Талабалар фаолиятининг психологик таҳлили - Психология - Рефераты

Талабалар фаолиятининг психологик таҳлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Талабалар фаолиятининг психологиктаҳлили Режа: 1. Талабаларнинг ўқув, жамоатчилик ва илмий фаолиятлари самарадорлигини оширишнинг психологик шартлари. 2. Талабаларнинг жамоатчилик фаолиятларининг психологик хусусиятлари 3. Талаба шахси ва фаолияти бирлиги 4. Талаба фаолиятида шахс хусусиятларининг намоён бўлиши. 5. Талабалар фаолнятида ҳиссий - иродавий сифатлар ва психик ҳолатлар

А.А. Абдураззоқов ва Э.П. Назировларнинг Маълумки, талабаларнинг етакчи фаолияти ўқиш ҳисобланади. Ўқув фаолияти жараёнида мутахассисларни тайёрлашнинг асосий мақсадларига эришилади. Уқиш фаолияти талабанинг психик жараёнларининг хусусиятлари ривожланишига касбий муҳим билимлар, кўникмалар ва малакаларни згаллашга таъсир кўсатади. Агар ўқиш ижодга айланса, талабаларнинг ҳиссий соҳасига ижобий таъсир қилади, диққат ва хотирасини ривожлантиради, қониқиш ҳиссини пайдо қилади, билиш фаолиятига қизиқиш ортади. ўтказган тадқиқотларидан маълум бўлишича, биринчи ва иккинчи курсларда аудиторияда бериладиган вазифаларга қизиқиш кучли бўлади. Юқори курсларда эса, аудиториядан ташқари вазифаларга ва мутахассисликка богляқ фанларни чуқур ўрганишга қизиқиш кучаяди. Шунинг учун талабаларнинг ўқув фаолиятини режалаштиришда уларнинг бу хусусиятларини эътиборга олиш мақсадга мувофиқ. Олий ўқув юртидаги ўқув юкламалари ҳажми шундайки, уларни муваффақиятли бажариш учун кучли мотивлар керак. А.Н. Леонтьев, Л.Н. Божович, П.Я. Якобсон, В. Оконь ва бошқаларнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, ижобий мотивациясиз талаба ва ўқувчилар шахсининг ташқаридан мажбурлаб ўқитилса, кутилган натижага эришиш мумкин эмас. Демак, агар талаба ташқаридан мажбурлаб ўқитилса, кутилган натижага эришиш мумкин эмас экан. Талабаларнинг ўқув фаолияти билан ўз-ўзини баҳолашлари ыртасидаги боглиқлик ҳам анча қизиқиш уйғотади. Тадқиқотларда шахснинг 27 та ижобий психологик хислатларига

(талабалар ўзларига ўзлари баҳо беришган ҳамда гуруҳ аъзолари уларга) баҳо беришган. Ўз-ўзига баҳо ва гурухий баҳони таққослаб, қуйидаги қонуният аниқланди. Ўқув фаоллиги юқори, яъни яхши ўқийдиган талабаларда гурухнинг баҳоси ўз-узини бахрлашдан юқори. Ёмон ўқийдиган талабаларда эса, тескари богликлик кўринади, яъни улар ўзларини ўзлари гуруҳнинг баҳосига қараганда юқори баҳолаганлар. Тадқиқотчилар шахснинг ўз-ўзини англаши тузилишида ўз- ўзини баҳолашни муҳим элемент сифатида қараб қуйидаги хулосаларга келдилар. Паст ўзлаштирувчи талабалар ўзларининг асосий ижтимоий психологик хислатларини бахрлашда нотанқидий ёндашув билан ажралиб турадилар. Ўқув мотивацияси ўзгарувчандир: ўқишнинг биринчи ойларида у жуда кучли бўлади, талабаларнянг учдан бир қисмида у ўзгаришсиз қолади. Ўқув мотивациясига қуйидаги омиллар таъсир қилади; машгулотларнинг мазмуни, ўқитиш методикаси, ўқитувчининг шахси, талабалар жамоасидаги ўзаро муносабат, эришилган натижалар, мусобақалар. Кўпинча талабалар ўқитиш даражасидан норози бўладилар. Ижодийлик, тадқиқотчиликкй эътибор берилган ўқув фаолияти улар учун қизиқарлидир, , : Талабалар билан ўтказилган . экспериментал тадқиқотлар ижобий ўқув мотивларини шакллантиришга боғлик, бўлган баъзи шароитларни аниқлаш имконини беради. Улар: 1. /таълимнинг - яқин/бевосита/ ва охирги /перспектив/ мақсадларини англаш, 2./ўзлаштирилган билимларнинг назарий ва амалий аҳамиятини англаш /Н.Ф. Добринин/, 3/илмий маълумотни ҳиссий шаклда баён этиш, 4/ ўқув материалининг янгилиги ва унинг мазмунини етказиш, 5/ ўқув материалининг касбий йўналганлиш, 6/ уқув фаолиятида қарама-қарши маълумотли вазифаларни танлаш, 7/ гурухларда билишга интилувчаиликни ва қизиқувчанликни қўллаб-

қувватлаш. Талабаларнинг ўқув фаолияти республикамизда Э.Г.Ғозиев раҳбарлигида унинг шогирдлари томонидан зўр қизиқиш билан ўрганилди. Жумладан Х.А.Рухиева «Талабанинг ўқув фаолиятини ўзи бошқаришнинг психологик хусусиятлари» мавзуидаги номзодлик диссертациясида унумлашган ўқув фаолияти усуллари системаси орқали ўқув фаолиятини ўзи бошқариш методларини ишлаб чиқди. Х.А.Рухиева ўқув фаолиятини бошқариш деганда, мақсадга йўналтирилх^ан, режалаштирилган, назорат қилинадиган, сиетемалаштириладиган, ташкил қилинадиган, мустақил б^1лим олишга қодир булган фаолиятни тушунилди. Тадқиқотда ўз-ўзини бошқаришнинг барча компонентлари, таркибий қисмларининг жамики даражалари ўзаро бир-бирига таъсир ўтказиш хусус иятларига эгалиги, профессионал қизиқишни такомиллаштириш ва фаолиятни амалга оширишда учрайдиган тўсиқларни енгиш орқали талаба ўкув фаолияти субъектига айланиши исботланган, (21). Шундай қилиб, талабаларнинг ўқув фаолияти учун кучли ақлий зуриқиш, турли мотивлар хос. Талабаларнинг жамоатчилик фаолиятларининг психологик хусусиятлари Талаба шахсини ҳар томонлама ривожлантйриш учун ўқув фаолияти билан биргаликда бошқа фаолият турлари ҳам зарур. Ижтимоий сиёсий фаолликни ошириш-талабанинг маънавий етилишида, ижтимоий тажрибани тўплашда, амалий ишда учрайдиган ташкилий вазифаларни ҳал қилишда муҳим заминҳисобланади. Жамоатчилик ишлари билан шугулланадиган талабалар унинг бўлгуси фаолият учун ахамиятини тушиниб яхши ўқишади,

уларда ижобий уқув мотивлари кучли. Олий уқув юртига топширгунга қадар жамоат ишлари билан шутулланган абитуриентларнинг кўп қисми, у ёки бу жамоат топширикдарини бажаришни давом эттирадилар, бу эса олдинги малака ва қизиқишларнинг барқарорлигидан далолат беради. Жамоатчилик фаолиятига туғри муносабатни шакллантиришнинг ўзи етарли эмас, балки ҳар бир жамоат топшириги талаба томонидан ижобий идрок этилиши муҳим. «Жамоат ишлари билан шугулланишга сизни нима ундайди?» деган саволга талабалар ўзларини кўрсатиш ва шахсларини ривожлантириш мотивлари юксак аҳамиятга эгалигини кўрсатганлар. Биринчи ўринда ижтимоий сиёсий йўналган мотивлар одамларга фойда келтириш мотиви кўрсатидди. Иккинчи уринда топширилган иш учун гуруҳ жамоаси олдида жавобгарлик ҳисси, олий Уқув юртидаги ишлардан хабардор бўлиш истаги туради. Шундай қилиб, жамоатчилик ишининг психологик . хусусиятлари талабаларнинг уларга муносабатида, жамоат ишларида игатирок этиш мотивларида, унинг шахс сифатида шаклланишига таъсирида кўринади. II.3. Талабалар илмий фаолиятининг хусусияти. Кўпчилик олий ўқув юртлари йирик ўҳув илмий марказларга айландилар. Илмий тадқиқотларни ўтказган олий ўқув юрти битирувчилари, уз касбларига ижодий ёндашадилар, уларда меҳнатга тайёргарлик юқори, меҳнатга куникишга оз вақт кетади. Илмий ишларда иштирок этиш ижодий тафаккур, ташаббускорлик, мустақилликни, кўп маълумотлар ичидан зарурларини танлаб олишни

ривожлантиради. Талабалар илмий фаолиятининг муҳим хусусиятлари қуйидагилар ҳисобланади; 1/ унинг мақсадларининг уқув мақсадларига бўйсундйрилганлиги, 2/ асосий мотивлар билиш мотивлари ҳисобланади, 3/илмий ишлар ўқитувчилар ва илмий ходимлар раҳбарлигида амалга оширилади. Талабаларнинг илмий ишларда иштирок этишдан мақсади-касбий мустақилликни, меҳнат фаолиятига борганда амалий вазифаларни ижодий ҳал қилиш қобшшятини ривожлан- тиришдан иборат. Шу билан бирга талабанинг илмий фаолияти бу шахснинг маълум даражада узини ифодалаши, ҳаётий узини курсатишга интилишидир. Илмий ишларда иштирок этиш мотивлари I курс- даёк, пайдо булади. Илмий ижод -мотивларини кучайтирадиган муҳим омиллар I курс талабаларига ўқитувчиларнинг, юқори курсларда ўртоқларининг таъсири катта. Талабаларнинг илмий тадқиқот фаолиятининг мақсади ва мотивларни шакллантиришнинг асосий мотиви уларнинг мустақил ишини ташкил қилиш ҳисобланади. Талабаларнинг илмий тадқиқот ишлари қуйидаги ишларни ўз ичига олади: 1. Курс ишлари. 2. Илмий рефератлар. 3. Олимпиадаларда иштирок этиш. 4. Талабалар анжуманларида иштирок этиш. 5. Диплом ишлари. 6. Магистрлик диссертациялари Талабаларнинг илмий тадқиқот ишларининг маҳсулдорлиги ҳақида нафақат уларнинг семинарлярдаги чиқишларининг ижодий даражасига қараб эмас, балки, курс ва диплом ишлари-нинг сифатига қараб, юқори рейтинг балларига қараб ҳам хулоса чиқариш мумкин. Талабаларнинг илмий тадқиқот ишларига ўрганаётган соҳалари буйича илмий тадқиқотларни ўтказиш методикаси ва методологияси бўйича билимларни чуқурлаш- тириш, илмий топилмалар тарихи

билан таништириш ижобий таъсир қилади. Биринчи курслардан бошлаб, ҳамма тадқиқотларнинг натижаси курс ва диплом ишлари ҳимояси ҳисобланади. Улар дастлабки чуқур илмий иш ҳисобланади. Бу ишларни талабалар илмий тўгаракларида қатнашган талабалар муваффақиятли бажарадилар. Шундай қилиб, талабаларнинг илмий тадқиқот фаолияти уларнинг ақлий фаоллигини оширади, ўқув материалини ижодий ўзлаштиришга ёрдам беради, илмий тафаккурни ривожлан- тиради, шахснинг касбий муҳим хислатини, шакллантиради. Талаба шахси ва фаолияти бирлиги Инсонни индивид ва шахс сифатида ўрганишда «эҳтиёж» ва «фаолият» категориялари муҳим ҳисобланади. Эҳтиёжлар индивидни ўрганишда уч муаммоли йўналишда текширилади. Улардан биринчиси, эҳтиёжларнинг қондирилишисиз тасаввур килиб булмайдиган инсоннинг нормал ривожланишига тегишлидир. Муаммоларнинг иккинчиси инсоннинг фаоллигига, фаолиятига тегшшшдир. Бу ерда эҳтиёжларнинг инсон ҳаракатларига айланиш йўллари ва аксинча, инсон куч қувватйнинг аниқ истак ва мақсадлар билан тулдирилиши назарда тутилади. Учинчи йуналиш индивид эҳтиёжлари билан бошқа одамлар ижтимоий гурухдар эҳтиёжларя ўртасидаги муносабатга тегишлидир. Эҳтиёж тушунчасини турли фанлар биологик, иқтисодий, психологик, ижтимоий ва фалсафий фанлар уз нуқтаи назаридан келиб чиқиб тушунтирадилар. Қандайдир х~ноз-неъматнинг йўқлиги ҳолатини -х-ноз- неъматга бўлган эҳтиёж атама билан атаймиз. Айни шу даврда инсонда йўқ булган ноз-неъмат деб аталади. Ноз-неъматнинг пайдо бўлиши унга бўлган эҳтиёжни камайтиради ёки йуқотади,

эҳтиёжнинг пайдо бўлиши эса ноз-неъматни йўқотади. Бу билан боғлиқ равишда эҳтиёж ва неъматларни белгилаш учун умумий қадрият атамаси қабул қилинган. Ноз-неъмат-ижобий, эҳтиёж эса салбий қадриятдир. Немис психологи К. Левин эҳтиёжларни қуйи эҳтиёжларга ва юқори эҳтиёжларга ажратган, Шу билан бирга психология ва психофизиологаяда эҳтиёжлар бирламчи ва иккиламчи эҳтиёжларга ажратилган. Эҳтиёжнинг ўзи нима деган савол тутилади? Бу саволга турли муаллифлар ўзларининг турлича фикрларини биддирганлар. Д.Н.Узнадзе: «Эҳтиёж тушунчасига тирик организмга зарур бўлган, ҳозирги пайтда эга бўлмаган барча нарсани киритган». М.С. Каган, А.В, Маргуллс, А.М. Эткинлар эса. «эҳтиёж етарли даражада мавжуд бўлмаган зарур нарсаларни билишдир» -деб таъриф бердилар.Эҳтиёжлар ва уларнннг қондириш ҳолати инсон психикасида ёқимли ва ёқимсиз сезгилар, мамнуният ва ҳафа бўлиш шаклида акс этади. Бу психик ҳолатларни ҳиссий кечинмалар деб аталади.Эщтиёж қондирилишидан субъектнинг мамнун ,бахтли былиши , эҳтиёжнинг қондирилмаслигидан эса ҳафа бўлиши ҳаммага маълум, Бу хиссий кечинмалар эҳтиёжнииг аниқ мазмунига боглиқ бўлмасдан, субъектга «яхши» ёки «ёмон» эканлигини маълум қилади, холос. А.Н. Леонтьев «ўз предметига эга бўлмаган эҳтиёжлар ҳақида» уз китобида ёзади. Инсон баъзида нимадандир хурсандман, дейди, лекин унга аниқ нима учун хурсандлиги номаълум бўлади. Айниқса, бундай ҳолат болаларда кўп учрайди. Баъзи болалар ўзининг нвмани исташини билмасдан инжиқлик қилишади. Фақат катталаргина боланинг чарчаганлигини, қорни очганлиги- ни, чанқаганли!'ини ёки уйқуси кел!'анлигини

чушуниши мумкин. Энди эҳтиёжларни характерлайдиган кўрсаткичлар мазмунит-а тўхталиб ўтамиз. Биринчи кўрсаткич - бу эҳтиёж ҳажмидир. Эҳтиёж ҳажми етарли даражада мавжуд бўлмаган ноз-неъмат миқдоридир. Эҳтиёж ҳажми муаммоси билан кўпинча иқтисодчилар қизиқадилар, чунки бу маълумотлар товар ишлаб чиқаришни режалаш-тириш ва ташкил этиш учун зарурдир. Эҳтиёж ҳажми ҳақидаги субъектив тасаввур инсонга қайси ноз- неъматдан қанча кераклиги ҳақида тўгридан-тўгри савол бериб аниқланади. Т; даврдаги X эҳтиёж ҳажми- шу даврда субъект эга бўлган X ноз-неъмат катталигига чамбарчас боглиқ. Иккинчи гуруҳга қондирилиш ва қондирилмаслик кўрсаткичлари киради. Т^ даврдаги X эхтиёжнинг қондирилмаслиги бу шу даврдаги эҳтиёж ҳажмининг максимал эх.тиёж ҳажмига нисбатига тенгдир.Худди шунга ўхшаш эҳтиёжнинг қондирилиши инсонда мавжуд ноз- неъматлар ҳажмининг эҳтиёжлар максимал ҳажми нисбатига тенг. Учинчи гуруҳга «Қадрият», «мухим», «аҳамиятлилик» каби атамалар билан белгиланадиган кўрсаткичлар киради. У ёки бу объектнинг инсон учун муҳимлилиги, қадрлилиги, шу объектга нисбатан эҳтиёж сезишида кўринади. Борлиқнинг у ёки бу объектининг муҳимлиги, қадрлшшги бу субъектнинг эҳтиёж ҳажмини қондиришга ўзининг ўзгаришлари билан таъсир кўрсатишидир. Шундай қилиб, эҳтиёжларни характерлайдиган барча асосий кўрсаткичлар эҳтиёжнинг ҳажми, унинг қондирилиши- қондирил-маслиги, муҳимлиги бир-бири билан чамбарчас

боглиқдир. Индивиднинг эҳтиёжи турли ресурслар ҳисобига қондирилиши мумкин. Бундай ресурслардан бири индивиднинг фаолияти ҳисобланади. Харакат қуйи эҳтиёжларни қондиришнинт воситаси ҳисобланади. «Эҳтиёж индивидни шу эҳтиёжни қондиришга йўллайдиган ҳаракатга ундайди»-бу формула психологияда ҳамма томонидан қабул қилинган. Лекин бу таърифда индивиднинг эҳтиёжи-бошқа одамлар ва ижтимоий системалар фаолияти ёрдамида қондириладиган ҳоллар назардан четда қолган. Атрофдагилар фаолиятини бошқаришда субъект фаоллигининг 3 хил даражасини ажратиш мумкин, улардан биринчисига мисол. Жуда куп кишилар биз индамасак ҳам биз учун ипзлайдилар. Мисол: Овқатга бўлган эҳтиёжни қондириш учун, экадиган, ўстирадиган, қишлоқ хўжалик экинларини йиғиштирадиган, ортадиган, ташийдиган, сақлайдиган, қайта ишлайдиган, сотувга тайерлайдиган, маҳсулотларнинг сифатини текширадиган, истеъмолчиларга сотадиган кишиларнинг меҳнати зарур. Бу занжирдаги охирги иштирокчилар сотувчи ва кассирнинг ҳарака- тигина бизнинг мақсадимиз орқали бошқарилади. Бу орадаги бошқа иштирокчиларнинг меҳнати ташқаридан бошқарилади. Инсон фаоллигининг иккинчи даражаси олдингисига қараганда юқорироқ бўлиб, лекии бу фаоллик ички, психик характерга эга бўлади: субъект бошқа одамлар унинг эҳтиёжини қондириши учун ҳаракат қилади деб умид қилади. Бундай кутиш субъектни ўз эҳтиёжини қондириш учун ҳеч қандай ҳаракатга ундамайди. Одамларнинг бир-биридан ўзаро умид қилиши кўпинча бу фаолиятнинг умуман амалга оширилмаслигига олиб келади. «Қўйчи кўп бўлса, қуй харом ўлади». Бунга яна бир мисол сифатида америкалик психологлар Дарлей ва Латанларнинг қўйидаги экспериментйни ҳам келтириш мумкин.

Талабалар мунозарада иштирок этишади, уларнинг ҳар бири алоҳида кабинкада ўтиришди, улар радиопередачикда фикр алмашадмлар. Тажрибанинг I серияда 2 киши, II сериясида 3 киши, III сериясида 6 киши иштирок этади. Бу ерда битта қиз ҳам бўлди. Мунозара давомида ўша қиз баъзан у ўзини ёмон ҳис қилишини ва ҳушидан кетиб қолиши мумкинлигини айтади. Кейин яна унинг навбати келганда, у бир неча дақиқа хотиржам гапиради, сўнгра у ўзини ёмон ҳис қилаётганини, унга ёрдам беришларини сўрайди, Агар гуруҳ қанчалик катта бўлса, инсонга ёрдам бериш эҳтимоли шунчалик кам, шунчалик секин бажарилади. Ҳақиқатан ҳам ижрочилар қанчалик кўп бўлса, уларга ишониб, ўзимиз пассив бўлиб қолган ҳоллар ҳар биримизнинг бошимиздан ўтган. Учинчи вариантда субъект бошқалар фаолиятини ташки этишда фаол бошқаради. Мисол: инсон таксидан фойдаланает ганида ҳайдовчига мақсадини ва ҳаракат йўналишини айтиЁ ҳаракат тезлигани ҳам бошқаради, Шундай қилиб, учинчи вариантда субъект ,ўз, мақсадлариш амалга оширишида биргаликдаги фаолиятининг фаол бажарув-чиси ҳисобланади, унинг ташкилотчшшк ўринларисиз б) жараённинг бошқа иштирокчиларининг ҳаракати рўй бермайди. Фаолият, фаоллик, энергияси сарфлаш эҳтиёжларш қондиришнинг универсал воситаларидир, лекин фаоллик ёки субъект томонидан, ёки бошқа одамлар томонидан, ёки техник, табиий ва бошқа системалар томонидан амалга опшрилади. • Талабалар фаолияти ўз тузилиши ва мазмунига кура ўзига, хос хусусиятга эга. Талабалар фаолияти хусусиятларига ! қуйидагилар киради.; - а/ мақсад ва натижаларнинг ызига хослиги /мустақил ҳаётга

тайёргарлик, билим,. кўникма ва малакаларни эгаллаш, шахсий ҳисларни ривожлантириш. б/ ўрганиш объектининг махсус характери /илмий билимлар, булажак меҳнат ҳақида маълумот ва бошқалар/. в/ талабалар фаолияти режалаштирш^ган шароитда амалга оширилади /дастурлар, таълим муддати/. г/ фаолиятнинг махсус воситалари-китоблар, лабораторияқуроллари. д/ талабалар фаолия-ш учун акдий зуриқиш хос /имтиҳонлар, синовлар, назорат ишлари, рефератлар топшириш, курс диплом ҳимояси ва ҳ/. Ўқув ва жамоат ишларидаи қийналган пайтда баъзи салбий ўзгаришлар кўзга ташланади: психик жараенлар ички жамланган- лигининг йуқолиши, хотиранинг пасайиши,. тафаккуужинг ёмонлашуви, амалий ҳаракатлар аниқлигининг камайиши, фаолликнинг камайиши, иш қобилиятининг пасайиши. Шундай қилиб, талабанинг фаолияти мустақил ҳаётга тайерланиш, бунинг учун зарур билимлар, кўникмалар малакалар ривожлантириш ва шакллантириш мақсадига эришиш жараенидар. Талаба фаолиятининг хусусиятлари биринчи курсдаёқ намоен бўлади. Талабанинг олий ўқув юртидаги фаолияти унинг мактабдаги фаолиятининг махсус шаклда давом этишидир, Лекин тадқиқотлардан маълум . булишича, мактабда яхши ўқиган талабаларнинг 80% олий ўҳув юртида яхши уқимаган." Талабалар фаолиятида айниқса юқори курсларда, уларнинг ишлаши ҳам муҳим ҳисобланади. Талабалар

мақсади мотивлари қуйидагилар: Ватанга хизмат қилиш, яхши мутахассис бўлиш, яхши ўқиш, жамоат ишларида қатнашиш, спортда ва бошқа фаолиятларда маълум натижаларга эришиш. Шундай қилиб, талабанинг фаолияти олий маълумотли бўлгуси мутахассисни шакллантиришда асосий усул ҳисобланади. Талаба фаолиятида шахс хусусиятларининг намоён бўлиши Талабалар фаолиятини бошқаришда шахснинг йўналганлиги, темперамент, характер ва қобшшятларни ҳисобга олиш муҳимдир. Йўналганлик - талаба шахсининг муҳим хислатларидан биридир. У ҳулқ-атвор мақсади ва мотивларида, эҳтиёжларда, қизиқишларда, эътиқодда намоён бўлади. Талабалар фаолияти ва ҳулқ-атворидаги фарқлар улар темпераментидаги фарқларга боглиқ бўлади. Талабалар фаолиятида уларнинг характери ҳам намоён бўлади. Характер инсон ҳулқ- атворига таъсир этувчи нисбатан барқарор психик хислатлар мажмуидир. Талабалар фаолиятида уларнинг қобилкятлари ҳам намоён бўлади. Қобилиятлар бу олий ўқув юрти дастурини муваффақиятли эгаллаш, бўлғуси мутахассис сифатида етишишга ёрдам берадиган психологик хусусиятлар дир. Талабаларда қобилиятларн ривожлантиришнинг шароитларидан бири бўлгуси касбга қизиқиш, меҳнатсеварлик, тиршпқоқлик, ўз тайёргарлиги учун жавобгарликни тушуниш кабиларни ривожлантириш ҳисобланади. Энг талантли кишилар ҳам. ыз лаёқатларини ривожлантириш учун тинмай меҳнат қилишлари керак. Талабаларнинг қобилиятларини ўзлари тарбиялашга йўналтириш фойдалидир. С.Х.Жалилованинг «Педагогика институти талабаларида шахсий сифатлар шаклланипшнинг психологик хусусиятлари» мавзуидаги

номзодлик диссертациясида талабаларда шахсий сифатлар шаклланишининг динамикасини аниқлашга уринган. (11). Педагогика институтларидаги таълим жараёнида талабаларни системали ўрганиш шуни курсатдики, «ретроспектив», «реал», «идеал» ва «рефлексив - Мен»ни бир-бири билан таққослаш талабаларнинг шахсий-эхтиёж соҳасига ҳамда уларнинг шахсий профессионаллашув жараёнига таъсир қилади. Тадқиқотлардан олинган маълумотлар асосида педагогика институтлари талабаларини психологик педагогик тайёрлашни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган булиб, бу тавсинлар миллий психология ва педагоги- каиинг энг яхши анъанналарини ҳисобга олган ҳрлда тузилган. Муаллифнинг таъкидлашича, педагогика олий уқув юртида булажак ўқитувчиларни психологик-педагогик жиҳатдан тайёрлаш такомиллаштириш талабалардаги ўз касбига бўлган психологик қарадши қайта қуриш ҳамда «идаел ўқитувчи» образига таянган ҳодда олиб борилиши зарур. Касбий фаолият бўлажак ўқитувчи шахсини ривожлантиршпнинг асосий воситаси эканлиги сабабли талабаларнинг узлуксиз амалиётда қатнашиш жараёнини сифат ва микдор жиҳатдан кучайтириш лозим. С.Ж.алилованинг фикрига, талабаларни психологик- педагогик томондан тайёрлашда машғулотларнинг усул ва турлари, аввалом бор, талабаларнинг ижодий имкониятларини ривожлантиришга, уларнинг ўзларига, атрофдагиларга, жамиятга бўлган субъектив муносабатларини психологик жиҳатдан қайта қуришларига йуналтирилган бўлиши керак. Талабалар фаолиятида билиш жараёнлари Талабалар фаолиятида билиш жараёнлари /сезги, идрок, хотира, тасаввур, ҳаёл, тафаккур ва нутқ/ катта роль ўйнайди. Юқори синф уқувчиси даврида вужудга кела бошлаган

тафаккурнинг мустақиллиги, теранлик, ихчамлик, ташаббус- корлик, танқидийляк сифатлари кун сайин такомиллашиб боради. Талабаларда уз-ўзини назорат қилиш, ақл заковатнинг муҳим жиҳатлари тараққиётнинг юксак босқичига кутарилади. Олий мактабдаги мустақил ишларнинг барчаси: конспект тузиши, реферат, аннотация, тезис, семинарга ҳозирлик, курс ва диплом ишлари талабалардан мустақилликни, ижодий ёндашишни /креативликни/, муаммолм ҳолатни мураккаб педагогик вазиятни ҳал қилишни тоқазо этади. Таълим жараёнида фикр юритиш операцияларидан унумли фойдаланиш эвазига ҳар қандай мураккаб билимларни эгаллаш имконияти вужудга келади. Талабалар тафаккур шакллари /тушунча, ҳукм. ҳулоса 'чиқариш/нинг функционал ва опера- ционал жиҳатлари билан яқиндан танишадилар, шунингдек, улардан фойдаланиш учун барча интеллектуал захираларни ишга солишга ҳаракат қиладилар. Ҳукм чиқаришнинг барча /якка, хусусий, умумий, зиддиятли, фаразий, инкор/ куринишларидан уқув ва мустақил билим олиш фаолиятларида фойдаланиш шарт-шароитлари тутилади. Хулоса чиқаришнинг индуктив /хусусийдан умумийга фикрнинг йўналганлиги/ ва дедуктив умумийдан хусусий ҳолга фикрнинг қаратилганлиги/ йўлларидан муайян тарзда билиш фаолиятига» интиладилар. Бу нарсаларнинг барчаси тафаккурни ривожлантиришга ўз таъсирини ўтказади. Ҳозирги замон талабаларининг ижодий тафаккур орқали вужудга келтирган бадиий асарлари, таклиф этилган рационали- заторлик таклифлари халқ хўжалигини юксалтириш, мустақил республика фан ва техникасини ривожланган мамлакатлар даражасига кўтариш учуи хизмат қилмоқда. Энг юксак савияда тайёрланган диплом ишлари ва лойиҳаларни талабга

тафаккурининг намуналари ҳисобланади, шу боисдан уларнинг илмий даражаси юқори бўлганлари номзодлик диссертациясига тақдим этилмоқда. Шундай қилиб, талабалар фаолиятида билиш жараенлари муҳим ўрин эгаллайди.Талабалар фаолнятида ҳиссий - иродавий сифатлар ва психик ҳолатлар Талабалар фаол ият ининг шароитлари, вазифалари, уларнинг ҳиссий жараёнларида акс этади. Талабанинг ҳиссиети унинг ички дунёсини бойитади, унинг идрокини ёрқин ва мазмунли қилади, фаолликка ундайди, қийинчиликларни енгишга ундайди. Фанда ҳиссий ҳолатларда организмдаги ўзгаришлар яхши урганилгак. Талабалар фаолиятида, айниқса, зуриқиш пайтларида /олий уқув юртига топшираетган, давлат имтихрнлари ва ҳоказо/ ҳиссиёт мақсадга эришишда ва кучларни бир жойга тўплашда муҳим урин эгаллайди, психик фаолиллика ундовчи ва кучайтирувчи ўзига хос регулятор вазифасини бажаради. Ўқув ва жамоат вазифаларини бажариш қарор қабул қилиш, қийинчиликларни енгиш, ўзини бошқариш, иродани талаб қилади. Шунинг учун ўзини бошқариш талабалар фаолиятларини муваффақиятли бажаришнинг психологик заминидир. Талабаларда ироданинг ривожланганлиги турлича бўлиши мумкин. Ироданинг енгилмаслиги, ўқув тартибининг бўлишига сабаб булиши мумкин, талабанинг билимлардан нотўгри фойдаланишларига, имтиҳонларда аи^ий қобилиятларининг пасайишига олиб келиши мумкин.

Талабанинг психик ҳолати - бу психикасининг вақтинчалик ҳолати бўлиб, психик жараёнлар кечишига ва шахс хусусиятлари намоён бўлишида таъсир кўрсатади. Психик ҳолатлар, фаолиятда мустаҳкамланиб, шахснинг мустаҳкам хислатига айланиши мумкин. Талабалар фаолиятига таъсир қиладиган ҳолатларни 2 гуруҳга ажратиш мумкин: Ижобий Ûзига ишониш Тетиклик Кûтаринкилик Жамланганлик Фаол харакатларга тайёрлик Салбий Ûзига ишонмаслик Чарчаш Иккиланиш қûр қоқлик паришонлик Талабанинг ижобий ҳиссий ҳолатларйни қўллаб қувватлашда ўқитувчининг роли қатта. Талабани тушуниш, ҳаракатларнинг режалилиги, ўйланганлиги уларда ижобий психик ҳолатларни сақлаб қолишга ёрдам беради. Талабалар психик ҳолатлари, сабаблари ва моҳиятини билган ҳодда, уқитувчининг талабалар фаолиятини бошқариш маҳсулдор бўлиши мумкин.

А д а б иё т л ар: 1. Каримов Й.А "Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори".- Т. "Шарқ", - 1997. 636 2. Каримов И^А "Баркамол авлод орзуси"~Т."Ўзбекистон миллий эациклопедияси" - 2000. - 245 б 3. Каримов И.А. "Соглом авлод бизнинг келажагимиз". - Т. "Абу Али Ибн Сино". 2000. 4. Азимов Н.Ж. "Динамика совместией учебной деятельности преподователя со студентами". Авторед дис. . . к.п.н.Т.1996. 5. Алдер X НЛП: Современнью психотехнологии. пер с англ. Санкт-Петербург "Питер",- 2000 -160 6. Бандура А Теория социалъного научения . Санкт- Петербург.Евразия. 2000. - 320 с 7. Боно Э. "Нестандартное мьгшление".~Минск. Попурри. 1998- 224 с 8. Гаппиров Б.Т. Динамика развития правственного самосознания личности студента ва процесса обучения, Автореф. дис. . . . к.п.н. Т., 1993, 9. Давлетшин М.Г. "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" ва олий мактабда психология фанини ўқитинши такомиллаштириш муаммолари "Олий педагогик уқув юртларининг ўқув жараёнига педагогик технологияларни татбиқ этишнинг илмий асослари " Конференция материллари Т. 2000 10.Давлетшин М.Г., Жалилова С,Х. Олий мактабда таълим жараён. самарадорлигининг психологик томонлари. ~~ Т,, 2001. - 10 б.

Похожие

Талабалар фаолиятининг психологик таҳлили

Ўқитувчи фаолиятининг психологик хусусиятлари

Жисмоний тарбия ўқитувчиси фаолиятининг психологик характеристикаси

Богча ёши болалар уйин фаолиятининг психологик хусусиятлари

Самарали бошкарув фаолиятининг психологик асослари. Бошкаришнинг моҳияти ва мазмуни. Бошкарув фаолиятининг асосий вазифаси