Тадбиркорлик психологияси - Психология - Рефераты

Тадбиркорлик психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Тадбиркорлик п сихологияси Р ежа: 1. Тадбиркорлик — шахснинг ў з ига хос сифатларига боғлиқ қобилияти э канлиги. 2. Тадбиркор шахсида кузат и л а диган психологик хусусиятлар ҳақид а . 3. Пул психологияси.

Тадбиркорлик - шахсни ўзига хос сифатларига боғлик қобилият эканлиги Т адбиркорлик — бу одамларнинг шахсий ташаббусларига асосланган фаолият бўлиб, улар фойда олиш ва маҳсулотлар ишлаб чиқарш мақсадида ўз номларидан, таваккалчилик билан маблағларини сарф килиб иш юритадилар. Демак, тадбиркорлик фаолиятини бошлаш учун аввало тадбиркорда муайян маблағ ёки товар бойликлар бўлиши ва уларни ишнинг манфаати ҳамда шахсий манфаат йўлида сарф килишга тайёр бўлиши керак. Тўғри, бизнинг шароитизмизда тадбиркорлик янги, ўзига хос жараён бўлиб, унга мос психология мустақаллик йилларида аста—секин шаклланиб келмоқда. Шуни инобатга олиб, давлат, ҳаттоки, кредитлар — қарзлар бериб, шароитлар яратиб тадбиркорликни қўллаб— қувватлаб, келмокда.Хозирги замон тадбиркорининг фаолиятини таҳлил қилшидан аввал унга хос бўлиши лозим бўлган сифатлар хусусида тўхтаб ўтиш керак. Тадбиркор шахсида кузатиладиган психологик хусусиятлар хақида Биринчидан, тадбиркорда ақлий салоҳият, интеллектуал хусусиятлар ривожланган бўлиши лозим. Бу туркум сифатлар яна бир қатор сифатлар билан боглик билимдонлик, муаммо ва тўсиқ, қийинчиликларни олдиндан кўра олиш лаёқати, ривожланган хаёл жараёнлари, олдиндан кўп сабаб ва оқибатларни тасаввур қила олиш, реал фантазия, тафаккурдаги креактивлилик, яъни, ҳар нарсага ижодий ёндаша олиш қобилияти, тафаккурнинг истиқболга йўналганлиги ва бошқалар. Бу сифатларнинг барчаси энг аввало тадбиркорнинг ўз олдга реал мақсадлар куйиши ва ўз фаолиятини чинакам режалаштира олишига имкон беради. Иккинчидан, тадбиркорга коммуникатив сифатлар зарур. Яъни,

тадбиркорлик кўшимча амалда кўпчиликнинг биргаликдаги ҳарактери бўлгани учун ҳам тадбиркорга одамлар билан тўғри ва ўринли муомала қилиш махорати жуда зарур. Бу блокдаги хусусиятларга аввало кўпчилик фаолиятини мувофиқлаштира олиш, бегоналарга нисбатан ижтимоий нуқтаи назардан сабр—тоқатли бўлиш, баъзан оқимга қарата бора олиш. яъни, агар манфаат талаб қилса, охиргача ўз нуқтаи назарини ва кизиқишларини химоя қила олиш, турли тоифа, жинс ва ёш хусусиятли инсонлар билан гаплаша олиш ва ўз фикрини тушунтира олиш маданияти каби қатор сифатлар киради. Учинчидан, тадбиркор кўпинча таваккал қилишга мажбур бўлгани учун унга ўзига хос иродавий сифатлар керак. Уларга биринчи навбатда таваккал қила олиш қобилияти, ўз харакатлари, истаклари ва эқтиёжларини назорат қила олиш, курашиш ва ғалаба қилиш иштиёқи, ўзининг бутун иқтидори ва узининг фазилатларини ўзгаларга кўрсатши орқали, кўпчиликнинг эътиборига сазовор бўлиш, ютуқларга эришиш мотивининг муваффақиятсизликлардан сақланиш мотивидан устунлиги, қатъият, талабчанлик, яъни, нафақат ўзгаларга, аввало ўзига нисбаттан талабчанлик, интилувчанлик, қўрқмаслик, дадиллик каби қатор фазилатлар киради. Баъзан тадбиркор бу йўлда бошқаларга зиён етказганлигини билса хам йўлдан кайтмайди, масалан, тадбиркорликка муккасадан кетган айрим кимсалар ҳаттоки, ўз оиласи манфаатини хам эсдан чиқариб кўяди. Топилган сармоялар кўпайиб, улар кейинги яиги лойихаларда ишлаган сари, яна янги «кайфият» билан бутун вужуди билан ишга машғул бўлиб кетади, Тўртинчидан, тадбиркор — ўз-ўзини ҳаддан зиёд "эзадиган", тадбиркорлик фаолиятига ўта "берилган" бўлгани учун ҳам унга яхшигина соғлик- саломатлик, куч-қувват ва келажакка ишонч зарур. Демак, шахсий гигиена маданиятидан тортиб, овқатланиш, дам олиш ва бўш вақтини манфаатли режалаштириш қобилиятига хам эга бўлиши шарт. Тадбиркорлик ёки баъзан бу сифатни уддабуронлик ҳам деб аташ

мумкин, шундай хусусиятли, одам бир вақтнинг ўзида маълум муаммо юзасидан бир қанча ечимларни топа олади, муҳими — у ҳар қандай мураккаб ҳолатдан ҳам чиқишнинг энг самарали, омилкор йўлини топишга тайёр бўлади ва буни амалда исбот қилади ҳам. Яъни, бундай кишилар ҳар қандай вазиятдан чиқиш йўлини билади. Пул психологияси Т адбиркор фаолиятидаги асосий мотив, яъни фаолиятнинг мақсади пул топиш, уни жамғариш ва фойда учун сарфлаш бўлгани учун ҳам бу ўринда пул муомаласи психологияси хусусида ҳам тўхталиб ўтамиз. Пул хамма товарлар ва хизматлар айирбошланадиган, умумий эквивалент бўлмиш махсус товар, бозор иқтисодиётининг энг асосий воситаси бўлиб, пул ўзида бозор иқтисодиёти муносабатлари гавдалантиради ва унинг махсули ҳам хисобланади. Пул ўз табиатига кўра уч хил хусусиятга эга: ҳамма нарсага айрибошланадиган муҳим харид воситаси; бойлик тимсоли; мехнати қиймат шаклида ўлчаб берадиган восита. Пул муносабатларининг амалга ошиш эволюциясини кузатсак, дастлаб пул қандайдир муҳим товар (қорамол, мўйна. тери) шаклида, кейинчалик кумуш, олтин, қоғоз пул. ниҳоят 20- асрнинг 90-йилларига келиб элеюгрон пуллар кўриниишда бўлди. Бозор иқтисодиёти шароитида пул беш хил вазифани бажаради: қиймат ўлчови - меҳнатни гавдалантирадиган товарлар қиймати миқдори пул орқали ўлчанади; айирбошлаш воситаси — унинг ёрдамида товарлар олди - сотди қилинади; ҳазина тўплаш ва жамғарцш воситасц — лекин бунинг учун пул қадрини сақлаш муҳим ҳисобланади; т улов воситаси — насияга сотилгаи товарлар ва хизматлар ҳақи тўланганда кўринади. Пул турли мазмун ва 1миқёсига кўра тоифаларга бўлинади: хазина бойликлари ва банк—кредит пуллари. Пул муомаласини кузатадиган бўлсак, пул метал тангалар ва қогоз пуллар, бўлмаган кўринишларида бўлади, Нақд

пул банкдан муомалага чиқарилгач, корхона, ташкилотлар кассасига ва аҳоли қўлига ўтса, нақд бўлмаган пуллар муомалага чек, кредит карточкаси, вексель, сертификат, облигация харакати шаклланади амалга ошади. Пул муомуласида айланиш қанчалик тез содир бўлса, иқтисодиёт шунчалик тез ривожланади. Лекин аҳоли кўлида пулнинг тупланиши, пул ҳаракатидаги узгариш бўлиши хўжалик алоқаларини узилишга олиб келади. Шу ўринда мамлакатдаги пулнинг қадри, яъни пулнинг товар ва хизматларни харид этиш ва чет эл валюталарига алмаша олиш қобилияти ҳақида фикр билдириш ўринлидир. Пул қанчалик қадрли бўлса, у шунчалик бошқа валютага эркин алмаштирилади ва унинг валюта курси шунчалик юқори бўлади, бу эса уз навбатида мамлакат иқтисодий аҳволининг кўрсаткичини ҳам белгилайди. Пулнинг харид кобилияти ва валюта Курсинннг камайиш унинг қадрсизланишини кўрсатади, бунда Пул бирлигининг харид кучи, унга сотиб олиш мумкин бўлган товар ва хизматлар миқдори камаяди. Бундай бўлмаслик учун кескик қисқартириш, товар ишлаб чиқартиришни кўпайтириш, ортиқча пулларни қайтариш каби чораларни ўзгартириш зарур бўлади. Шахснинг иқтидори, интилишлари мехнат орқали пул топишга хизмат қилгани учун ҳам, қобилияти даражаси ҳам пул воситасида ўлчанади. Шу нарсани келтириш лозимки, мехнат қилаётган ишчи ҳам, иш берувчи ҳам ана шу меҳнатдан келадиган моддий бойликка, кўпинча пул кўринишидаги товар бойликка боғлиқ. Агар ишчилар энг аввало мехнат учун пул ишлаб топса, иккинчиси - ўз пулини ишлатишдан ўзини тийиб, уни яна ишлаб чиқаришга сарфлайди, пулни фойда сифатида қайтишини кутади, Ўтказилган кўплаб тадкиқотларда тадбиркорларнинг пулга муносабати, пулнинг тадбиркор учун қадри аввало ўша давлатдаги иқтисодий таракиёт ва пул муаммосининг қай тарзда ташкил этилганлигига боғлиқ экан. Америкалик олим Линн (1упи К.) ўтказган тадқиқотларда бу боғлиқлик исбот қилинган ва шу нарса алоҳида

таъкидланганки, пул кўпайган сари унинг эгаси учун қадри пастлаб боради. Демак, тадбиркорларнинг пули қанча кўп бўлса, улар шунчалик қўркмай, уни бошқа янги ишларга ёки умуман сарф—харажатларга олиб ишлатаверар эканлар. Бошқа бир тадқиқотчи Форман (Ғоrman L.) пулга нисбатан одамларнинг муносабатларини ўрганиш натижасида бир неча шахс типларини ҳам ажратган. Масалан, баъзилар қизғанчиқ, баъзилар аксинча — "қўли ниҳоятда очиқ", бошқалар — "тўпловчи", яна бирлари - чайқовчи, яна бир тоифа — "ўйинчи" ва хакозо. Турли тоифаларга кўра одамлардаги асаблар хам хар хил бўларкан. Масалан, тадқиқотчилар солиқ тўлаш пайтида, мерос ҳужжатларини расмийлаштирганда, қарз бериш пайтидаги эмоционал ҳолатлардаги танглик турлича бўлиши ва уларнинг аломатларини ўрганишган. Тадбиркорларнинг пул муомалаларида ҳам жинсий тафовутлар аннқланган. Замонавий эркаклар пулнинг қадрига кўпроқ етишлари, уларни сарфлаш ва жамғариш борасида кўпроқ билимдон эканликлари, аёллар эса пулни сарфлаган сари кўпроқ фрустрация — қўрқув хиссини бошларидан кечиришлари, пули кўпларга ҳасад кўзи билан қарашлари маълум бўлган. Лекин Россиялик олимларнинг аниқлашларича, аёллар эркакларга, ёшлар қарияларга нисбатан пул ва уни сарфлашни ўзига хос автотерапевтяк усулни ишлатишар, ва бундан ўзига хос қониқиш ҳиссини бошдан кечиришар экан. Лекин айрим одамлардаги пулга хуруж ёки ружм қўйишлари шахсдаги индивидуал хусусиятлар билан боғлиқлиги хам ўрганилган- Фақат, олим Ф. Рим (Ғ. Кпп) Айзеюошнг темпераментал метродикаси ёрдамида одамлардаги пулга нисбатан установканинг шахс типига алоқадорлигини ўрганиб, эксгроверт тоифасига кирувчилар пулга анча беташвиш, сахийлик ва очиқлик билан муносабатда бўлиб, унча куюнмай муносабатда бўлишларини аникладик ишроверт типлар эса 6у борада анча куюнчак, серташвишроқ эканликларини кўрсатиб берди.

Билк (Ве1к J.) ўз изланишларида пулни кўп тутмай, жамғариш ва уни яширадиганларнинг хаётдан қониқишлари даражаси паст бўлиши, маънавий қашшоқлашиб боришини қайд этган. Демак, маънавий етук ва ижтимоий қадриятларни ўзига асосий, деб инсонларда пул ташвишлари камроқ бўлиши шундан бўлса керак. Иккинчи томондан, лавз (Left V.) ўтказиб тадқиқотларда одамнинг даромади унаш- бошқаларни идрок қалити ва бошқалар -томонидан идрокланиши жараёнига ҳам таъсир қиларкан. Масалан, бадавлат, тадбиркор одамлар бошқаларнинг назарида бойроқ, согломроқ, бахтлироқ, ҳар қандай шароитларга яхши мослашадиган бўлсалар, камбағаллар, аксинча, серташвиш, ночор ва бахтсиз идрок килинаркан. Демак, тадбиркорларни ижтимоий перцепциясини хам бошқа ҳудудлар билан солиштириб ўрганса бўлади. Лекин охирги йилларда мустақил ҳамдўстлик давлатларида пайдо бўлган янги тоифалар, масалан, "янги руслар", "янги жугутлар" каби тоифаларнинг тадбиркорларини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, пул ва фойда масаласи — ёпиқ мавзу бўлиб, жамғарма ва шахсий фойда ортаган сари, ўз молиявий аҳволи хақида маълумотни ҳам яширишга интилиши хам ортиб боради. Оила доирасида эса пул топиш манбалари қанчалик кўп бўлса, уни сарфлаш хусусида фикрларда ҳам шунчалик қарама- қаршиликлар кўл бўларкан. Умуман олганда пулга нисбатан шахсда муносабат шаклланиши учун пулнинг кўрки ва жиҳозланиши масаласи ҳам мухим экан. Пулнинг нуфузи юқори бўлиши учун унинг қимматли қоғоз кўринишидага шаклида давлат миқёсида обрўли шахснинг сурати келтирилиши, расмларнинг зич берилиши, қиймати эса аниқ ва равон езилиши лозим экан. Айрим ҳолдарда давлат ва жамият миқёсида тантанали саналарга бағишланган пул бирликлари тангалар сифатида муаммога чиқарилади. лекин, пул танга ва қоғоз шаклидаги кўринишларини идрок этиганда шахсда ўзига хос равишда ёнлашиш кузатилар хам экан. Масалан, ёши катта учун танга кўринишидаги пул бирлигига нисбатан беписандлик

кўринса, болалар учун эса муҳими пул бўлса бўлди экан. Шунингдек, пулни жамғаришда кўп шахсларда юқори кийматдаги пулларни афзал кўриш, сарфлашда эса майда қийматдагиларга эътибор бериш ҳам кузатилар экан. Демак, тадбиркорлик бизнинг муҳитимизда ҳам янги ҳодиса. Унинг миллий ананалар, миллий психология билан уйғун ва тафовут қилувчи томонларини ўрганиш одамларда, биринчи навбатда тадбиркорларда соғлом рақобат ва ҳалолликни тарбиялаш, муомала маданиятига шакллантириш борасида ҳали ўрганилмаган масалалар кўп. Шу соҳада хам иқтисодчилар билан психологлар ҳамжиҳатликда ишлаб, умумий қонуниятларни аниқлашлари керак. Иқ т исодий психолог учун инсон ресурслари, меҳнат бозори муам моси асосий масалалардан ҳисобла н ади. Оммавий ишсизлик масаласи и кт исодий психологияда салбий муаммо холатларга олиб келади. Иқтисодий психология нуктаи назаридан бозор муносабатларини ва иқтисодий масалалар фаолятини тахлил этиш керакли бўлиб, бунда формадаги ва ошишлардаги кечадиган жараёнларни,сабаб ва окибатларни билиш муҳимдир.

Адабиётлар рўйхати: 1. Кар и мов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. — Т.: Ўзбекистон, 1999 2. Андреева Г.М. Социальная психология. — М.: Феникс, 1998 3. Вахрушев В. Принципи японского управления — М.: ФОЗБ, 1992; 4. Зайверт Л. Ваше время— в ваших руках. — М.: Экономика, 1996 5. Карнеги Дейл. Как завоеватъ друзей и оказивать влияние на людей, — М.: Прогресс, 1989 6. Каримова В.М. Ижтимоий психология асослари.— Т.: Ўқитувчи, 1994 7. Психологическая диагностика в управлении персоналом. Учебное Пособие для сотрудников кадрових служб.-Под ред. Е.А. Климова.- М. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахс психологияси

Таълим психологияси

Тарбия психологияси

Бошкарув психологияси

Лидерлик психологияси