Лидерлик психологияси - Психология - Рефераты

Лидерлик психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

Лидерлик психологияси Режа: 1. Раҳбарлик сифатлари. Рахбарнинг ишбилармонлик ва шахслилик хусусиятлари. 2. Лидер хусусиятлари хакидаги концепцияларнинг талкини ва тахлили. 3. Лидерлик услублари. 4. Лидернинг йуналганлик шкаласи. 5. Лидерликнинг икки улчамли модели: «Ташаббус» ва «узаро муносабатлар» лидер хатти-харакат турининг омили сифатида. 6. Рахбарнингн кандай килиб иш вактидан самарали фойдаланиш хакида 7. Вактни режалаштириш максадларни амалга оширишнинг асоси сифатида. 8. Рахбар кун тартибининг асосий принциплари. 9. Бошкарувда вактни ва максадларни режалаштириш.

Лидер асосан, гурухдаги шахслараро муносабатларни бошқаради. У хеч қачон ёлғиз бўлмайди, гурух аъзоларини у ёки бу харакатларга чорлайди. Чунки лидер гурух аъзоларининг психологияси, уларнинг кайфиятлари, интилишлари, қизиқишлари ва хоказоларини хаммадан хам яхши билади. Улар ичида энг ташаббускоридир. Бундан ташқари, лидерликнинг услублари ва сифатлари хам алохида ўрганилган. Гурухда рахбарлик хақида фикр кетганда, аввало, гурух хақида қисқача психологик изох бермоқчимиз. Гурух - бу умумий белгилар, умумий фаолият, мулокот хамда умумий мақсад асосида бирлашган кишилар уюшмасидир. Гурухни алохида шахслар ташкил этади, лекин хар бир гурух психологияси уни ташкил этувчи алохида шахслар психологиясидан . фарқ қилади ва ўзига хос қонуниятларга бўйсунади. Айни шу қонуниятларни билиш эса турли типли гурухларни ташкил этувчиларни тарбиялашнинг асосий мезонидир. Шу гурухдаги расмий муносабатларнинг бошқарувчиси рахбардир. Гурухда рахбарлик, мақсадга қаратилган, жамиятда ишлаб чиқилган нормалар, тартиблар асосида, сайловлар оқибатида содир бўлади. Бундан ташқари, рахбар лидерда йўқ бўлган рағбатлантириш тизимига эга бўлиб, шу асосда ўз ходимларига таъсир ўтказиши мумкин. Рахбар гурухда у ёки бу қарорлар ва кўрсатмаларни ўз ихтиёрича бажара олмайди, у кўплаб расмий кўрсатмалар, режалар, нормалар, буйруқлар доирасидан чиқиб кетиши қийин бўлади. Гурухдаги ўзаро муносабатлар юқоридан пастга ёки аксинча бўлаб, гурух аъзоларининг конкрет мавқелари, бошлиқ билан буйсунувчилар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Бу борада «лидер» ва «бошлиқ» тушунчалари ўртасидаги фарқлар хақида гапириш мумкин. Б.Д. Паригин бу икки тушунчани фарқлаб шундай ёзади: 1. Лидер гурухдаги шахслараро муносабатларни бошқарса, рахбар шу гурухдаги расмий муносабатларни бошқаради;

2 . Лидерлик кичик гурухлардагина хос бўлган ходиса бўлса, рахбарликнинг хақ- хуқуқлари катта гурухлар доирасида хам содир бўлиши, амалга оширилиши мумкни; 3. Агар лидерлик стихияли, бетартиб жараён бўлса, рахбарлик мақсадга каратилган, жамиятда ишлаб чиқарилган нормалар, тартиблар асосида сайлов оқибатида содир бўладиган ходисадир; 4. Лидерлик рахбарликка нисбатан вақтинчалик ходиса бўлиб, гурух аъзоларининг кутишлари, уларнинг кайфиятлари, фаолият йўналишига қараб узоқроқ муддатда ёки қисқа муддатда рўй беради; 5. Рахбарнинг лидердан фарқи яна шундаки, у лидерда йўқ бўлган жазолаш ва рағбатлантириш тизимига эга бўлиб, шу асосда ўз ходимларига таъсирини ўтказиши мумкин. Бу психологик таъсир шундайки, бирон - бир манфаатни кўзлаб қилинган ишда эришилган ютуқлар учун бошлиқ ходимларини кўтаринки рух билан рағбатлантириб мукофатлаб турса, ўша ерда ходимлар ўзлари билмаган холда бошлиққа нисбатан ижобий муносабатда бўлишада; 6. Лидер гурухда у ёки бу қарорлар, кўрсатмалар, ташаббусларни ўз ихтиёрича, бевосита чиқариш мумкин. Рахбарда эса бу йўналишда кўплаб расмий кўрсатмалар, режалар, нормалар, буйруқлар мавжудки, рахбар - бщлар доирасидан чиқиб кетиши кийин. Кўп холларда рахбар лидер услубини қўлласа, бу жамият тамонидан «ўзбошимчалик», «қонунга бўйсунмаслик» деб қораланади. 7. Лидернинг фаолияти фақат кичик гурухлар доирасида амалга оширилади, рахбар шу гурухдаги, кенгроқ ижтимоий доирадаги, жамиятдаги вакил бўлгани учун ваколатлари хам кенг, фаолият имкониятлари хам ортиқдир. Лидерлик ходисаси тўғрисида гап кетар экан, лидерлик назариялари хақида хам қисқача тўхталиб ўтиш ўринлидир. Хозирги кунга қадар лидерлик тўғрисида асосан, учта назария мавжуд.

Биринчиси, «Лидерлик сифатлари назарияси»дир. Унинг мохияти шуки, хамма хам лидер бўла олмайди, айрим шахсларда шундай сифатлар йиғиндиси туғма мавжуд бўлиб, бу сифатлар улар уни гурухда лидер бўлишини таъминлайди. Масалан, 1940 йилда америкалик К.Берд 79 сифатдан иборат бўлган лидерлик қирралари рўйхатини тузди. Бу рўйхатда лидерлик қирралари, жумладан, ташаббускорлик, мулокотга кириша олишлик, юмор хисси, ўзига ишонч, тез ва аниқ қарорлар қабул қила олиш, ташкилотчилик каби сифатлар бор эди. Лекин бу назариянинг хатолиги шунда эдики, биринчидан, у юқоридаги сифатлар қандай қилиб намоён бўлади - ю, қандай шаклланишини тушунтириб бера олмайди, иккинчидан, сўровлар мобайнида битта сифат хам мутлоқ кўп марта қайт этилмади. Бундан кўриниб турибдики, лидерлик мураккаб психологик ходиса. Иккинчи назария лидерликнинг вазиятга боғлиқлиги назариясидир. Бу ерда асосий ғоя - лидер вазиятнинг махсули деган ғоядир. Хар. бир одамда лидерлик сифатлари бор, лекин айрим вазиятлар, айрим шахсларнинг ўзларини кўрсатишлари, лидер бўлишлари учун қулай хисобланади. Юқоридаги илк назарияни танқид қилиш натижасида пайдо бўлган учунчи назария лидерликнинг синтетик назариясидир. Бу назария лидерни гурухий муносабатларнинг бевосита махсули деб қаралди. Лидернинг рўёбга чиқишида гурухнинг бирламчи ролини илгари суради. Ташкилотчилик қобилияти - бу биринчидан , жамоани уюштира олиш, ва жамоани жипслаштира олиш: иккинчидан; ўзини шахсий ишини тўғри ташкил қила олиш қобилиятидир. Ўз ишини ташкил қила билиш деганда, унинг ўз ишини тўғри режалаштириб, уни назорат қила олиш назарда тутилади. Жамоа фаолиятини ва ўз фаолиятини режалаштириш қобилияти рахбар учун мухим бўлган талаблардан биридир. Рахбарлик мавқей сифатида шахсда эгалик хусусиятини шакллантиради. Бошқариш бевосита жамоага қаратилган бўлиб, унинг психологик натижаси ўзликка нисбатан хурмат, ўзликни англаш, қадрлаш кабиларни вужудга келтиради.

Рахбар ишини ташкиллаштиришга кўра уч хил рахбарлик стилига эга бўлиш мумкин. 1. Авторитар раҳбар. 2. Демократик раҳбар. 3. Либерал раҳбар. Ушбу стиллар хар бири ўз натижасига эга бўлиб, жамоада турли хил ижтимоий психологик кайфиятни вужудга келтириши мумкин. Охирги йилларда Москва ва бошқа йирик илмий марказларда тадқиқотлар натижасида шундай хулосага келиндики, аслида хаётда соф демократик ёки соф авторитар раҳбарни учратиш қийин. Лекин учраган пайтда ҳам улар бир жамоани узоқ муддат бошқара олмасликлари маълум бўлди. Шунинг учун ҳам улар вазиятга боғлиқ, вазият конкрет жамоа унда қабул қилинган хатти харакат нормалари, шахслараро муносабатлар типи лидернинг ҳам, раҳбарнинг ҳам иш тактикаси ва услубини белгилайди деган ғоя қабул қилинмоқда. Лекин бу раҳбарлик услубларини психологик мазмун ва моҳиятини, билишнинг амалий аҳамияти шундаки, ҳар бир услубда ўзига хос ижобий томони бор. Мохир раҳбар ўзини-ўзи тарбиялар экан, ўшаларнинг энг маъқули, айниқса, ўзи раҳбарлик қилаётган жамоага мосларини тарбиялаши мақсадга мувофиқдир. Ҳар бир лидер ёки бошлиқ ўзича индивидуал ва кайтарилмасдир. Бунинг боиси хар бир бошлик ўз иш фаолиятини, бошқарув фаолиятини ўзига хос тарзда ташкил этишидадир. Бошқариш фаолиятида лидерлик, лидер - рахбар социал психологик феноменига катта эътибор берилади. Лидерлик феноменини таҳлил қилишдан олдин авторитет тушунчасини кўриб. чиқиш лозим. Авторитет (лотинча аи1оп1о8 - хокимият, таъсир кўрсатиш) - социал психологияда -одам, ижтимоий гуруҳ, жамоат ташкилотининг бошқаларга таъсири, бошқа одамлар назаридаги мавқеини англатади. Шахс, гуруҳ ёки ташкилотнинг авторитети қонуний, расмий ёки норасмий, уларнинг норасмий муносабатлар тизимидаги ҳолатига боғлиқ бўлиши мумкин. Биринчи ҳолатда авторитет субъектнинг ижтимоий ролига боғлиқ бўлади, иккинчи ҳолатда унга атрофдаги

одамларнинг муносабатига боғлиқ бўлади. Айнан ана шу рол ва муносабатлардан расмий ва норасмий лидерлик тушунчаси келиб чиқади. Лидер - аҳамиятли вазиятларда қолган иштирокчиларнинг хулқига сезиларли таъсир кўрсата оладиган гуруҳ аъзосидир. Б.Д.Парыгин лидер билан рахбар ўртасидаги қуйидаги фарқларни аниқлаган: Рахбар расмий йул билан тайинланади, лидер норасмий йул билан кўтарилади. Рахбарга қонун томонидан ҳуқуқ ва ваколатлар берилган, лидер бундай ҳуқуқ ва ваколатга эга эмас. Рахбар гуруҳ манфаатларини гуруҳлараро муносабатлар тизимида намоён қилади, лидер фаолияти гуруҳнинг ички фаолияти билан чекланган. Рахбар гуруҳ фаолияти учун қонун олдида жавоб беради, лидерда бундай маъсулият йўқ. Лидерлик муаммоси буйича социал психологияда бир неча назариялар мавжуд. Лидерлик - кичик гуруҳдаги динамик жараёнларга тааллуқли бўлиб, гуруҳдаги бўйсуниш ва хукмронлик муносабатларини акс эттирувчи тушунчадир. Лидерлик айни пайтда объектив (конкрет вазиятда гуруҳнинг мақсад ва вазифалари), субъектив (гуруҳ аъзолариниг индивидуал типологик хусусиятлари, қизиқишлари, эхтиёжлари) шунингдек лидернинг гуруҳ фаолиятининг ташаббускори ва ташкилотчиси сифатида харакатлари омилларига боғлиқдир. Лидерлик роли назариясига кўра (америкалик тадқиқотчи Р.Бейлз) лидерлик бу алохида ролни қабул қилишдир. Иккита бир биридан сезиларли фарқ қиладиган лидерлик роли мавжуд. Биринчиси - профессионал роли, бажарилаётган иш юзасидан лидер томонидан билдирилаётган ва пайдо бўлган муаммони хал қилишга мўлжалланган таклиф ва фикрлар. Иккинчиси - «ижтимоий - эмоционал мутахассис» роли, шахслараро муносабатлардаги муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ бўлган лидерлик.

Гуруҳ фаолиятининг самарадорлиги учун хар иккала лидерлик шаклй мавжуд бўлиши керак. Хусусиятлар назариясига кўра лидерликнинг асосий детерминанти ноёб лидерлик сифатларига эга бўлишдир. Бу назарияга кўра айрим одамлар туғма лидерлик сифатларига эга бўладилар (шунинг учун ҳам бу назариянинг яна бир номи харизматик назария деб аталади). Интерактив назарияга биноан хар қандай гуруҳда лидерликни ким зиммасига олишини башорат қилиш мумкин. Бунинг учун гуруҳ аьзолари характеристикаси, вужудга келган вазият, бажарилаётган вазифа, шунингдек лидерликка номзоднинг индивидуал психологик хусусиятларини ўрганиб, ҳисобга олиш керак. Вазият назарияси тадқиқотчилари (М; Америкалик тадқиқотчи Ф.Фидлер) фикрига кўра «Вазифага мўлжал олган» ёки «одамларга мўлжал олган» лидер фаолиятининг самарадорлиги гуруҳдаги шароитга боғлиқдир. Лидерлик функциясини амалга ошириш учун ўта қулай ва ўта ноқулай шароитларда «вазифага мўлжал олган» лидер катта натижаларга эришади. Ўртача қулай вазиятларда эса «одамларга мўлжал олган» лидер устунлик қилади. Синтетик ёки комплекс назария тарафдорларининг таъкидлашича лидерлик бу шахслараро муносабатларни ташкил қилиш жараёнидир, лидер эса бу жараённи бошқариш субьектидир. Лидерлик - гуруҳ функциясидир, уни гуруҳ максадлари ва вазифаларини ҳисобга олган ҳолда ўрганиш керак. Синтетик модел лидерлик жараёнининг учта асосий қисмига эьтиборни қаратади; лидер, эргашувчилар ва вазият Лидерлик услуби - лидер ёки рахбар томонидан унга буйсунувчи ёки унга қарам бўлган одамларга таҳсир кўрсатиш учун қўлланиладиган усул ва методлар тўпламидан иборатдир Лидерлик услуби Курт Левин томонидан таклиф қилинган бўлиб у ва шогирдлари томонидан учта услуб ажратилган: авторитар, демократик ва либераль услублар. I

Авторитар раҳбар - барча кўрсатмаларни ишчанлик руҳида аниқ, равшан, кескин оҳангда ходимларга етказади. Мулокот жараёнида ҳам ҳодимларга нисбатан дўқ-пўписа, кескин таъқиқлаш каби қатъий оҳанглардан фойдаланилади. Унинг асосий мақсадларидан бири - нима билан бўлсада, ўз хукмини ўтказиш. Унинг нутқи ҳам аниқ ва равон, доимо жиддий тусда бўлади. бирор иш юзасидан ходимларни мақташ ёки уларга жазо бериш, танқид қилиш соф субъектив бўлиб, бу нарса бошлиқларнинг кайфиятига ва ўша шахсларга нисбатан шахсий муносабатига боғлиқ. Жамоа аъзоларининг тилак- истаклари, уларнинг фикрлари ва маслаҳатэи жуда кам холлардагина инобатга олинади, аксарият холларда бундай истаклар ёки кўрсатмалар тўғридан-тўғри дўқ-пўписа, камситиш ёки маънавий жазолаш йўли билан чекланади ёки қониқтирилмайди. Бундай раҳбар ўзининг иш услубларини, келажак режалари, бирор аниқ ишни, қандай амалга оширмоқчилигини одатда, сир тутади, унинг фикрича, бу унинг обрўйига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Авторитар раҳбарда хар бир жамоа аъзоларининг қобилияти, ишга муносабатлари, мавқеларига кўра тутган ўринлари ҳақида тасаввур борки, шунга кўра у хар бир ходимнинг иш характерларини максимал тарзда дастурлаштириб қўйган, унда хар қандай чекланишлар унинг очиқ ғазабини келтиради ва бунинг учун унда жазолашнинг турли услублари мавжуд. Яна бундай жамоалардан хокимият - марказлаштирилган жамоа раҳбари ушбу марказнинг якка хокими - шунинг учун ҳам бу ерда «менинг одамларим», «менинг ишим», «менинг фикрим бўйича» қабиладаги иборалар тез-тез ишлатиб турилади. Демократик раҳбар - аксинча, бўйсунувчиларга мустақиллик, эрк бериш тарафдори. Ишни ишчиларнинг шахсий қобилиятларини ҳисобга олган холда тақсимлайди. Бунда у ходимларнинг шахсий мойилликларини ҳам ҳисобга олади. Буйруқ ёки топшириқ, одатда таклиф маъносида берилади. Нутқ оддий, доимо осойишта, сокин, унда ўртоқларча, дўстона муносабат сезилиб туради. Бирор кишини мақташ, уни-лавозимини ошириш ёки ишдаги камчиликка кўра, ишига баҳо бериш доимо жамоа аъзоларининг

фикри билан келишилган холда амалга оширилади. Жамоада танқид ва ўз- ўзини танқид шундай йўлга қўйилганки, унинг оқибатидан хеч ким азият чекмайди. Чунки кўпроқ бошлиқ эмас, балки жамоанинг бошқа фаоллари - норасмий лидерлар танқид қиладилар. Бошлиқ йўл қўйган хато- камчиликларини жамоатчилик олдида бўйнига олади ва олишдан қўрқмайди, чунки ундаги масъулият ҳисси нафақат юқори бошқарув ташкилотлари аъзолари билан мулокот пайтида, балки ходимлар билан мулокотда ҳам сезилиб туради ва қўйилган топшириқ юзасидан масъулиятни бошқаларга ҳам бўлиб беришни яхши кўради. Либерал раҳбар - бу раҳбарнинг кайфиятини, ишга муносабатини, ишдан мамнун ёки мамнун эмаслигини билиш қийин. Унда таъқиқлаш, пўписа бўлмайди, унинг ўрнига кўпинча, ишнинг охирги оқибати билан танишиш билангина чекланади холос. Жамоада ҳамкорлик йўқ. Бошлиқ жамоанинг муаммоларини ишнинг баланд-пасти билан қизиқмайдигандай, гўёки бошқа «коинотда» юрганга ўхшайди. Аниқ кўрсатмалар бермайди. Унинг ўрнига норасмий лидерлар ёки ўзига яқин кишилар орқали қилиниши лозим бўлган топшириқлар бажарувчиларга етказилади. Унинг асосий вазифаси, унинг назарида, ходимлар учун иш шароитини яхшилаш, ишдаги камчиликларни бартараф этиш, керакли махсулотлар, хомашё кабиларни топиб келиш, мажлисларда қатнашиш ва хоказолардан иборат. Ходимлар билан мулокотда бўлишга тўғри келганда, у доимо хушмуомила бўлиб, одоб, ахлоқ нормаларини бузмасликка харакат қилади, лекин хеч қачон улар билан тортишмайдилар. Олимларнинг фикрича, бундай раҳбар иши олиб борган жамоада барча кўрсаткичлар доимо орқада, қўним ҳам йўқ. Либерал раҳбар ишда анархияни қилиб қўйиб, кўп турмай, бошқа ердан иш қидиришга харакат қилади. Юқорида баҳо берилган бошқариш услублари кўпроқ лидерликка эмас, балки раҳбарликка тааллуқли, лекин илмий адабиётларда бу икки ибора, кўпинча синонимдай ишлатилади. Аслида, энг яхши раҳбар ўзида барча лидерлик сифатларини ҳам мужассамлаштирган бўлади. чунки соф

ижтимоий психологик маънодаги лидернинг турлари турли шароитларда ўзида кўпроқ намоён этадиган шахсий сифатларга кўра, табақаланади. Юқорида айтиб ўтилганидек, раҳбарда туғма қобилият бўлади, деб ҳам айтиб бўлмайди. Иккинчи томондан, раҳбар вазиятга қараб стихияли тарзда тарбияланиб кетаверади, деб ҳам бўлмайди. Минглаб шахс сифатлари ичида кўплари раҳбарлик учун қулай ва маъқулдир. А.В.Петровский ана шундай ижобий сифатларнинг бир ярим мингини санаб чиққан. Лекин уларнинг барчасини умумлаштирадиган, бўлиши лозим бўлган айрим сифат қобилиятлари борки, ўшалар ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқ лозим. Аввало, хар қандай рахбарда интеллект - ақл-заковатнинг маълум нормаси бўлиши керак. Бу норма яхши рахбар учун ўртадан юқори бўлмоғи мувофиқдир. Чунки гений даражадаги интеллектга эга бўлган раҳбар билан ишлаш одамлар учун қатор ноқулайликлар келтириб чиқариши мумкин, бундай ақл-заковат қолганларнинг ижобий ривожланишига психологик тўсиқ бўлишини амалиёт ва хаёт кўрсатади. Раҳбардаги ўртадан юқори интелектни қоплаб кетадиган яна бошқа муҳим сифатлар борки, улар бошқариш ишининг самарасига ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, раҳбарнинг мустақил фикрлилик, топқирлик, ташаббускорлик сифатлари. Чунки айрим холларда хато қилса ҳам раҳбар оригинал фикрлар айтиб, йўл-йўриқлар кўрсата олиши, хар бир кўрсатилган фикр, қилинган ишга мустақил баҳо бера олиши зарур. Хар қандай раҳбар учун керак бўлган хислатдан яна бири том маънода «зиёли» бўлиш ёки бошқача қилиб айтганда, маданиятли бўлишдир. Бошлиқ ўзидаги маданиятни, аввало, муомалада, одамлар билан бўладиган мулокотларда намойиш қилмоғи керак. Муомала маданияти – бу ўринли, аниқ, қисқа, самимии гапириш маданияти ва иккинчи томондан, суҳбатдошни тинглаш қобилиятидир. Жамоа фаолиятини ва ўз фаолиятини режалаштириш қобилияти раҳбар учун муҳим бўлган талабалардан биридир. Чунки режалаштириш асосида ўз- ўзтни бошқара олиш ва бошқаришни ташқи фаолиятини мақсадга мувофиқ тарзда бошқара олишни таъминловчи муҳим психологик хусусият ётади. Рахбар ўз ишини пухта режалаштириш қобилиятига эга бўлган реалистик

тафаккурга эга бўлмоғи, яъни хар қандай шароитларда ҳам ўша муаммо ёки ишга тааллуқли барча альтернатив вариантлардан энг тўғриси ва мақсадга мувофиқлигини танлаб оладиган, ишни тўғри ташкил эта билган, яъни кам сарфлаб ишни уддалай олган, ноаниқ ёки тасодифий вазиятларда ҳам иш тактикасини тўғри йўлга йўналтира оладиган одам бўлиши керак. Раҳбарлик ва бошқариш икки тарздаги ижтимоий ъодисалардир. Раҳбарлик бу шахснинг мавқеи, бошқариш эса бевосита амалий жараёндир. Раҳбарлик мавқе сифатида шахсда эгалик хусусиятини шакллантиради. Бунда эгалик ўз хулқи, хатти- харакатлари ва муомила муносабатларига нисбатан эгалик хиссини вужудга келтиради. Бошқариш эса бевосита жамоага қаратилган бўлиб, унинг психологик натижаси ўзликка нисбатан хурмат, ўзлигини қадрлаш, англаш кабиларни вужудга келтиради. Раҳбар доим ўз ходимлари билан мулокотда бўлади. Бу эса уни мулокот қилиш кўникмаларини шаклланган бўлишини талаб қилади. Мулокот асосида ишни турли хил тарзда ташкиллаштиради. Жумладан, ишни бюрократик, демократик тарзда ташкиллаштириши мумкин. худди мана шу мулокот шаклига кўра жамоада ижтимоий фикр вужудга келади. раҳбар ишни ташкиллаштиришга кўра уч хил раҳбарлик стилига эга бўлиши керак. Авторитар, демократик ва либерал. Ушбу стиллларнинг хар бири ўз натижасига эга бўлиб, жамоада турли хил ижтимоий психологик кайфиятни вужудга келтиради. Раҳбар фалиятининг нуқсонлари ва уларни бартараф этиш йўллари. Сохта билимдонлик кибру ҳаво, ўз “Мен”ни супер “Мен” айлантириши бойликка хирс қўйиш, адолатли қарордан воз кечиш сингари иллатлар пайдо бўлиши натижасида раҳбарнинг қадриятларга нисбатан муносабати ўзгаради. Бу ўзгаришлар муносабатлар жамоа аъзолари томонидан эксепрт сифатида баҳоланади, уларнинг бошлиққа нисбатан (муносабатлар жамоа аъзолари томонидан) муносабати заифлашади, унга эътиқоди пасаяди. Шахсий мақсаднинг ноаниқлиги. Раҳбар лавозимни эгаллагандан кейин улуғвор ва бош мақсад белгилайди, қадам – бақадам уларни амалиётга татбиқ қилиш учун муайян саъи – ҳаракатларни амалга оширади. Фаолиятда

фаоллик аниқлик собитқадамли, мақсадга мувофиқ интилиш устуворлик қилади. Лекин айрим объектив ва субъектив сабабларга кўра мақсаднинг улуғворлиги йўқола боради. Аниқ ҳатти – ҳаракатлар миқдори камаяди режали фаолият ташкил қилиш имкониятга тобора тораяди. Мақсаднинг ноаниқлиги тўғриси унинг йўқлиги корхона равнағини поймол қилади, юзаки интилишлар мавжудлиги намойиш этилади. Умумиятга қаратилган мақсад кўпинча шахсиятга йўналтиради, оқибатда “Биз” билан “мен” ўртасида қарама – қаршилик вужудга келади. Раҳбар билан жамоа ўртасида низомни зиддиятни ва можароли вазиятлар вужудга келади ҳамда уларни бартараф қилиш учун қанча ақлий куч – қувват сарфланади. Аниқ мақсаднинг йўқолиши корхона истиқболининг батамом қуришига олиб келади. Худди шу боис раҳбар мақсадининг ноаниқлиги фаолият моҳиятини ташкил этиш функциясини мақсадга мувофиқ амалга ошишини таъминлай олмайди. Ўзини – ўзи камол топтиришнинг издан чиққанлиги. Раҳбар ўзини – ўзи тарбиялаш ўзини – ўзи камол топтириш мустақил билим олиш маънавий дунёсини узлуксиз равишда такомиллаштириш устида саъи – ҳаракат қилса демакки унинг истиқболи порлоқ. Лекин унинг фаолиятини назорат қилмаслик, баҳоламаслик, рағбатлантирмаслик каби омиллар ўз устида ишлашни пасайтиради лавозимига нисбатан совуққонлик намоён бўлади. Шу соҳада тизимда фаолият кўрсатаётган ҳамкасбларининг маслаҳатлари ишга муносабатлари уни сусткашлантиради, аста – секин фаоллик йўқола боради. Муаммоларни ҳал қилиш малакаларнинг етишмаслиги . Ишлаб – чиқаришда ҳар хил хусусиятли муаммолар тинимсиз равишда намоён бўлиб туради. Нотаниш янги ностандарт ёндашишни тақозо этувчи янгича ечимни талаб қилувчи ижодийликка асосланувчи воситалар билан қуролланиш раҳбарнинг бош вазифаси ҳисобланади. Ижодий ёндашувда нуқсонларнинг мавжудлиги. Бозор иқтисодиёти ижодий изланишни тақозо этади, ҳамиша янги технология ишлаб чиқишни талаб қилади. Ижодий фикрлаш, ижодий

режалар, улуғвор ғоялар замон руҳи билан ҳамоҳангликда бўлиши лозим. Ижодий ёндашувдаги нуқсон ҳам маънавий ҳам иқтисодий зарар келтиради. Янгиликни синаб кўриш самарадорлигини ҳисоблаш истиқболи юзасидан қатъий қарорга келиш бу соҳада янглишишларга йўл қўймаслик корхона фаолиятини такомиллаштиради жамоа аъзолари кайфиятини кўтаради ижодий фойда олишни таъминлайди. Одамларга таъсир ўтказишнинг уддалай олмаслиги. Раҳбарнинг салоҳияти умуминсоний маданияти муомала маромини ўзгарганлик нотиқлик санъатини эпаллогонлик шахсий фазилати мустаҳкам иродаси ростгўйлиги, ғамхўрлиги ишчанлиги кишиларга таъсир ўтказишнинг асосий омиллари ҳисобланади. Обрў эътиборнинг пасайиши, нутқий нуқсонлар иқтисодий муносабатларни ҳал қила олмаслик қатъиятлиликнинг заифлашуви хулқ – атвордаги камчилик тобе кишиларга таъсир ўтказиш даражасини кескин тушириб юборади. Ходимларга тобе одамларга сўзини ўтказа олмаслик раҳбарлик лавозимидан воз кечиш демакдир. Ҳиссиётга берилиш ақл – заковат кўрсаткичи мўртлашуви ходимларга таъсир ўтказишнинг ночорлигига олиб келади. Бошқарув фаолияти хусусиятларининг етарли даражада тушунмаслиги, унинг идрок майдонига сиғдира олмаслиги. Бошқарув фаолияти жуда мураккаб бўлиб, у молиявий иқтисодий, мафкуравий ҳуқуқий тарбиявий томонларни қамраб олади. Шунингдек, у бир қанча функцияларни бажаради: “Инсон - инсон”, “Инсон техника”, “инсон табиат”, “Инсон - образ” муносабатларини акс эттиради. Раҳбар фаолиятининг ҳар бир жабҳаси ва функцияларини юқори даражада эгаллаш орқали юксак мартабага эришади. Лекин унинг у ёки бу томонини тушунмаслик эвазига корхонада ишлар юришмай қолади. Раҳбарлик қилиш малакаларнинг заифлиги. Раҳбарлик муайян тузилишга, ўзаро боғлиқликка эга бўлган мураккаб шахслараро муносабатни мақсадга мувофиқ амалга ошришдир. Бундан ташқари молиявийдан бошлаб то тарбиявийгача функцияларни бажариш

бунинг учун эса маълум касбий малакаларни эгаллаш лозим акс ҳолда уларнинг заифлиги раҳбарликни қийинлаштиради. Тажриба орттириш намуналардан фойдаланиш малака ошириш услуб восита йўл – йўриқ ўзлаштириш орқали раҳбарлик қилиш мумкин холос. Ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш муомала маромидаги бузилиш тартиб – интизомни назорат қилиш истиқбол режасини кенгайтириш ашё миқдорини кўпайтиришга далолат беради. Бошқаларни ўқитиш, уларга сабоқ бериш, ўргатиш уқувининг йўқлиги. Корхона ривожини таъминлаш кадрлар тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш муайян билим ҳамда кўникмалар билан қуроллантиришга кўп жиҳатдан боғлиқ. Бу муаммо “Миллий кадрлар тайёрлаш дастури”да ўз аксини топган. Раҳбар ўз тажрибасини ёшларга ўргатмас экан, демакки ворислик тамойили бузилади, муайян малакаларни уларда шакллантирмаслик истиқболга кўр – кўрона ёндашишни юзага келтиради, билимлар билан уларни қуроллантирмаслик эса равнақ тўғрисида чоп бўлиш мумкин эмас. Меҳнат жамоасини жипслаштириш қобилиятининг қуйи даражали эканлиги. Жамоадаги психологик илиқ муҳит раҳбар муваффақиятининг намунасидир. Психологик муҳит ўзаро ёрдам муҳит ўзаро мослик аҳллик, тотувлик, ўзаро тушинув симпатия сингари ҳис – туйғуларнинг барқарор мажмуасини ўзида акс эттиради. Турли ёшдаги, касбдаги, жинсдаги кишиларнинг характеридан миллий мансублигидан қатъий назар уларни жипслаштириш раҳбарнинг асосий функцияси ва унинг маҳоратидир. Жамоа аъзоларини жипслаштириш уқувининг заифлиги психологик муҳитга зарар етказади, ҳамкорлик ҳамдардлик туйғуларини сусайтиради. Янгиликлар билан ўзгаларни шахсан ўзига жалб қилишга ўқувсизлиги. Раҳбарда янги ғоялар туғилиши, муайян мақсадлар вужудга келиши мумкин, лекин у ана шу нарсалар билан ўзгаларни жалб эта олмаслик бошқарув санъати заифлигини билдиради. Бунинг учун “ўзини реклама” қилишдан ор қилмаслик лозим, фикр алмашиш ёрдамида янгиликлар билан ўртоқлашиш қабилида иш тутиш имконияти мавжуд.

Шунинг учун жалб этиш ҳатто аттрокция турли услублари мавжудлигини унутмаслик қилиш орқали, фикр алмашиш ёрдамида янгиликларга ўзга кишиларни жалб этиш мумкин. Ана шундай уқувга эга эмаслик бошқарувга нолойиқликдан далолат беради, у мазкур лавозимдан кетиши зарур. Одамлар билан муомалага киришиш жараёнида дилкашлик иболилик ва назокатлиликнинг йўқлиги. Раҳбар этнопсихологик хусусиятларга эга бўлиш орқали дилкашлик, иболилик ва назокатлилик фазилатларига эга бўлади. Миллий қиёфа, миллий онг, миллий характер, миллий хис-туйғу миллий шахслараро муносабат билан қуролланиш орқали кўзлаган мақсадга эришиш мумкин. Миллий хислатларнинг йўқлиги бошқарув аппаратида иштирок этиши маълум маънода ман этилади. Рахбарнинг иш вактидан самарали фойдаланиши хакида. Бошкарувда вактни ва максадларни режалаштириш. Банд булишдан осон ва натижага эришишдан кийин нарса йук. Ален Макензи Рахбарнингн кандай килиб иш вактидан самарали фойдаланиш хакида. Кадимги денгизчилар айтишар экан: «Шамолнинг эсишига караб эмас, елканларни урнатишимга караб сузаман» Купчилик бошкарувчилар: тугри ишни килишдан кура ишни тугри килишни; ижодий альтернативлар яратишдан кура муаммоларни хал килишни, воситалардан фойдаланишни оптималлаштиришдан кура воситаларни тежашни; натижага эришишдан кура вазифани бажаришни; фойдани купайтиришдан кура зарарни пасайтиришни маъкул куришади ва хато килишади. Вақтдан тўғри ва самарали фойдаланишни ўрганиб олсангиз: ихтиёрингиздаги вақтдан оқилона фойдаланишни; мақсадли-установкали категориялар билан фикрлашни ва мақсадга мос ишлашни; режалаштириш

ёрдамида ўзингизга ишончни орттириб стресслардан халос бўлишни; хар куни муваффақиятга эришишни ва ўзингиз учун бўш вақт топишни ўрганиб оласиз. Ишбилармонлар дунёсида «вақт=пул» деган тушунча юради. Сиз учунчи? Вақт пулга тенгми ёки пул вақтдан кўра муҳимми? Бизнинг тезисларимиз: Вақт бу фақат пул эмас. Вақт пулдан кўра муҳимроқ. Вақт бу шундай нарсаки, у ҳаётнинг ўзи. Вақтни қайтариб бўлмайди. Вақтни кўпайтириб бўлмайди. Вақтни бировга бериб бўлмайди. Вақт орқага қайтмай ўтади. «Вақт шундай чекланган капиталки, у сенинг тасарруфингда бўлмаса ҳеч нарса сенинг тасарруфингда бўлмайди». Бетер Друккер. Вактда онгли холда яшанг ва энг муҳим ишлар учун вакт топинг: Ишлаш учун вакт топинг - бу муваффақият шарти. Фикрлаш учун вакт топинг - бу куч манбаи. Спорт учун вакт топинг - бу ёшлик сири. Ўқиш учун вакт топинг - бу билим асоси. Дўстлик учун вакт топинг - бу бахт шарти. Орзу учун вакт топинг - бу юлдузларга элтади. Мухаббат учун вакт топинг - бу ҳаётнинг Ҳакикий шодлиги. Шодлик, ўйин-кулги учун вакт топинг – бу Рух мусикаси. Энг аввало 2 хил таблица ёрдамида фаолиятингизни таҳлил қилинг ва сизга халақит берувчи омилларни аниқланг. 1. Фаолият турлари ва вақт сарфини таҳлил қилиш. №Фаолият, машғулот тури Вақт интервали Давомийл иги А БВ Г 2. Кундалик халақит берувчи омиллар

№Халақит берувчи вақт интервали (қачондан, қачонгач Давомийл иги (минут) Телефон орқали суҳбат ёки Ким Балки М: халақит берилиш сабаби Вақтни режалаштириш тизими буйича перспектив яъни бир неча йилга, йиллик, чорак, ойлик, 10 кунлик ва кундалик режалар мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Перспектив режа: № Мақсад (вазифалар) 2006 2007 2008 2009 2010 1 . Шахсий уй X X 2 . X лавозимини эгаллаш Х 31 млн сўмлик йиллик даромадга эришиш X Йиллик, чорак, ойлик, 10 кунлик ва кундалик режалар перспектив режадан келтириб чиқарилади. Режалаштиришнинг «Альп» методи 5 та босқични ўз ичига олади: 1. Вазифаларни белгилаш. 2. Акция, харакат давомийлигини баҳолаш (қанча вақт кетади). 3. Вақтни резервлаштириш (60:40). 4. Устивор вазифалар ва топшириладиган ишлар бўйича қарор қабул қилиш. 5. Назорат (бажарилмаганларни ҳисобга олиш).

Вақтдан оқилона фойдаланиш учун алохида қисқартиришлардан фойдаланинг: % - ошиғич. шошилинч; ! - мухим; ? - суриштирш керак; " . , + - А категорияли устивор; * -вазифа бажарилди; . -вазифа жуда яхши бажарилди; О -кечрок муддатга кучирилди; X -бажариб бўлмайди ёки Ўз- ўзидан хал булади. Вақтдан оқилона фойдаланишнинг яна бир усули бу вақт кундалигидан фойдаланишдир. У шахсий мақсадларни оқилона режалаштиришга ёрдам беради. Унинг тақвим қисмида албатта қуйидаги маьлумотларни белгилаб қўйинг: - Лойиҳаларни тайёрлаш тартиби. - Самолётлар жадвали. - Ярмарка ва семинарлар ўтказилиш - Меҳмонхоналар манзили. муддатлари. - Пул харажатлари. - Ташкилий мини - режалар. - Пархез жадваллари. - Муҳим тушунча қисқартмалари. Футбол учрашувлари Иш ҳақлари ва даромадлар тақвими. тарифлари. - Хар хил тадбирлар муддати. - Туғилган кунлар руйхатлари. - Эсдалик варақлар. - Почта тарифлари. - Ғоялар учун карточка ва х. к.

- Китоблар рўйхати. Белгиланган вазифаларнинг муҳимлилик даражаси бўйича А, Б, В категорияларда таҳлили Келтирадига н фойдаси 65% Келтирадиг ан фойдаси 20%> Келтирадига н фойдаси 15%о А 15%энгмуҳим Вазифалар. Б 20%> муҳим вазифалар. В 65%> унча муҳим бўлмаган вазифалар. Ҳеч қачон ўйлашга вақт қолмайдиган даражада банд бўлмаслик керак. Мен ишга эмас, иш менга бўйсуниши керак. Вилъям М. Джефферс. Кун тартибининг ташкилий принциплари. Кунни бошлаш қоидалари: 1. Кунни ижобий кайфият билан бошланг. Ҳар куни эрталаб ўзингизга учта савол беринг: -Шу кундан кўпроқ қувонч, шодлик олишим учун нима қилишим керак? -Бугунги кун мени максадларимга қанчалик яқинлаштиради? -Ўтириб ишлашни ўрнини қоплаш учун, соғлиғимни сақлаш учун нима қилишим керак (тренировка, тарангликни йуқотиш)? Яхши нонушта қилиб, шошмай ишга жўнанг. Ишни имкони борича ҳар куни бир хил вақтда бошланг. Кундалик режангизни қайта текширинг.

Энг аввало-энг муҳим вазифалар. Ишга асабийлашишсиз киришинг. Кун режасини котиба билан келишинг. Эрталаб мураккаб ва муҳим ишлар билан шуғулланинг. Кунни бориши буйича қоидалар: -Ишга яхши тайёрланинг. - Муддатларнинг белгиланишига таъсир қилинг. -Тескари реакция уйғотадиган харакатлардан сақланинг. -Қўшимча пайдо бўладиган, кечиктириб бўлмайдиган муаммолардан сақланинг. -Режалаштирилмаган, импульсив харакатлардан сақланинг. -Ўзингиз учун бир соат тинч вақт ажратинг. Иш кунини якунлаш қоидалари. -Бажарилмаганларини якунланг. -Натижаларни ва ўз-ўзингизни назорат қилинг. -Эртанги кунга режа тузинг. -Яхши кайфият билан уйга, иложи бўлса пиёда жунанг. Бунда беш бармоқ методи жуда қўл келади: Синчалак - фикрлаш, бугун мен қандай билим, тажрибаларни ўзлаштирдим? Номсиз бармоқ - мақсад яқинлиги, бугун мен нима қилдим нималарга эришдим? Ўрта бармоқ - руҳий ҳолат, бугун менинг кайфиятим, руҳий ҳолатим қандай бўлди? Кўрсаткич бармоқ - ёрдам, хизмат: бугун мен бошқаларга нима билан ёрдам бердим, хизмат қилдим, ҳурсанд қилдим ёки ҳурсандчилигига сабаб бўлдим? Катта бармоқ - тетиклик, жисмоний ҳолат. Бугун менинг ҳолатим қандай бўлди? Бугун соғлиғим, жисмоний ҳолатимни сақлаш учун нима қилдим? Хар бир куннинг ўз кульминацияси бор.

Ўтган кунни мулоҳаза қилинг . Хар бир кунни тўрт баллик тизимда баҳоланг ва вақт кундалигига белгиланг: 4=Ўта омадли кун; 3=Омадли кун; 2=Қониқарли кун; 1=Омадсиз кун. XXI асрга кадам куяётган ЎЗБекистон Республикасида иктисодиёт маориф, фан ва маданият сохасида хизмат килувчи юксак малакали мутахассислар тай ё рлашга алохида эътибор берилмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (асосий конун). Т.2000й. 2. Баркамол авлод Ўзбекистон тараккиётининг пойдевори. Т.1997й. 3. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Т.1999й. 4. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар – тараккиёт омили.Т. Ўзбекистон. 1995. 22-23 бет. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т.1988й. й. 6. Зайнуддинов Ш.Н. , Муракаев И.У. Менежемнт асослари. Тошкент Молия 2007. 7. Қосимов Ғ.М.. Менежмент. Т. Ўзбекистон 2002. 392 бет. 8. Шарифхужаев М., Ё.Абдуллаев. Менежмент. Тошкент. Ўкитувчи 2001. 9. Ғуломов С.С. Маркетинг асослари. Тошкент 2002. 10. Қосимов., Муминов Н.А. Рахбарлик кобилияти ва бошкарув малакалари. Т. 2001. 11. Бошкарув хисоби. Тошкент. Академия. 2002. 12. Абдурахмонов Қ.Ҳ. Персонални бошкарув. 2004. 13. Бункина М. И. Экономика и психология М. 1998 й. 14. Файзуллаев А.О. Инсон, сиёсат, бошкарув Т. 1995 й. 15. Тошниёзов М. Корхоналарда бошкарув фао лияти асослари. Т.1995 й. 16. Хадислар Т. 1996 й. 17. Пенасюк А. Ю. Управленческое общения М. 1990 г. 18. Каримова В. М. Ижтимоий психология асослари. Т. 1998 й. 19. Умаров Б.М. Мулокот ва шахслараро муносабат психологияси Т. 1997 й.

Похожие

Шахс психологияси

Таълим психологияси

Тарбия психологияси

Бошкарув психологияси

Тадбиркорлик психологияси