Шахс психологияси - Психология - Рефераты

Шахс психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахс хакида тушунча. 2. Шахснинг тузилиши ва фаоллиги. 3. Шахс тараккиётини хараката келтирувчи кучлар. Шахснинг шаклланиши

www.arxiv.uz Мустакилликка эришган Узбекистонда келажаги буюк давлат кураётган эканмиз , унинг фаол курувчиси булган шахснинг психологияси масалаларини урганиш ва ишлаб чикиш гоят катта ахамиятга эгадир . Бу масалани урганиш янги кишини камол топтириш назарияси ва практикаси илмий жихатдан ишлаб чиқишда муҳим ў рин тутади . Шахс ижтимоий муносабатлар системасининг , ижтимоий ҳаётнинг к ў п қиррали , мураккаб звеносидир . У бир томондан ижтимоий – тарихий тараққиётнинг маҳсули б ў лса , иккинчи томондан ижтимоий тараққиётни таъмин этувчидир . Биз психологияни ў рганар эканмиз , индивид , шахс , индивидуаллик тушунчаларини бир - биридан фарқ қилишмиз керак . Одамнинг инсон жинсига мансублиги инивид тушунчаси билан ифодаланади.Биз ката ёщдаги нормал одамни хам, чакалокни хам, тилни ва оддий малакаларни узлаштира олмайдиган телаларни хам индивид деб атай оламиз. Бирок булардан факат биринчисигина шахс, ижтимоий мавжудот хисобланади. Ижтимоий муносабатларга киришувчи ва ижтимоий тараккиётда фаол иштирок этувчи одамгина шахс деб аталади. Индивид сифатида дунёга келган одам кейинчалик шахсга айланади. Шахс жамият аъзосидир. У омманинг синфнинг ажралмас кисмидир. У омма билан харакатланиб тарихни яратади. Шахс ижтимоий бойликлар яратувчидир. Шахснинг шахс бўлишлиги учун у фаолликка ҳам эга бўлиши керак. Чунки фаолиятдаги фаоллик шахснинг муҳим белгисидир. Фаоллик ҳамиша яхши яшашга йўналтирилган бўлади. Киши яхши яшаши учун, жамиятни ривожлантириш учун атайлаб фаоллик кўрсатади. Бу шахснинг онглилик белгисидир. Шахснинг характерли белгиларидан бири индивидуалликдир. Индивидуаллик ҳар бир шахснинг ўзигагина ҳос бўлган, такрорланмайдиган шахсдир. Индивидуаллик кишининг характери, темпераменти, психик кечинмаларининг ўзига ҳос ҳусусиятлари, ҳиссиёти ва фаолиятининг

www.arxiv.uz мотивларида кўринади. Ана шунга кўра кишилар бир-бирларидан фарқ қиладилар. Дунёда қанча одам бўлса, шунча индивидуаллик мавжуддир. Ќеч ким бир-бирини ўрнини боса олмайди. «Œнта бўлса, ўрни бошқа» мақоли индивидуалликка ҳам нисбатан айтилгандир. Шахс тушунчаси қадимдан мавжуд бўлиб, у дастлаб актёр ниқоби, кейинчалик эса актёр маъносини англатган. Чунки саҳнадаги кўриниш ўзгариши билан актёр маскаси ҳам ўзгарган. Бундан ташқари, киши турли шароитда ўз қиёфасини ўзгартириши ва ўзини бир неча ҳил қилиб кўрсатиши ҳам мумкин. Киши артист каби турли ролларни бажариши мумкин. Шахснинг психологик тузилиши, психологик хусусиятларининг бирикмаси ҳар бир конкрет одамда барқарор бирликни ташкил этади, бу эса шахс психолгик тузилишининг нисбатан доимийлиги деб қаралиши мумкин. Психик ҳолатлар доим ўзгариб турса ҳам, ҳар турли ижтимоий гуруҳларда ва ҳар ҳил ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган роллари билан боғлиқ ҳолда хулқ – атвори ўзгариб турса ҳам, ёшнинг ўзгариб бориши ва ҳоказолари билан боғлик бўлган ўзгаришлар содир бўлса ҳам шахснинг психик қиёфаси маълум даражада барқарор бўлиб қолаверади. Шахснинг психологик тузилишига икки ҳил қараш мавжуддир. Идеалист олимлар шахс тузилишини фақат биологик факторлар (анатомик – физиологик тузилишга) боғлаб тушунтирсалар, бошқалари фақат ижтимоий факторларга боғлайдилар. Аслида шахс тузилишида икки факторнинг ҳам роли бор. Лекин шахс тузилиши ва унинг шаклланишида ижтимоий факторнниг роли каттадир. Чунки шахс ижтимоий категориядир. Бундан ташқари, шахс фаоллигининг манбаи масаласида ҳам икки ҳил қараш мавжуддир. Биринчи гуруҳ тарафдорлари шахс активлигини биологик факторларга боғлайдилар. Шахснинг шаклланишини ва фаоллигини биологик факторларга боғловчилардан энг оммавийси фрейдизм бўлиб ҳисобланади. БУ таълимотнинг асосчиси австриялик врач ва психолог Зигмунд Фрейд бўлиб, унинг таълимотига кўра шасх психологик ҳаётининг

www.arxiv.uz асосини жинсий лаззат олишга қаратилган туғма, онгсиз майллар ташкил этади. Фрейднинг баъзи шогирдлари унинг бу таълимотига қарши чиққан. Масалан Адольф Адлер (1870 – 1937) нинг фикрича, шахс психологик ҳаётининг асосини сексуал майл эмас, балки устунликка, ҳокимиятга, бошқа кишилар устидан ҳукмронлик қилишга булган табиий майл ташкил этади. Ваҳоланки, шахс фаоллигининг манбаи турли эҳтиёжлардир. Мана шу эҳтиёж одамни маълум тарзда ва маълум йўналишда ҳаракат қилишга ундайди. Эҳтиёж шахс фаоллигининг манбаи сифатида намоён бўладиган ва унинг конкрет яшаш шароитига боғлиқлигини ифодаловчи ҳолатдир. Шахс эҳтиёжларидан ташқари, қизиқишларга ҳам эга бўлади. Қизиқишлар деганда одамнинг билиш жараёни билан боғлиқ эҳтиёжларининг ҳиссий намоён бўлиши тушунилади. Билиш эҳтиёжларини қондириш билимлардаги камчиликларни тўлдиришга, шароитга яхшироқ мослашишга, ўзи учун аҳамиятли нарсаларни тушунишга ёрдам беради. Фаолият жараёнида кизикишларнинг роли нихоятда каттадир. Кизикишлар мазмунига, максадига, кенглиги ва мустаҳкамлигига қараб классификация қилиниши мумкин. Шахс ўз эътиқодига ҳам эга бўлади. Эътиқод шахснинг ўз қарашлари, принциплари, дунёқарашларига мос равишда ҳаракат қилишга ундовчи англанган эҳтиёжлар йиғиндисидир. Эътиқодли киши ҳеч қачон ўз принциплари, қарашлари, мақсадларидан чекинмайди. Ќозирги тарбиямиздан мақсад ҳам эътиқодли, имонли, маънавий етук кишиларни тарбиялаб етиштиришдир. Шахсда тилаклар ҳам мавжуд бўлади. Тилак ҳатти – ҳаракат мотиви бўлиб, у кишини ҳаракат қилишга ундайди. Тилак ният, орзу, эҳтирос шаклларида намоён бўлиши мумкин. Улар юксак ва паст бўлиб, одамлар фаолияти ва жамият ҳаётида турли роль ўйнаши мумкин.

www.arxiv.uz Қизиқишлар, эҳтиёжлар, эътиқодлар, тилаклар англанилган ҳаракатлардир. Лекин инсонда англанилган мотивлардан ташқари, англанилмаган майллар ҳам борки, инсон ҳаётида катта аҳамиятга эгадир. Фаолиятга нисбатан англанилмаган майллар орасида энг кўп ўрганилгани кўрсатма бериш масаласидир. Бу масалани грузин психологи Д.Н.Узнадзе ва унинг ходимлари ишлаб чиққан. Кўрсатма бериш деганда билиш фаолияти билан боғлик бўлган эҳтиёжни маълум усулда қондиришга тайёр туриш тушунилади. Кўрсатма бериш шахснинг ўзи англаб етмаган бир ҳолатдир. Бундай ҳолатда шахс бирор эҳтиёжини қондириши мумкин бўлган маълум фаолиятга тайёр турган бўлади. Кишининг ўз мақсадига эришиш йўлида учрайдиган қийинчиликлар туфайли унда ишончсизлик, умидсизлик ҳолатлари ҳосил бўлади. Буни фрустрация дейилади. Фрустрация кишини тажанг, тажовузкор, қўпол қилиб қўйиши ёки аксинча уни ювош қилиб қўйиши мумкин. Œқувчиларга тарбия беришда фрустрацияни олдини олиб, енгиб бўлмайдиган нарса йўқлигини, бу қийинчиликлар вақтинча эканлигини айтиб, ишонтириб уларда истиқболни яратиш керак. Шахс ижтимоий, конкрет – тарихий шароитларда яшаши, таълим-тарбия олиши туфайли таркиб топади. Шахс тараққиётининг ҳаракатлантирувчи кучи нимадан иборат? Бу масалани ҳал қилиш юзасидан психология тарихида иккита оким мавжуд бўлиб, улардан биринчиси шахс психик тараққиётининг биогенетик концепцияси, иккинчиси эса социогенетик концепциясидир. Биогенетик концепцияга кўра инсон шахсининг тараққиёти биологик фактор, яъни наслий фактор билан белгиланади. Бу концепцияга кўра, одам психик фаолиятининг шаклларигина эмас, балки бу фаолият шаклларининг мазмуни ҳам гўё туғилишидан пешонасига ёзиб қўйилган эмиш, одамнинг психик тараққиёт босқичлари ва уларнинг юзага келиш тартиблари аввалдан

www.arxiv.uz белгиланиб қўйилган эмиш. Биогенетиклар педагоглардан болада тақдир йўли билан қандай шахсий сифатлар юзага келишини билиб туришни, лекин уларнинг юзага келишига қаршилик қилмасликни, аксинча ёрдам беришни талаб қиладилар. Социогенетик концепция шахснинг тараққиётини унинг атрофидаги ижтимоий муҳитга боғлаб тушунтирадилар. Уларнинг айтишича «одам ижтимоий муҳит нусхасидир». Социогенетик ҳам биогенетиклар сингари ривожланаётган одамнинг шахсий фаоллигини инкор қиладилар. Одам фақат атрофидаги муҳитга мослашадиган, пассив роль ўйнайдиган мавжудот деб қарайдилар. Агар социогенетик концепцияни тўғри деб билсак, у ҳолда нима сабабдан баъзи ҳолда бир ҳил муҳитда ҳар ҳил одамларнинг етишиб чиқиши тушуниб бўлмайдиган масала бўлиб қолади. Шахс тараққиётини ҳаракатлантирувчи кучлар муаммосини ҳал қилишда диалектик материализм таълимотига асосланиш лозим. Шахснинг фаоллиги одамни англанган ёки англанмаган мотивларининг мураккаб системаси орқали фаолиятга ундовчи эҳтиёжлар йиғиндисига боғлиқдир. Бироқ эҳтиёжларни қондириш жараёни ички қарама – қаршиликларга эга бўлган жараёндир. Одатда эҳтиёжлар пайдо бўлиши биланоқ қондирилмайди. Эҳтиёжларни қондириш учун моддий воситалар, шахснинг фаолиятга маълум даражада тайёр бўлиши, билимлар, кўникмалар ва шу кабилар зарурдир. Шахс тараққиётида ирсият ва муҳитнинг ролини тўла инкор қилиб бўлмайди, балки ҳар иккисининг ҳам маълум даражада ўз ўрни бор. Лекин шахс тараққиётини белгиловчи асосий омил таълим – тарбия бўлиб ҳисобланади.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР : 1. Каримов И. «Баркамол авлод – Œзбекистон келажагининг пойдевори». Т:.1997 2. Умумий психология. А.В.Петровский таҳририда. Т:.1992, 206-249 бетлар. 3. Божович А.Г. Психология личности. 1979. 4. Узнадзе Д.Н. Психологик тадқиқотлар. 1989. 5. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М:.1982. 6. Петровский А.В. Личность.Деятельность. Коллектив. М:. 1982. 7. Гоноболин Ф.Н. Психология. Т:. 1978, 31-36 бетлар. 8. Платонов К.К. Қизиқарли психология. Тошкент, 1971, 380-414 бетлар. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Шахс психологияси психологияда шахс тушунчаси

Шахс психологияси. Психологияда шахс муаммоси. Шахс ҳақидаги анъанавий назариялар

Таълим психологияси

Тарбия психологияси

Бошкарув психологияси