmasliklaridir. Ushbu barerni (To’siqlarni) olib tashlashda etakchining o'rni muhim bo’lib, bir tomondan, rolli o’yinning predmeti bo’lmish ijtimoiy psixologik vaziyatni tanlay olgani, ikkinchi tomondan, ishtirokchilar oldiga muammoning qo’yilishi va har birining uni xis qilishga ko'mak berishi katta ahamiyatga'ega. ijtimoiy psixologik vaziyat o’z ichiga quyidagilarni oladi: o’yinning syujeti, qo’yilgan ijtimoiy psixologik muammo, berilgan shaxslararo munosabatlarning harakteri. Demak tanlangan vaziyat ikki asosiy talabga javob berishi kerak: a) uning mazmuni va muammoning harakteri real borlikka, xayotdagi vaziyatlarga to’g’ri kelishi; b) uning ishtirokchilar uchun ahamiyatli

bo’lishi. Agar shu jixatlarga boshidan e'tibor berilmasa, ishtirokchilar-da trening haqida noto’g’ri tasavvur shaqllanadi, uning maqsadi teskari talkin etiladi va samara kutilganday bo’lmaydi. Shuning uchun ishtirokchilarni o’yin vaziyatiga to’g’ri yunaltirish, ularning har birida to’g’ri motivatsiya va qiziqishni xosil qilish boshlovchidan ham tajriba, Ham psixologik malaka talab qiladi. Ana shu jixatlar, o’yin mazmunining qatnashuvchilarning xotirasida o’zok muddatda saqlanishiga va faol ustanovkalarga aylani-shiga sabab bo’ladi. Rolli o’yinlar jarayoni va uning shakllari. Rolli o’yinlar jarayoni. Bu jarayon ba'zan psixologik amaliyotda psixodramatik seans deb ham atalib, uning asoschilaridan biri yuqorida ta'kidlanganidek J. Morenodir. o’yin jarayonidagi asosiy shaxslardan biri - boshlovchidan keyin ijtimoiy psixologik vaziyat-ning markazida to’rgan shaxsdir, uni ilmiy adabiyotlarda protagonist deb atashadi. Uning ijtimoiy psixologik vaziyatdagi muammo hamda ziddiyatlarni xal qilishdagi roli kattadir, chunki u aynan voqealarning markazida turadi. Unga o’z rolining barcha jixatlarini har tomon- yaama namoyon qilish xuquqi beriladi, boshqa rollar esa uning tabiatidan va xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ya'ni protogonist asosiy muammoni eltuvchi va boshqalarni o’ziga ergashtiruvchidir. Rollar o’ynab bo’linganidan so’ng uning muxokamasi boshlanadi, unda barcha guru* a'zolari ishtirok etadilar va ularning har biri o’zini protogo-nistning urniga kuyib kurishga harakat qilishi kerak Psixodramada odam o’zini turli rollarga kira olishini sinab ko’radi, ya'ni bunda interpersonal tajribaning ohishiga hamda har bir shaxsning o’zidagi va boshqalar- dagi ustanovka va munosabatlarning xis qilinishiga im-koniyat tugiladi, masalan, erkak kishi ayolni identifikatsiya qilishi, yosh odam karini, bola - kattani, va aksincha, rollar egiluvchanligi xis etiladi. Klassik psixodramada, ayniqsa, "rejissyor" rolidagi boshqaruvchi shaxsining roli katta. U ham o’yinni "sax;naga kuyuvchi", ham terapevt, ham psixoanalitik rolini o’ynay-di. Butun o’yin davomida u o’yinning katalizatori, har bir harakatning muvofiklashtiruvchisi, rollarni aniq personallar shaqlida ishtirokchilarga bo’lib beruvchidir. U o’zining boshqaruvchilik rolini ado eta borib, odamlarni ijtimoiy vaziyatni xis qilish va

undan chiqish choralari yo’zasidan terapevtik ko’rsatmalar berib boradi. Har bir seansda rollarni almashtiruvchi va protogonistni tayinlovchi ham u xisoblanadi. Rolli o’yinlardan kutilgan samaraning ijobiy bo’lishini ta'minlovchi bir qancha usullar mavjud. Masalan, ulardan biri "rollar almashinuvi", deb atalib, seans mobaynida protogonistlar va boshqa rol ishtirokchilarining urinlari almashtirilib turiladi. Masalan, birinchi kurinishda faol protogonist bo’lib o’ynagan shaxs, 6oshka kurinishda qo’shimcha personaj rolini uynashi, bir x°latda o’qituvchi rolidagi odam, keyin esa O’quvchi yoki ota-ona bo’lishi mumkin. Demak usha vaziyatdagi har bir personaj ichki dunyosiga kirish - tula ma'noda usha vaziyatni xis qilishiga va unga moslahishiga yordam beradi. Yana bir usul "o’xshash chexralar", deb atalib, uning moxiyati shundaki, o’yinning yanada ta'sirchan va samarali bo’lishi uchun ikki kishiga oldindan aynan bir xil rol beriladi, birinchi boskichlarda ularning har biri aynan bir xil harakatlar bilan rolga navbatma-navbat kiradilar, faqat ma'lum boskichdagina ularga "o’z" harakatlari yunalishini ishlab chikish va kerak bo’lsa, ularga o’zgartirishlar kiritishi mumkin. Yana bir usul sho’qi, u "monolog" deb atalib, bir shaxsga ma'kul darajada o’z xissiy- kechinmalarini tulik bayon etishga imkoniyat beriladi. Ya'ni vaziyat, muammo va stsenariy boshlovchi tomonidan beriladi, faqat rol uynovchi uni o’zicha xissiy kechinmalarga boyitishi va shu orkalya har bir individ ruxiy dunyosining boyligini va o’ziga xosli-gini namoyon qilishi mumkin. Bundan taihari, har bir rolli o’yin vaziyatiga moe xalda uni tashkil etishining o’ziga xos shakllari ham bo’lishi mumkinki, bu ham o’yin metodlarining imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Masalan, "Sexrli magazin" o’yini shundayki, unga ko’ra, o’yin ishtirokchilari turli harakter xususiyatlarini ifoda-lovchi rollarni imitatsiya qiladilar, masapan, biri -"aql", ikkinchisi - "iroda", uchinchisi - "iffat" va xokazo. Protogonist "sexrli dukonga" kirib o’zida etishmaydigan kadriyat, ya'ni sifatni o’zida bor bo’lgan, unga "kadrsizrok" sifatga almashtirib ketishi mumkin. O’zini o’zi taxlil qilib tarbiyalash dasturini ishlab chikishda bu o’yinning ahamiyati katta. Shunga o’xshash "notanish odam bilan tanihish", "kela-jakni tasavvur qilish", "oynadagi aks" kabi o’yinlar ham shaxsning o’zini o’zi ruxiy taxlil qilish va o’z

xulq-atvorini to’zatishda katta ahamiyatga egadir. Bu o’yinlar o’z oldiga kuygan maqsad va mazmuniga ko’ra turlicha bo’lishi va aniq maqsadlarga xizmat qilishi lozim. Vaziyatli treningning xayotdagi ta'sirchan misoli sifatida AKSh maktablaridan birida o’tkazilgan eksperimentni keltirish mumkin. Usha maktabda bolalar o’rtasida keng tarkalgan etnik ziddiyatlarning oldini olish uchun quyidagi ish amalga oshirilgan. o’qituvchi sinf o’quvchilarini "kuk ko’zlilar" va "kora ko’zlilar" toifasiga ajratgan, "kuk ko’zli" bolalarni ma'lum vaqt mobaynida tinimsiz qo’llab-kuvvatlab, boshqalarni kamsitavergan. utgach, uning aksini qilgan, ya'ni endi "kora ko’zlilar" har qanday qilmishlari uchun faqat maktov olishgan. s]u eksperiment davomida har bir gurux vakili "e'zozlangan"lar, "kamsitilganlar"ning axvoli qanday bo’lishini o’z boshidan kechirgani uchun ham bir-birlariga nisbatan munosabatlarda ko’z rangi yoki qaysi ijtimoiy toifaga taalluklilik omili ruxni munosabatlarga ta'sir qilmasligi haqida xulosa chiqarishga o’rganganlar. Bu eksperiment "klassik sotsiodrama" ham deb ataladi. Shunga yakin "pedagogik psixodrama" ham borki, uning yordamida tarbiyasi ogir xisoblangan bolaparni tarbiyalashda foydalaniladi. Bu uslublarning barchasi o’z moxiyati jixatidan o’yindir, lekin ular ko’pincha xayotiy vaziyatlar doirasida maxsus haroitlarda o’tkazilsa, xulq-atvorning to’zatilishiga erishiladi. Amerikalik olim E. Bernning transakt taxlillar metodi ham shunga yaqin, faqat unda odamlarni har bir ijtimoiy vaziyatlardagi samarasiz (nojuya, bexuda) harakatlari taxlil qilinadi va o’yin vositasida ishtirokchilar to’g’ri harakatlarga urgatiladi.Shunday qilib, o’yin metodlarini qo’llash soxalari nixoyatda ko’p, ular doimo insonni xayotida to’g’ri mavqega ega bo’lishga, o’zi istagan, orzu qilgan xayotiy vaziyatlarni o’zi yaratishga urgatadi va undaydi. O’yinning har qanday shaqlini tashkil qilishda va uni samarali o’tkazishda, tabiiyki, trenerga ijtimoiy psixologik bilimdonlik Xayotiy tajriba, muloqot san'ati va sabr-tokat kerak Shuning -uchun ham o’yinni o’rganish va o’zi bilgan narsalarni birovlarga urgatish malakasiga ega bo’lgan shaxsgina uni to’g’ri tashkil qilishi va psixokorrektsion maqsadlarga erihishi mumkin.

Pertseptiv trening va uning ijtimoiy psixologik xususiyatlari 1. Pertseptiv treningning shaxs uchun ahamiyati Yo’qorida ta'kidlanganidek pertseptiv trening ham ijtimoiy psixologik treningning bir shaqli bo’lib, u ham eng avvalo shaxsni o’z-o’zini to’g’ri anglash va tushunish orkali boshqalarni to’g’rirok baxolashga va ular bilan mos munosabatlar urnatishga urgatadi. Ushbu trening turining asl moxiyati shundan iboratki, unda ishtirok etuvchi shaxs avvalo o’zidagi ayrim xissiyotlarni uygotish orkali o’z qilmishlarini xolisona baxolash va shu orkali o’zgalar ichki olamida ruy beradigan xissiy- kechinmalarni anglash imkoniyatiga ega bo’ladi, natijada o’z-o’zini mukammallashtirish dasturini ishlab chikadi. Pertseptiv trening jarayonida ishtirok etuvchilar o’zlari o’zgalar ko’z ungida qanday baxolanishlarini, o’zgalar mavqeida turib, o’zlariga to’g’ri baxr berish (refleksiya) va o’z xulqiga o’zgalardan beriladigan munosabatni xis Qilishga muvaffak bo’ladilar. Ilmiy adabiyotlarda pertseptiv trening ba'zan sen- zitiv trening ham deb ataladi. Zero, "senzitiv" so’zining ma'nosi sezgirlikdir. Ya'ni senzitiv trening mashg’ulotlarida odamning shaxslararo munosabatlarda namoyon bo’ladigan xissiyotlarga sezgirligi oshadi, ular-ni odilona va oqilona baxolash sobiliyatlari ortadi. Bu usul asrimizning 50-yillarida yo’zaga kelgan bo’lib, u asosan pedagoglar, rejissyorlar, psixotera-pevtlar, psixologlar tomonidan turli mexnat jamoalari rahbarlarini o’qitish va ulardagi kommunikativ qobiliyatlarni ustirishda qo’llanilgan. Mashg’ulotlarda ishtirokchilar "o’zgalar oyok kiyimida yurish" vaziyatiga solinib, shu orkali ularda birovlar bilan muloqotga kirishganda extiyot bo’lish xissi va empatiya tarbiyalangan. Usulning muhim xususiyati shundaki, T-guruxni tashkil etishda va shaxsiy faoliyatni yunaltirishda qatnashchi- larga maksimal darajada erkinlik beriladi. Bunda ishlatiladigan eng o’ziga xoslik shuki, o’yin ishtirokchilariga oldindan nima bo’lishi haqida deyarli xech qanday ma'lumot berilmaydi. O’yin qatnashchilari guyoki kommu-nikativ vakuum holatiga tushiriladi va bunda ularning o’zlari muloqot faoliyatini tashkil etishlariga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham bu jarayonning samarasiga "sinashlar" va "xatoliklar" vositasida erishiladi. Shunday qilib, pertseptiv treningda ishtirokchilar faoliyatida

aqliy (intellektual) jarayonlardan ko’ra xissiyotlar, emotsiyalar muhim rol o’ynaydi. 2. Pertseptiv va senzitiv treninglarni tashkil etish shartlari Mashg’ulotlar boshlanishidan avval ishtirokchilarga liderlik motivatsiya, shaxslararo muloqot, guruxiy jarayonlar, shaxs tiplari haqida ma'ro’zalar uqiladi, amaliy mashg’ulotlar oldidan har bir ishtirokchiga yozma matnlar berib chiqiladi, ularda ham ma'ro’zalarda ko’tarilgan muammolarga oid amapiy xulosalar va tavsiyalar mavjud bo’ladi. Bo’larning barchasi aslida umumiy "fon" rolini o’ynaydi va qatnashchilarni o’yinga ruxiy jixatdan tayyorlaydi. Chunki o’yin davrida ko’p narsalar yana o’zgarib borishi mumkin. Trening mashg’ulotlarida o’rtacha 6-15 kishi qatnashadi va ular 2 sutkadan tortib to 4 xaftagacha davom etishi mumkin. Guruxda turli yosh va kasb vaqillari bo’lishi mumkin, imkoni boricha ularni shunday tanlash kerakki, natijada ular bir-birlarini tanimasliklari kerak Odatda pertseptiv trening mashg’ulotlari biroz gayri-tabiiy haroitlarda, ya'ni kundalik ish haroitlarida, masalan, maxsus trenirovka markazlarida, mexmonxonalarda, shahar tashkarisida, saylgoxlarda o’tkaziladi. Lekin oxirgi yillarda ko’p joylarda tashkil qilinayotgan ana shunday treninglarda kasbi bir yoki bir-biriga yakin kishilar gurux;ida ham o’tkazilmokda va u ijobiy natija beryapti. Odatda mashg’ulotlar "sessiyalar", deb ataladi va ularga ijtimoiy psixolog yoki amalietchi psixolog rahbarlik qiladi, lekin uning roli o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Ya'ni u ma'ro’zalar o’qishdan tashkari, o’zaro muloqotlar jarayonida "katalizator" sifatida guruxiy jarayonlarni faollashtirishga'" bevosita aralashishi va muloqotga tabiiy ishtiroychi sifatida kushilib turishi mumkin. Treningning asosiy talablaridan biri sho’qi, unda kundalik xayotda odatlanib qolingan muloqot tizimlari, shaxsning xayotdagi mavqei yoki obrusiga e'tibor berishlar mavjud bo’lmaydi. Chunki ishtirokchilar erkin muloqot jarayonida o’zlarini boshqalar tomonidan Qanday idrok qilinayotganliklarini anglashlari va shu orkali o’zlarini idrok qilishga muyassar bo’lishlari kerak va bu narsa ko’pincha o’yindan keyingi munozaralarda kurib chiqiladi.Pertseptiv treningning uch asosiy boskichimavjud:

1. Kirihish boskichi. Bunda gurux a'zolari o’rtasida o’zaro iliq munosabatlar urnatilishi, ularda eski ustanovkalar va qarashlardan kutulish imkoniyati mavjud bo’lishi lozim. Shuning uchun bo’lsa kerak bu boskich "mo’zning erishi" ham deb ataladi. 2. O’zgarish boskichi. Bunda yangicha sifatlar va munosabatlar shaqllanishi boshlanadi va gurux a'zolari bir-birlari bilan yaxshi munosabatlar urnatganlari sababli bir-birlaridan tortinmaydigan bo’ladilar. 3. Mustaxkamlanish bosqichi, obrazli aytilsa, bu bosqich "muzning yana qaytadan qotishi" ham deyiladi. Bunda gurux tan olgan va maqullagan, shaxs uchun manfaatli sifatlar mustaxdamlanadi va yangicha munosabatlar tizimi shaqllanadi. g`osil bo’lgan tizim o’zok muddatli xotirada saqlanadi. Pertseptiv treningning ishtirokchilari barcha boskichlardan utishlari shart va ularda qaysi boskich-ning kay darajada o’zok kechishi guruh a'zolarining shaxsiy xoxishlari, hayotiy tajribalari va istaqlariga boglik Masalan, ko’pincha birinchi boskich qisqa muddatda ruy beradi va a'zolar munozaralar yoki o’yinlar vosita-sida turli vaziyatlarga o’zlarini kuyish orkali yangi qarashlarni shaqllantirishga ko’p vaqt sarf qiladilar. Pertseptiv trening o’yinlaridan biri - "Ko'r-ko’rona ishonch" G`"slepoe doverie"G` deb atalib, unga ko’ra, ishtirokchilar ikki guruxga bo’linadilar. Birinchi gurux a'zolarining ko’zlari boglanadi va ularni bittama-bitta ikkinchi gurux a'zolari etaklab, yo’l ko’rsatib boradilar, o’yin 10 minutgacha davom etadi va bu davrda ishtirokchilar gaplashmaydilar. 10 minut dan so’ng rollar al- mashinadi, endi boshlovchi "ko’zi ojiz" rolida bo’ladi. Odatda birinchi boskichda ko’zi boglangan o’z boshidan ogir kismatni kechirgani uchun ham sherigini etaqlashda ko’prok extiyotkor bo’lib, kiynamay etaqlay boshlaydi. Kechirilgan xissiyotlar o’yin tugagach, keng muxokama qilinadi. Bu o’yinning ijtimoiy moxiyati shundaki, u orkali boshlik va buysunuvchi, nochor va baxtli odamlar toifalarining ruxiy kechinmalari taxlil qilinadi hamda xayotda tushkunlik yoki tajribasizlik tufayli nochor insonlarga qanday muomalada bo’lish keraqligi haqida xulosalar chiqariladi. «Ko’pincha shunday o’yinlarda ayrim shaxslar sira gu-ruxga

kushila olmaydilar, bu xdm ularning jamiyatdagi mavqelari va odamlarga munosabatlarini yakqol namoyon qiladi. Masalan, ana shunday o’yinlarning birida bir rahbar xodim "Men xech kimga kushila olmayapman, meni gurux kabo’l qilmayapti-ku?" - deb e'tirof etgan. Shui da gurux a'zolari: "To’g’ri, Siz o’zingizni guyoki oramizdagi aygokchiday tutayapsiz, o’zingizni katta olmay, hamma qatori tuting" - deb unga tanbex berishgan. Demak usha boshlik ishda ham yangi xodimlar yoki yangi shaxslar bilan tez "til topishib" keta olmaydi, unda "subordinatsiya" kasali bor. O’yin mobaynida usha shaxsdagi ana shu illat to’zatilgan. Demak, senzitiv yoki pertseptiv trening jarayonida gurux a'zolari o’rtasida doimiy "teskari alokaning" bo’lishi katta ahamiyatga ega. Chunki ishtirokchilar doimo turli vaziyatlarda o’zining va o’zgalarning xulq-atvorini ko’zatishi konuniyatiga ega bo’ladi va bunda shaxsning o’ziga xos sifatlari tarbiyalanadi. Umuman, senzitiv treningning ijtimoiy ahamiyati shundaki, u, birinchidan, o’z- o’zini va o’zgalarni tushunish jarayonini tezlashtiradi va bunda shaxslararo idrok stereotiplari taxlil qilinadi; ikkinchidan, guruxiy jarayonlarning o’ziga xos qirralarini xis qilish, odatdagi kundalik muloqotda voz kechish mushkul bo’lgan "ego-ximoya" shablonlaridan kutulish im'koniyatini beradi; uchinchidan, birovlarning dard-xasratlarini xis qilish, o’zlarini eshitish qobiliyatini ustiradi; turtinchidan, turli vaziyatlarda to’g’ri va aniq savollar berish, zarur bo’lsa, ularga o’zi ham javob berish malakalari xrsil bo’ladi; beshinchidan, o’zgalarni va o’zini tankid qilish, muloqotning verbal va noverbal usullaridan samarali foydalanish va ularni o’zlashtirish sodir bo’ladi. Bu usulni nazariy va amaliy jixatdan o’rganib chikkan AQSh olimi G. Smit uning quyidagi turlarini farqlagan edi: 1. Ko’zatuvchanlikka asoslangan senzitivlilik Bunda asosii narsa, shaxsning ko’zatuvchanlik qobiliyatiga asoslangan xolda nafaqat o’zining, balki boshqalarning ham har bir harakati, nutqi, tana harakatlari, mimikalari va boshqa jixatlarini tashki to moi dan bevosita idrok Qilish va ko’zatuv tajribasiga tayangan xolda o’z harakatlarini to’zatish imkoniyatini beruvchi fazilatlarga ega bo’lishdir. Ya'ni insondagi bu sifatlar - ko’zatuvchanlik qobiliyati shunday faol jarayonki,

unda faqat kurish organlari orkali qayd qilingan tashki ob'ektlargina inobatga olinmay, balki bunda shaxs kurishni xoxlagan jixdtlar ham ongda qayd etiladi. Masalan, o’zi yoktirgan odamda bevosita qayd etilmagan sifatlar ham e'tirof etilishi mumkin. Ayniqsa, o’z-o’zini ko’zatishga asoslangan introspektiv usul ham bunda katta rol o’ynaydi. 2. Nazariy senzitivlik Bu - shaxsning o’zidagi g’oya-lar, nazariy qarashlarni o’zgalarning xissiyotlari, fikrlari va harakatlarini harxlash va baxolash uchun ishlatish qobiliyatidir. Masalan, shaxs tiplari haqida gi nazariy bilimlar bizga o’zgalarni osonrok bilishga yor-dam beradi. 3. Nomotetik senzitivlik Atamaning ma'nosi grekcha "konuniy urnatilgan" so’zidan kelib chikadi, ya'ni u yoki bu shaxsning o’zini va o’zgalarni bilish va ularning xulqiga baxo berish uchun usha shaxs mansub bo’lgan ijtimoiy gurux vaqilining tipik fazilatlaridan foydalanish, unga xos bo’lgan obraz hamda tushunchalarni ishlatish qobiliyati - nomotetik senzitivlikdir. Demak bunda shaxs o’zini va o’zgalarni aniqrok baxrlash uchun usha ijtimoiy gurux vaqilining "umumlashtirilgan obrazidan" foydalanadi. 4. Idiografik senzitivlik - "o’ziga xos" so’zidan olingan bo’lib, nomotetikdan farqli ularok u har bir shaxsni o’ziga xos idrok qilish va shunday imkoniyatdan foydalanish qobiliyatidir. Bu qobiliyat "qaytarilmas, o’ziga xos shaxs" tushunchalaridan kelib chikadi. Senzitivlikning barcha yo’qorida keltirilgan turlari, tabiiyki, aloxida-aloxida qo’llanmaydi, amaliyotda esa o’yinlarni tashkil etishda ularning barchasidan oqilona foydalanishgina samara beradi. Shuning uchun ham ular haqida gi bilimlarga ega bo’lish, birinchi navbatda, bosh-lovchi psixologlar uchun zarurdir. Shunday qilib, agar ma'ro’zalar tinglash jarayonida shaxs boshqalarning umuman olganda o’zlarini qanday tutishlari haqida tasavvurga ega bo’lsa, T- guruxlarda uyushtiriladigan mashg’ulotlarda u o’zining jamiyatda tutgan urnini anglash, boshqalar tomonidan qanday idrok qilinayotganligini xis qilish, o’zgalarning unga ta'siri qanday bo’layotganligini sezish imkoniyatiga ega bo’ladi va shu orkali boshqalarga nisbatan munosabat tizimini mukammallashtiradi. Sinektika bu urinda inson tasavvurlarini yanada rivojlantirish usuli sifatida turli mutaxassislar tuplangan haroitda biror ijodiy muammoni echishda shaxs

qarashlarini kayta tag`lil qilish usuli sifatida qo’shimcha yordam beradi. Masalan, bu urinda "Robinzon" o’yining o’ziga xos variantini taqlif qilish mumkin. Aytaylik gurux insonsiz orolga tushib qolgan, maqsad, katta kayik yasash va orolni tark etish. Gurux a'zolari barcha yo’llar haqida fikrlashib, va nixoyat, 12 oy ichida shu oroldan chikib ketish dasgurini ishlab chikadilar. sbikrlar, taqliflar bajaruvchilar haqida gi fantastik obrazlar va yaxlit tizim guruxda ko’plab shaxs-lararo muammolarni yo’l - yo’lakay xal qilishni talab qiladi, natijada odamlar bir-birlarini yanada yakindan bilib oladilar. IJTIMOIY PSIXOLOGIK TRENINGNI TASHKIL ETUVCHI SHAXS BILIMDONLIGINI OSHIRISH MUAMMOSI. Ijtimoiy psixologik treningni tashkil etuvchilarni tayyorlash muammosi Ijtimoiy psixologik trening insonlar o’rtasidagi sog’lom munosabatlarning bo’lishiga erihishni maqsad qilib qo’yar ekan, uni o’tkazuvchi, uyushtiruvchi shaxs va uning o’z ishini mukammal bilishi faoliyat samarasini ta'minlovchi asosiy omillardan biridir. Trening o’tkazuvchiga qo’yiladigan asosiy shartlardan va talab- lardan biri sho’qi, u muloqot jarayonining barcha qirralarini professional darajada mukammal egallagan bo’lishi kerak U ham bo’lsa - nazariy bilimlarni bevosita amaliyotda, trening jarayonida qo’llay olishidir. Ularni odatda trenerlar, instruktorlar, boshlovchilar, deb atashadi. Demak treninglar uyushtiruvchi muassasa yoki tashkilotda eng avvalo e'tibor berilishi zarur bo’lgan narsa ham sho’qi, u erda ijtimoiy psixologik treningni olib boruvchilarni o’qitish, tayyorlash, ulardan mutaxassis etishtirishdir. Trener shaxsiga qo’yiladigan talablar quyidagilar: 1) u avvalo o’zgalar shaxsiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni juda yaxshi bilishi va bunda inglizlar aytganidek "O’zgalar psixologiyasini bilish - ular ustidan xukmronlikning bir shaqlidir", degan naqlni esdan chikdrmaslikdir; lekin bunda pedagogik altruizm, ya'ni o’zgalar manfaatini o’zinikidan ustun kuyish xislati mavjud bo’lishi kerak; 2) o’zining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini mukammal bilishi va uni boshqara olish qobiliyatiga ega bo’lishi zarur; 3) har qanday chigal yoki ziddiyatli vaziyatlardan chikib ketishgina emas, balki uning

oldini ola bilish, vaziyat to’g’ri kelganda esa uni bartaraf etib, ishtirokchilarga to’g’ri maslaxat bera olish; 4) empatiya, ya'ni o’zgalar xolatlarini chukur xis qila olish qobiliyatining mavjudligi; 5) o’zgaruvchan, moslanuvchan aql soxibi bo’lish, kutilmagan holatlarga o’zini oldindan tayyorlash, o’zini yo’qotmaslik; 6) o’z xatti- harakatlarini doimo ma'lum maromda ushlash va kerak bo’lsa o’zidagi motorikani rivojlantira olish; 7) o’zgalar nutqi, reaktsiyalarini aniq tushu-nish va tinglash, mimika va harakatlar moxiyatini to’g’ri galkin etish va tushunish; 8) tinglovchilar va o’yin ishtirokchilarining extiyojlari va qiziqishlariga qarshi bormaslik; 9) rejalashtirish qobiliyatining bo’lishi, bunda oldinda kutilayotgan jarayonning barcha muhim va nomuhim jixatlarini oldindan taxminan bo’lsa ham, tasavvur qilib, aniq reja to’za olish; 10) o’ziga ishonch, e'tikodning mavjudligi, real tafakkur va irodaning bo’lishi. Boshlovchi trenerning asosiy vazifalari ham uning shaxsiga qo’yiladigan talablardan bevosita kelib chikadi. Ya'ni, u avvalo ta'lim dasturiga ega bo’lishi kerak Dasturga moe stsenariylar tanlay bilishi, ularni kerak bo’lsa, har bir aniq xrlat va vaziyatga moslashtirishi, mashg’ulotlarni tashkil qilishda ham ushbu holatlarga e'tibor qaratishi shart. Qatnashchilarning yoshi, jinsi, kasbiy malakalari, madaniyati darajasi va extiyojlariga mos ravishda dastur va stsenariylarga o’z vatstida tuzatishlar kiritish qobiliyatiga ega bo’lishi, mashg’ulotlar shakli, vaqti, joyini ham yo’qoridagi omillarga moe ravishda tanlashi ularning samaradorligiga bevosita ta'sir ko’rsatadi. Imkoniyat boricha, tinglovchilarni mashg’ulotlar boshlanishidan avval mavzu buyicha yozma matnlar bilan ta'minlashi va ma'ro’zalarni iloji boricha, o’zi o’qib, amaliy mashg’ulotlarga ham begonalarni jalb qilmagani ma'kul. Chunki bu erda "nimaga urgatish" va "qanday urgatish" degan savollarga javobgar shaxs bir kishi bo’lsa, harakatlarda uygunlik bo’lishi mumkin. Ijtimoiy psixologik treningda boshlovchi roliga duch kelgan shaxslarni jalb etib bo’lmaydi. Chunki mashg’ulotlarni o’tkazuvchi maxsus tanlovlarda ishtirok etgan bo’lishi va unda uning kommunikativ maxrrati, o’z-o’zini nazorat qila olish qobiliyati, bosikligi, xissiyotlarning mukobilligi, ularga ma'lum ma'noda turgunlik xos bo’lishi shart. Tanlovni umuman xolis ekspertlar o’tkazib, trenerlarni

tayyorlash kurslari ham nisbatan o’zok muddatga muljallangan mashg’ulotlar tizimidan iborat bo’ladi.Ishda samarali muloqotga erihish uchun quyidagi omillar xisobga olinishi maqsadga muvofik: a) maqsadning aniq bo’lishi, uning boshlovchi va ishti-rokchilar tomonidan bir xil idrok qilinishi va tushuni-lishi. Demak bu urinda guruxiy va individual maqsad-lar o’rtasidagi moslik va kelishuvning mavjudliligiga e'tibor qaratilishi shart; b) ikki tomonlama muloqotning mavjudligich ya'ni fikr va x;issiy kechinmalarning aniqligi, ochikligi va rostguylik tamoyillariga e'tibor berish; v) faol ishtirok va guruxdagi liderlikning a'zolar o’rtasida teng taksimlanishiga erihish, ya'ni guruxda YaKQOL ko’zga tashlangan lider yoki doimo o’z xissiy- kechinmalarini va irodasini boshqalarga o’tkazishga xarakat qilayotgan shaxsning bo’lmasligi; g) ta'sir ko’rsatish yoki ruxiy tazyikning ishtirokchilar bilimlari, qobiliyatlari va malakalariga asoslanishi, lekin bunda boshqalarning kamsitilishiga yo’l kuymaslik; d) qaror kabo’l qilish va munozaralarni yakunlash boskichlarida vaziyatga qarab, boshlovchining tashabbusni o’z kuliga olish huquqidan foydalanish; e) ba*s va tortishuvlarga doimo to’g’ri, oqilona, odilona, konstruktiv tus bera olish, bu omil ishtirokchilar tashabbuslarini qo’llab-quvvatlaydi va ularda shaqllanadigan sifatlarning mustahkamlanishiga zamin xozirlaydi; j) gurux faoliyatining samaradorligi masalasi ham usha gurux a'zolari tomonidan baxolanishi o’yin yoki munozarani yana davom ettirish yoki tuxtatish masalasiga oydinlik kiritadi, aks xrlda boshlovchi bu mas'uliyatni o’z buyniga olsa, unda gurux o’z faoliyatidan ko’nikmay qolishi mumkin. z) T-gurux a'zolarining maksimal tarzda o’zini ko’rsatish, xattoki, o’zidagi yashirish emotsiyalarni va yangiliklarni ro’yrost namoyon etishga undash lozimki, toki u har qanday haroitda ham o’z individualligini ko’rsatish qobiliyatiga ega bo’lsin. Shunday qilib, ijtimoiy psixologik treningning samaradorligi bir tomondan, ishtirokchilarning faol «atnahishlari va o’zlarini erkin xis qilishlariga boglik bo’lsa, ikkinchi tomondan, bu narsa, boshlovchi -trener shaxsining xususiyatlariga

bevosita boglikdir. Huning uchun ham trener yosh bo’lsa va unda ijtimoiy psixologik trening o’tkazish tajribasi etishmasa, u o’ziga xos va moe auditoriyami topib ishlashi, birdaniga kattalar guruxida, noma'lum kishilar bilan ishlashdan o’zining tiyishi kerak Chunki agar u o’z amaliy faoliyati boshidayok maglubiyatga uchrasa, keyinchalik u xech qachon trening mashg’ulotlari o’tkaza olmasligi mumkin. Bu unda shaxsiy tushkunlikni keltirib chiqarib, o’zi yordamga muxtoj bo’lib soladi. Boshlovchi ham o’z faoliyatining amalga oshirishida yo’qoryda ta'kidlanganidek IPTning turli shakllaridan o’ziga ma'kulrok turidan boshlashi mumkin. Masalan, o’zidan yosh bo’lgan bolalar guruxida turlicha oson o’yinlar tashkil qilish, savol-javob guruxlarini uyushtirish, dumalok stol atrofida turli xayotiy kazuslarni muxrkama silishga urgatishi mumkin. Chunki, psixodramatik o’yinlar, ayniqsa, sotsiodramapar shaxsdan yo’qsak kasbiy sifatlarni, insonlar bilan ishlash tajribasini talab qiladi. Boshlovchidan talab qilinadigan psixologik professionalizmning asl moxiyati shundaki, u odamlar ko’ziga va xatti-harakatiga sarab, ularning niyat-istaqlarini, treningda ishtirok etish qobiliyatini taxminan oldindan chamalay olishi va o’yin davomida moxirlik bilan ular harakatini zimdan boshqarish qobiliyatiga ega bo’lishi shart. Shuning uchun maxsus ijtimoiy psixologiya kurslarida taxsil olmagan, professional tayyorgarlikka ega bo’lmagan shaxslar treningni boshqara olmaydilar. Bundan tashkari, boshqaruvchi shaxslardan fidoyilik o’z manfaatini o’zgalarnikidan pastrok kuyish, sabr-chidam, tezkorlik faxm-farosat sifatlari talab qilinadi. Bu sifatlar, ma'lumki, nafaqat nazariy tayyorgarlik asosida, balki ko’prok xayotiy mulotsot va ijtimoiy faoliyatning murakkab turlarida faol ishtirok etish natijasidagina kulga kiritidadi, Bu urinda kitobxon diqqatini ikki narsaga qaratish urinlidir. Birinchidan, o’zbek xalki va O’zbekistonda yashayotgan boshqa millat vaqillarida asrlar davomida shaqllanib, saykal topgan muomala madaniyati, odob-axloqqa aloqador fazilatlar va kadriyatlar borki, ular dunyo tsivilizatsiyasi doirasida juda yo’qori baxolanib kelinmokda. Lekin, ana shu olijanob insoniy munosabatlarda ayrim jixatlar borki, ular aynan ijtimoiy psixologik treningni tashkil qilish va o’tkazishda o’ziga xos

xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, o’zgalar fikriga ergahish, shaxs yoshi va xayotiy tajribasini, jamiyatdagi obro’-e'tiborni har qanday haroitda ham xisobga olish, tankid yoki o’zini tankid qilishda yo’z-xotirlik fazilatlari, o’z xissiy kechinmalarini o’zgalar oldida ochiq-oydin izxor qilmaslik Evropa standartlari buyicha ijtimoiy psixologik treningni tashkil qilish va o’tkazishga monelik qilishi mumkin. Ikkinchidan, xalkning, ayniqsa, yoshlarning yangiliklarga intiluvchanligi, yangi innovatsion texnologiyalar, xorijiy tillarni o’rganishga intiluvchanligi va bu boradagi yoshlar iqtidorini xisobga oladigan bo’lsak ularda jaxon talablari darajasida treninglarni fakzt yoshlar auditoriyasida etish maqsadga muvofikmikin, degan tabiiy savol paydo bo’ladi. Bizning fikrimizcha, har qanday vaziyat eki omil doirasida ham etnopsixologik va xududiy o’ziga xosliklar xisobga olinishi zarur. Bu urinda shu narsa xech qanday e'tirozsiz kabo’l qilinishi lozimki, xrzirgi davrda o’qitish va talim-tarbiya tizimining barcha jabhalarida faol ijtimoiy psixologik tayyorgarlik usullaridan foydalanish va foydalanilganda ham uning eng samarali, millat psixologiyasiga mos uslublarni keng targib etish va amaliyotlarda joriy etish lozim. O’zbekistan Respublikasida kadrlar tayyorlash buyicha milliy dasturni amalga oshirishda ham o’zluksiz ta'limning barcha boskichlarida faol metodlardan keng ko’lamda foydalanish o’zining samarasini berishi shubxasiz. Zero, bugungi kunda bilimdonlikning eng muhim jixatlaridan biri ham ijtimoiy psixologik bilimdonlikdir. Bu narsa, ayniqsa, kattalar faoliyatini to’g’ri tashkil etish va uni o’zgartirish borasida o’z urniga ega. Ijtimoiy psixologik treningni tashkil etishning xududiy va milliy jixatlarini xisobga olish deganda nimalarni tushunamiz? Birinchidan, har bir treningning maqsadiga oydinlik kiritilayotganda, uning qaysi toifali kishilarga mul-jallanganligiga qarab taxlil qilish. Masalan, ayrim psixodramatik o’yinlarda kapalar va kichiklar, erkaqlar va ayollar, xattoki, turli kasb egalari va nasab vaqillari aralash ishtirok etilavergan. Lekin bizning haroitimizda agar kapa yoshlilar bilan yoshlarni, man-sabdorlar bilan oddiy fukarolarni, erkaqlar bilan ayollarni kushib trening o’tkazish rejalashtirilsa, u o’zining yaxshi samarasini bermasligi mumkin. Bizning tajribalardan shu narsa

ayon bo’ldiki, treningni boshlashdagi kirish kismida ishtirokchilar o’rtasidagi psixoemotsional tanglikning oldini olish uchun erkin muloqot yoki xushomadlar qilish mashqlari ham aralash jinsli auditoriyalarda juda qiyinchilik bilan kechdi. Eki boshlik bilan xodim birga bo’lgan xollarda, tashabbus negadir doimo boshliq qo’lida qolaveradi. Odatda rollar almashinuvi mavjud bo’lib, ular sun'iy ravishda o’zgartirilganda ham, ular xulqida tortinchoqlik ko'nglidagi bor gaplarni ayta olmasLiklarni uchratish mumkin. Shuning uchun qisqa vaqt orapigida o’tkazilgan treninglarda gurux a'zolarini o’ziga moe toifalarga kuhish jonlirok muloqotlarga sabab bo’ldi. Ikkinchidan, treningda ishtirokchilarning yashash shart-sharoitlari, yashash xududi ham xisobga olinishi zarur. Masalan, shahar va qishloq ishchilar shaharchasi vaqili bilan dexkonlar o’rtasidagi muloqotlardan tez samara olish ham oson emas. Xattoki, bunday toifali insonlar "tiliga" xos jixatlar ham mavjudki, ular muloqot paytida qiyinchiliklar va ruxiy anglashilmovchiliklarni keltirib chiqardi. Uchinchidan, o’yin usullarini T-guruxlarda qo’llashda ham kutilgan natijaga erihish uchun milliy kadriyatlar, milliy ta'b va did xisobga olinishi kerak Kattalar guruxida o’yinni tashkil etish uchun gurux ishtirokchilarini ko’prok psixoemotsional ko’nikishlariga imkon yaratish, bir-birlarini yanada yaxshi tanib olishlariga haroitlar yaratish zarur. Chunki bizning xalkimizda begonalar oldida o’z xissiyotlarini yashirish, tortinchoklik istixola qilish sifatlari borki, shu sababli odam sun'iy o’yin haroitiga kunikish uchun ma'lum vaqt talab qilinadi. Bundan tashkari, o’tkazilgan ko’zatishlardan shu narsa ma'lum bo’ldiki, bir seansda o’ynagan rolga taqlid qilib, uni kaytarish xollari ham milliy psixologiyada shaxsan ma'kul bo’lgan xulq shaqliga taqlid qilish va ta'sirlanishdan kelib chikadi. Shuning uchun bu holatning oldini olish uchun o’yinchilarga oldindan turli variantli xulq- atvor shakllari haqidagi stsenariylar bilan tanishtirilgani ma'kul, aks xrlda, kutilganidek ko’p variantli harakatlar modeli vujudga kelmaydi. Turtinchidan, azaldan o’zbek oilasi va maxallalar faoliyatida ustuvor bo’lgan jixat sho’qi, ayollar va erkaqlar aloxida etalonlar bilan tarbiyalangan va ko’p xollarda ular faoliyati aloxida-aloxida tashkil etilgan. Shuning ta'sirida bo’lsa

kerak T-guruxlarda jinslararo aralashuv ruy berganda, erkin fikrlash yoki harakatlar o’z-o’zidan cheklana boshlaydi. Shuning uchun mu-nozara, bax;s yoki rolli o’yinlar tashkil etishda ham jinsiy o’ziga xosliklar inobatga olinishi yoki o’yinchilarni maksimal tarzda faollik ko’rsatishlari maqsadida guruxlararo jinsiy bo’linishlarni ham xisobga olish darkor. Eksperimental kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, masalan, qizlar guruxi aloxida o’yin haroitiga qo’yilganda, bemalol, emotsional jixatdan boy treninglar ko’rsatdilar, unda ular ham erkak ham ayol, ham katta, ham kichik rollariga bemalol kira oldilar. Yigitlarning sof guruxida ham ikkala rolni uddalash xollari ko’zatildi. Lekin aralash guruxlar haroitida bunday samaraga erihish uchun ko’proq vaqt, psixologik maxorat va qaytarishlar talab qilindi. Beshinchidan, maxalliy haroitda shaxsning erkin o’z fikrini oxirigacha bayon etishga urgatish ma'lum qiyinchiliklar bilan ruy beradi. Chunki xalk ongida o’zgalar fikri bilan xisoblahish, "obruli birovning" ishiga taqlid, o’qituvchi aytgan fikrni tankidsiz kabo’l qilish an'analari mavjud. Bu jixat ham samarali treningni maqsadga muvofik tarzda tashkil etishga ko’pincha tusik bo’ladi. Shuning uchun ham O’zbekiston sharoitida ijtimoiy psixologik treningni tashkil etishga juda puxta tayyorgarlik ko’rish, guruxlarni shaqllantirishda yosh, jins va mavqega boglik jixatlarni xisobga olish, mashqlantirishni (trenirovkalarni) ma'lum ma'noda o’zokrok muddatli qilib tashkil etishga e'tibor berish zarur. Ayniqsa, bu urinda boshlovchi-trener shaxsiga beriladigan e'tibor katta. Chunki, agar u ko’prok tashabbuskorlik qilib, o’z "eruditsiyasini" namoyon qilib kuysa, munozara qisqa bo’lishi, yoki tajribasizligi ayon bo’lib qolsa ham muloqot samarasiz yakunlanishi mumkin. Shuning uchun ham jiddiy tayorgarlikdan utgan, trening tajribasiga ega bo’lgan malakali mutaxassis bo’lishi maqsadga muvofik- u nafaqat ayrim shaxslar va guruxlar psixologiyasini, balki milliy psixologiyani maxsus ravishda o’rgangan, uta ko’zatuvchan va bilimdon shaxs bo’lishi joiz. O’zbekistonda mavjud bo’lgan psixologlar tayyorlovchi oliygog`par o’z dasturlari doirasida'ana shunday nazariy hamda amaliy malakalarga ega bo’lgan mutaxassislarni tayyorlashga aloxida e'tiborni qaratmoklari, pedagogika oliygoxG`1ari va boshqa yunalishdagi o’quv

yurtlarida ham ijtimoiy psixologik trenerning usha ixti-soslikka alokador mashqlarini o’quv dasturlariga kiritish lozim. Faqat shundagina, biz sinfga kirib o’quvchilardan chuchimaydigan, balki ular faoliyatini ilmiy jixatdan to’g’ri tashkil eta oladigan bilimdon o’qituvchilarni, o’z jamoasidagi xdr bir a'zo bilan, boshlik yoki buysunuvchi xodim (tobe odamlar) bilan to’g’ri munosabatlar urnata oladigan ziyoli shaxslarni ijtimoiy faoliyatning turli soxalariga oldindan kisman tayyorlagan bo’lamiz. Shu narsani yana xisobga olish lozimki, IPTlar mexnat jamoalaridagi ijtimoiy xodimlar - psixolog, sotsiolog va boshqalarning ham odatiy ishlaridan biriga aylanishi, joylardagi mutaxassislarni psixologik korrektsiya qilishda treninglardan unumli foydalanish kerak Ana shundagina, mamlakatimizda demokratik jarayonlarga odamlarni va yaxlit guruxlarni tayyorlash ishi yanada jadallashadi va sharqona demokratik tamoyillar har bir shaxsning ongi (shuuri)ga aylanadi.

Похожие

Shaxs xulq-atvorining psixologik xususiyatlarini

Shaxs, jamiyat va davlatning axborot–psixologik xavfsizligidagi manbalar va ularning turlari

Psixologiya fani, maqsadi va vazifalari. fanning xozirgi xolati, tuzilishi va o’rganish usullari

Shaxs tuzilishi va shakllanishi. Shaxs psixologiyasi

Psixologning diagnostik va korrekstion ishi