Shaxsning gumanistik nazariyasi - Психология - Рефераты

Shaxsning gumanistik nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31.0302734375 KB

Shaxsning gumanistik nazariyasi Reja: 1. Shaxsga doir bixevioral-kognitiv nazariyalar 2. Skinner nazariyasining asosiy g‘oyalari 3. Respondent va operant xulq tushunchalari.

Shaxsning gumanistik nazariyasi Shaxsga doir gumanistik nazariyada ikki asosiy yo‘nalishlar farqlanadi. Birinchisi, “klinik” (klinikaga yo‘naltirilgan) amerikalik psixolog K.Rodjers qarashlarida o‘z ifodasini topgan yo‘nalish. Ikkinchisi “motivatsion” yo‘nalish. Uning asoschisi amerikalik psixolog A.Masloudir. mazkur ikki yo‘nalish o‘rtasida muayyan tafovutlar bo‘lsa-da, ularni bog‘lab turgan jihatlar ko‘p uchraydi. Gumanistik psixologiya yo‘ndashuvi vakillari shaxs taraqqiyotining asosiy manbai deb avtoaktualizatsiyaga bo‘lgan tug‘ma moyilliklarni nazarda tutadilar. Shaxs taraqqiyoti deb ushbu tug‘ma moyilliklarning namoyon bo‘lishiga aytishadi. K.Rodjersga fikriga ko‘ra, inson psixikasida ikki tug‘ma moyillik mavjud. Birinchisi, muallif tomonidan “avtoaktualizatsiya tendensiyasi” deb nomlangan moyillik inson shaxsining bo‘lajak xususiyatlari negizini o‘zida jo etgan. Ikkinchi tug‘ma moyillik – “organizmik nazorat jarayoni” – shaxs taraqqiyotini idora etuvchi mexanizmdir. Mazkur moyilliklar asosida odam taraqqiyoti davomida “Men”ning alohida shaxsga doir tuzilmasi paydo bo‘ladi. U o‘z ichida “ideal Men” va “real Men”ni qamrab oladi. “Men” tuzilmasining ushbu osttuzilmalari murakkab munosabatda bo‘ladi: to‘kis uyg‘unlik holatidan (kongruentlik) to‘liq nomuvofiqlik (disgarmonik) darajasigacha (Rodjers K., 1994). K.Rodjersga binoan, hayot maqsadi – tug‘ma salohiyatni to‘kis namoyon etishdir, “o‘z vazifalarini to‘liq ro‘yobga chiqarish”, ya’ni o‘z qobiliyatlari va talantidan foydalanadigan, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish davomida o‘zini, o‘z kechinmalarini anglash sari harakat qiluvchi, o‘zining asl tabiatini ifodalashga intiluvchi odam bo‘lishdir. A.Maslou shaxs taraqqiyoti negizida yotadigan ehtiyojlarning ikki ko‘rinishini ajratib bergan: ularni qondirish mobaynida o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadigan «defitsitar» ehtiyojlar hamda qondirilishi ularni kuchaytiruvchi “o‘sishga doir” ehtiyojlar.

Maslou fikriga ko‘ra, motivatsiyaning besh darajasi mavjud: 1) fiziologik (oziqlanish, uxlash ehtiyjlari); 2) himoyalanganlik ehtiyoji (uy-joyga ega bo‘lish, ish joyiga ehtiyoj); 3) bir insonning boshqa bir insonga nisbatan ehtiyojini ifodalovchi mansublik ehtiyoji, masalan, oila qurishga; 4) o‘zini-o‘zi baholash ehtiyoji (o‘zini hurmat qilish, o‘z g‘ururini saqlash); 5) avtoaktualizatsiya ehtiyoji (ijod qilish, go‘zallikka intilish, to‘kis bo‘lish kabi metaehtiyojlar). Ro‘yxat boshidagi ikki ehtiyoj defitsitar, uchinchisi – oraliq ehtiyoj, to‘rtinchi va beshinchi ehtiyojlar o‘sishni ta’minlaydigan ehtiyojlar sirasiga kiritilgan. Maslou motivatsiyaning mantiqiy ketma-ketlikda rivojlanish qonunini ifoda etgan. Unga ko‘ra odam motivatsiyasi quyidan yuqoriga qarab rivojlanadi, agarki quyi darajadagi ehtiyojlar qondirilmas ekan shaxsning yuqori darajadagi ehtiyojlarining shakllanishi amri mahol bo‘ladi. Boshqachasiga aytadigan bo‘lsak, odamning bosh suqadigan uy-joyi bo‘lmas, qorni to‘ymas ekan u oila qurish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi, oilasi yo‘q ekan o‘zini-o‘zi hurmat qilolmaydi yoki ijod bilan shug‘ullanishiga monelik qiladigan omillar ko‘payadi. Inson uchun eng muhim ehtiyojlar sirasiga avtoaktualizatsiya taalluqlidir. Avtoaktualizatsiya – odam kamolotining pirovard holati emas. Hech bir inson barcha motivlarni inkor etish darajasida avtoaktuallashgan bo‘la olmaydi. Har bir odamda hamisha taraqqiyotni davom ettirish imkoniyatini beradigan qobiliyatlari va iqtidori bo‘ladi. Beshinchi darajaga yetgan odam “psixologik jihatdan sog‘lom” sanaladi (Maslou A., 1999). Mazkur yondashuv vakillari inson taraqqiyotida hal etuvchi yosh davrlari mavjud emas, shaxs butun hayoti davomida shakllanadi va taraqqiy etadi. Biroq hayotning ilk davri (bolalik, o‘mirlik, o‘spirinlik) shaxs taraqqiyotida alohida o‘rin egallaydi. Shaxsda ratsional jarayonlar ustivorlik qiladi, ongsizlik vaqti-vaqti avtoaktualizatsiya jarayoniga to‘sqinlik qilib u yoki bu sabablarga ko‘ra vujudga kelib turadi. Gumanistlar shaxs iroda erkinligiga to‘liq egadir deb hisoblaydilar.

Inson o‘zini, o‘z xatti-harakatlarini anglaydi, rejalar tuzadi, hayot mazmunini qidiradi. Inson – o‘z shaxsi va o‘z baxtini ni o‘zi yaratuvchisidir. Insonning ichki olami, uning o‘y-fikrlari, tuyg‘ulari va emotsiyalari voqelikning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks etishi emas. Har bir odam reallikni o‘zining subyektiv idrokiga muvofiq talqin etadi. Botiniy olam uning o‘zigagina to‘liq kashf bo‘lishi mumkin. Odam hatti-harakatlari negizini subyektiv idrok va subyektiv kechinmalar tashkil etadi. Faqatgina subyektiv tajriba konkret shaxs xulq-atvorini tushunish imkoniyatini beradi. Shaxsning gumanistik modelini konseptual “birliklari” sifatida quyidagilar ilgari suriladi: 1) «real Men» — “ayni dam va shu yerda”gi o‘y-fikrlar, tuyg‘ular, kechinmalar yig‘indisi (Rodjers K., 1994); 2) «ideal Men» — inson o‘zining shaxsiy salohiyatini namoyon qilishi uchun zaruriy sanagan o‘y-fikrlar, tuyg‘ular, kechinmalar yig‘indisi. 3) avtoaktualizatsiyaga bo‘lgan ehtiyoj — shaxs taraqqiyoti va kamolotini belgilaydigan tug‘ma ehtiyojlar (Maslou A., 1997). “Real Men” va “ideal Men” amorf (mavhum, noaniq) tushunchalar sirasiga taalluqli bo‘lsada, ularning kongruentiligini (o‘zaro muvofiqligini) o‘lchash imkoniyatlari mavjud. Kongruentlikning yuqoriligi “real Men” va “ideal Men” o‘rtasidagi nisbiy uyg‘unlik belgisidir (o‘ziga berilgan yuqori baho). Kongruentlikning quyi darajasi (o‘ziga berilgan past baho) xavotirlilik, depressiya alomatlari belgisidir. Tug‘ilish paytida “Men”ning ikkala osttuzilmalari to‘kis kongruent bo‘lgani bois, odam fitratida ezgulik mavjud. Keyinchalar, tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirga kirish natijasida “real Men” va “ideal Men” o‘rtasida nomuvofiqlik vujudga kelgani sabab reallikni yanglish idrok etish – subsepsiya – hosil bo‘ladi. “Real Men” va “ideal Men” o‘rtasidagi davomiy va kuchli nomuvofiqlikda psixologik muammolar paydo bo‘la boshlaydi. Shaxs taraqqiyotiga to‘sqinlik qiluvchi bloklar sifatida A.Maslouning ehtiyojlar shajarasi ilgari suriladi.

Shaxs to‘kisligini “real Men” va “ideal Men” o‘rtasidagi kongruentlik ta’minlaydi. Ular o‘rtasidagi nisbat birga yaqin bo‘lishi lozim. Shaxs to‘kisligi – o‘z imkoniyatlarini to‘liq ro‘yobga chiqarayotgan shaxsning asosiy sifatidir. Tarbiya mazmuni va shaxs korreksiyasi uning to‘kisligini ta’minlashdan iborat. To‘kis shaxs, birinchidan, o‘z yaqinlari va do‘stlari bilan qoniqarli psixologik aloqa o‘rnatishga harakat qiladi, o‘z his-tuyg‘ularini oshkor qilishdan qo‘rqmaydi, sir-sinoatlari hisobda mavjud emasligi bilan ajralib turadi; ikkinchidan, aslida kim ekanini (real Men) va kim bo‘lishini (ideal Men) aniq biladi; uchinchidan, yangi tajribani o‘zlashtirishga maksimal darajada ochiq va hayotni “ayni damda va shu yerda” qanday bo‘lsa shundayligicha qabul qiladi; to‘rtinchidan, barcha odamzotga shartsiz ijobiy munosabatni namoyon qiladi; beshinchidan boshqa odamlarni tushunishga, o‘zida empatiyani rivojlantirishga, olamga o‘zga odam nigohi bilan qarashga intiladi. To‘kis shaxs sifatlari: 1) reallikni samarali idrok etadi; 2) xulqi tabiiy va sodda; 3) muammoni va vazifani hal etishga yo‘nalgan; 4) olamni “bolalarcha”idrok etadi (hayrat); 5) oliy kechinmalarni boshdan o‘tkazadi, shavq tuyadi; 6) odamzotga samimiy yordam berishga intilish; 7) chuqur shaxslararo munosabatlarni o‘rnata olish; 8) yuqori darajadagi axloqiy mezonlar. Demakki, gumanistik yondashuvga binoan, shaxs – odamiy Menning botiniy olamidir, u esa – avtoaktualizatsiya natijasidir. Shaxs tuzilmasi - “real Men” va “ideal Men” o‘rtasidagi nisbatning individual ko‘rinishidir; shuningdek, ehtiyojlar va avtoaktualizatsiya taraqqiyotining individual darajasidir. Shaxsga doir bixevioral-kognitiv nazariyalar Bixeviorizm Britan empirizmi nomi ostida mashhur bo‘lgan 16 asrda vujudga kelgan falsafiy maktab g‘oyalariga tayanadi. Empiristlar barcha g‘oya va bilimlar empirik yo‘l – sezgi a’zolaridan keladigan tajriba orqali paydo bo‘ladi deb

hisoblaganlar. Djon Lokk (1632-1704) inson tafakkuri azaldan tabula rasa, “oq qog‘oz”day bo‘ladi, bizning tajribamiz unda o‘z izlarini qoldirish natijasidir deya e’tirof etgan. Demakki, odamlar tevarak muhit bosimiga binoan o‘zini tutadilar. Empiristlar bilimlar asosini tafakkurdan ko‘ra mustahkamroq kuzatuv orqali olingan tajriba tashkil etadi degan aqidagi ishonganlar. Mazkur g‘oya tadqiqiy metodlari empirik kuzatuvga tayanadigan fan sifatida ma’lum bixeviorizm taraqqiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Bixeviorizm – xulq-atvor to‘g‘risidagi fandir. Bixeviorizm shaxs nazariyasi sifatida dastlab AQShda paydo bo‘lgan. Bixeviorizm asosiy formulasi S – R bo‘lgan stimul-reaktiv nazariyalar sirasiga taalluqli. Mazkur nazariyalar muayyan darajada o‘xshash bo‘lsalarda, ularning har birini o‘ziga xos jihatlari mavjud. Psixologiyada bixevioral yo‘nalish asoschisi deb Djon Uotson (19781958) tan olingan. Uning g‘oyalari Ivan Pavlov tomonidan o‘rganishning mumtoz shartlanishi sifatida ma’lum ilmiy g‘oyalariga tayanadi. Dj.Uotson o‘zini-o‘zi kuzatish asosida ong tuzilmalarini kashf etuvchi fan sifatidagi psixologiyani keskin tanqid ostiga olgan. U psixologiya xulqni o‘rganishi lozim deb hisoblagan. 1913 yilda u “Psixologiya bixeviorist nuqtai nazaridan” nomli maqolani chop etgan. Ushbu maqolada xulq psixologiya fanining predmeti bo‘lishi lozimligiga alohida urg‘u bergan. Mazkur maqola shaxsni o‘rganishga doir psixologiyadagi bixevioristik yo‘nalishga asos soldi. Uotson psixologiya fanining predmetini kuzatish imkoniyati mavjud bo‘lmagan ong emas, “tug‘ilishdan o‘limgacha” bo‘lgan odam xulqi bo‘lishi lozim deb ishongan. Xulq-atvor boshqa tabiiy fanlari obyektlari kabi obyektiv metodlar (tashqi kuzatuv va eksperiment) yordamida tadqiq etilishi kerak. Ong – biz obyektiv metodlar yordamida nazar tashlashimiz imkoniyati mavjud bo‘lmagan “qora quti” bo‘lgani bois psixologlar mazkur hodisalar bilan shug‘ullanmasligi kerak. Uotson fikriga ko‘ra odamlar – tajriba hosilasi bo‘lgani sabab ular xulqi tevarak muhitni idora etish orqali to‘liq boshqarilishi mumkin.

Mumtoz bixeviorizmning asosiy qarashlari. Bixeviorizm predmeti – odam xulqi: xoh o‘zlashtirilgan, xoh tug‘ma bo‘lgan xatti-harakatlar, so‘zlar, amallardir. Xulq, bixevioristlar qarashiga ko‘ra – uning yordamida tashqi muhitga moslashish amalga oshirilayotgan, tashqi stimulga javoban har qanday reaksiya. Bunga har qanday reaksiya taalluqli: shu jumladan, vegetativ va gormanal o‘zgarishlar. Bixevioristlar fikriga ko‘ra shaxs – odam o‘z hayoti davomida o‘zlashtirayotgan tajriba – o‘rganilayotgan xulq modellari turkumidir. Ular odam xulqini odam organizmida kechayotgan ichki tuzilmalar va jarayonlar emas, uning tevarak-atrofi (ijtimoiy muhit) shakllantiradi deb hisoblaydilar. Ivan Pavlov g‘oyalariga tayangan holda Uotson kuzatilayotgan xulq stimullar (S) va reaksiyalar (R) shaklida tavsif etilishi mumkin deya ta’kidlagan. Uotson oddiy sxema S - R kuzatilayotgan xulq tavsifi uchun yetarli deb hisoblagan. Psixologiya fanining vazifasi – stimullarga qarab reaksiyani prognozlash, reaksiyalarni kuzatish orqali ular qanday stimullar ta’siri natijasida paydo bo‘lganini aniqlashdir. Bixeviorizmning asosiy vazifasi Uotson nuqtai nazariga ko‘ra – odam xulqini quyidagi maqsadlarda kuzatishdir: А ) ayni holatdagi ayni stimulga (vaziyat) qanday reaksiya bo‘lishini kuzatish; B) berilgan ayni xolatdagi reaksiyada, u qanday vaziyat tomonidan paydo bo‘lganini aniqlash. Bixevioristlarning asosiy formulasi - R = f (S). Uotson xulqdagi quyidagi reaksiyalarni farqlagan: 1) tashqi yoki oshkora o‘zlashtirilgan – harakatli ko‘nikmalar – pol yuvish, futbol o‘ynash va h. 2) Botiniy yoki yashirin o‘zlashtirilgan (mushaklarga doir yoki tashqi nutq); 3) Tashqi (ko‘zga tashlanadigan) irsiy reaksiyalar (ko‘z pirpirashi, aksa urish);

4) Botiniy (yashirin) irsiy reaksiyalar (ichki sekretsiya bezlari faoliyati, yurak- qon tomir tizimidagi o‘zgarishlar); Uotson organizmning tashqi muhitga moslashuvi uchun zarur tug‘ma reaksiyalar unchalar ko‘p bo‘lmaganligi bois odam xulq-atvori ta’lim-tarbiya hosilasi deb hisoblagan. Ko‘nikma – individual o‘zlashtirilgan yoki yod olingan harakatdir. Ko‘nikmalarga ega bo‘lish jarayoni bixeviorizmda mexanik talqin etiladi. B.F. Skinnerning operant o‘rganish nazariyasi. Skinner nazariyasining asosiy g‘oyalari Uotson g‘oyalarini taraqqiy va davom ettirgan olim Berres F.Skinnerdir (1904-1990). U neobixeviorizm yetakchisi sanaladi. Skinner psixoanalitik nazariyalarni o‘ta mavhum, ya’ni taxminlarga asoslangan deb hisoblaydi. Psixoanalitiklar empirik tekshirish imkoniyati bo‘lmagan intrapsixik (mayllar, ongsizlik) omillar mavjudligini taxmin etishadi. Skinner odam xulqini uni shakllantiruvchi muhit nuqtai-nazaridan tadqiq etilishi lozim deb hisoblagan. Insonning barcha xatti-harakatlari va uning xulqi muhit ta’siri bilan tushuntiriladi. Inson organizmi Skinner tomonidan “qora tuynuk” deya e’tirof etiladi. Uning mazmunini (emotsiyalar, motivlar, intrapsixik ziddiyatlar, mayllar) obyektiv tekshirish imkoniyati mavjud bo‘lmaganligi sabab empirik kuzatuv doirasidan chiqarib tashlanishi lozim deydi. Inson xulqini obyektiv va ishonchli tarzda o‘rganish mumkin. Shu tarzda nazariya empirik (ilmiy asoslangan) nazariyaga aylanadi. U xulq-atvor to‘g‘risidagi fanni tabiiy (maqsadi o‘rganilayotgan hodisani nazorat qilish va oldindan aytib berish bo‘lgan faktlarga tayangan) fanlar qatoriga qo‘shgan. Xulqning funksional tahlilini Skinner xulq-atvorni tadqiq etish metodi sifatida taklif qilgan. U xulqni o‘rganishning eng maqbul yo‘li bu uning o‘tmish hodisalar bilan qanday munosabatda ekanini aniqlash deb hisoblagan.

Funksional tahlil xulqni idora etadigan oshkora xulq (reaksiya) bilan tashqi muhit shart-sharoitlari (stimullar) o‘rtasidagi shartlangan o‘zaro aloqalarni aniqlash imkoniyatini beradi . Funksional tahlil xulq-atvor bilan tevarak muhit o‘rtasidagi sababiy-oqibatli bog‘lanishlarni kashf etadi. Tashqi muhit o‘zgaruvchilarini boshqarish yordamida (mustaqil o‘zgaruvchi) odam xulqini (tobe o‘zgaruvchi) prognozlash va o‘lchash mumkin. Skinner odam xulqini yo‘naltiradigan yoki stimullaydigan o‘zlik yoki shaxs to‘g‘risidagi g‘oyani qabul qilmagan. U xulq-atvor individ ichidagi (chizgilar, ehtiyojlar, o‘y-fikrlar, tuyg‘ular) kuchlar tomonidan vujudga keladi degan fikrdan odamzotdan tashqarida bo‘lgan kuchlar to‘g‘risidagi g‘oya foydasiga voz kechishimiz lozim deb hisoblaydi. Respondent va operant xulq tushunchalari. Respondent xulq – stimul taqozo qilayotgan reaksiya. Stimul reaksiyadan avval keladi. Respondent xulqning ikki ko‘rinishi farqlanadi: 1. shartli reflektor 2. shartsiz reflektor. Qo‘llab-quvvatlanish respondent xulq shakllanishiga, respondent xulq saqlanishiga mas’uldir. Operant xulq – bu turli vaziyatlar o‘rtasidagi aloqalarni kashf etishga qaratilgan tevarak olam bilan faol eksperimentlar o‘tkazish jarayonida organizm tomonidan ishlab chiqilgan xatti-harakatlardir. Operantlar – bu ular paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladigan dastlabki stimullar bo‘lmagan ixtiyoriy xatti-harakatlar. Agar operant xulq oqibatlari organizmga yoqadigan bo‘lsa, unda ushbu xulqni namoyon qilish ehtimoli ortib boradi. Masalan, tushlikka bironbir xali yo‘lingiz tushmagan kafega borgan bo‘lsangiz va ular tomonidan tayyorlangan taom ta’bingizga o‘tirgan bo‘lsa o‘sha joyga yana bir bor kelishingiz ehtimoli kuchayadi. Skinner o‘zining ko‘plab tajribalari asosida quyidagi xulosalarni chiqargan: 1.Operant xulq o‘rganish davomida shakllanadi 2.Operant xulq: Sinovlar va xatolar yo‘li bilan;

Reaksiyalarni hosil qilish yo‘li bilan; Kuzatuv yo‘li bilan – shakllanadi. 3. Operant xulq paydo bo‘lishiga qo‘llab-quvvatlash mas’uldir. Qo‘llab-quvvatlash — xulqdan keyin keladigan va reaksiyani keyinchalar paydo bo‘lish ehtimolini oshiradigan harakatlar. Qo‘llab-quvvatlanish ko‘rinishlari: 1. birlamchi - obyekt yoki hodisaning o‘zi qo‘llab-quvvatlovchi xususiyatlarga ega bo‘ladi (taom, jinsiy aloqa). 2. ikkilamchi - obyekt yoki hodisalar qo‘llab-quvvatlovchi xususiyatlarga ega bo‘lishi uchun ular birlamchi qo‘llab-quvvatlash kuchiga ega obyekt yoki hodisalar bilan mushtaraklashuvi zarur. Масалан : а ) пул – унинг ёрдамида турли эҳтиёжларни қондириш мумкин ; б ) ijtimoiy tabiatga ega qo‘llab-quvvatlovchilar-maqtov, laganbardorlik, tobelik, e’tibor; v) ijtimoiy ma’qullanish moda – ma’qullanish predmeti sifatida Yaxshi o‘qish – ma’qullanish predmeti sifatida Skinner qo‘llab-quvvatlovchilarni quyidagilarga bo‘ladi: 1.pozitiv qo‘llab-quvvatlash – ular mavjudligi zaruriy xulq-atvorni mustahkamlovchi har qanday stimul. Pozitiv qo‘llab-quvvatlash bu ijobiy stimulni taqdim etish. 2.Negativ qo‘llab-quvvatlash – ularni bartaraf etish zaruriy xulqatvorni mustahkamlovchi har qanday stimul. Negativ qo‘llab-quvvatlash – bu aversiv stimulni olib tashlash. Shaxsga doir kognitiv nazariyalar Shaxsga doir kognitiv nazariya gumanistik maktab vakillari qarashlariga yaqin bo‘lsada, muhim tafovutlarga ham ega. Kognitiv nazariya asoschisi deb amerikalik psixolog Dj.Kelli (1905—1967) tilga olinadi. Uning fikriga ko‘ra odam faqat bir narsani - hayotda nima ro‘y berganini va ro‘y berishi mumkinligini bilishni istaydi.

Shaxs taraqqiyotining asosiy manbai, Kelli fikriga ko‘ra, ijtimoiy muhit. Kognitiv nazariya inson xulqiga intellektual jarayonlar ta’siriga alohida urg‘u qo‘yadi. Mazkur nazariyada har bir odam bo‘lajak hodisalarni oldindan bilish imkoniyatini beradigan ashyolar tabiati to‘g‘risidagi farazlarini tekshiruvchi olimga qiyoslanadi. Har qanday hodisa ko‘pkarra talqin etilish imkoniyatiga ega. Ushbu yo‘nalishdagi asosiy tushuncha “konstrukt” tushunchasidir (ing. construct — qurmoq). Bu tushuncha ma’lum bilish jarayonlar xususiyatlarini (idrok, xotira, tafakkur, nutq) qamrab oladi. Konstruktlar sharofati tufayli odam nafaqat olamni anglaydi, balki shaxslararo munosabatlarni ham o‘rnatadi. Mazkur munosabatlar negizida yotgan konstruktlar shaxsga doir konstruktlar deb nomlanadi (Fransella F., Bannister D., 1987). Konstrukt — bu odam o‘zini va o‘zgalarni idrok etish usulini belgilaydigan o‘ziga xos klassifikatorqolipdir. Kelli nuqtai nazariga binoan, har birimiz faraz qilamiz va uni tekshirib yashaymiz, bir so‘z bilan aytganda, xos konstruktlar (klassifikator) yordamida ko‘rib turgan odamimiz aqlli yo aqlli emasligi, qobiliyatli yo qobiliyatsiz ekanligi va h.,ni aniqlash muammosini hal qilish bilan shug‘ullanadi. Har bir konstrukt «dixotomiya» (ikki qutbga)ga ega; «aqlli/aqlli emas», «qobiliyatli/qobiliyatsiz» va h. Odam hodisa tavsif etadigan ehtimolli yakunni aniqroq ifodalaydigan dixotomik konstrukt qutbini ixtiyoriy ravishda tanlaydi, ya’ni bashorat qilish imkonini beradigan konstruktdan foydalanadi. Ayrim konstruktlar tor doiradagi hodisalar tavsifini berish uchun yaroqli bo‘lsa, boshqalari keng qo‘llanilish ko‘lamiga ega. Masalan, “aqlli/ahmoq” konstrukti ob-havo tavsifini berishga yaroqsiz bo‘lsa, “yaxshi/yomon” konstrukti turmushimizning barcha hodisalarini tavsif etish imkonini beradi. Odamlar bir-biridan nafaqat konstruktlar miqdori bilan, balki ularning joylashuvi bilan ham farq qilishadi. Ongda tezkor o‘zini namoyon qiladigan konstruktlar dinat, sekinroq namoyon bo‘ladigan konstruktlar — subordinat deb nomlanadi. Masalan, kimgadir duch kelganda uni aqlli yoki ahmoq nuqtai nazaridan baholayotgan bo‘lsangizda, birozdan so‘ng mehribon yo jahldor deb

baholayotgan bo‘lsangiz sizning “aqlli/ahmoq” konstruktingiz dinat, “ezgu/yovuz” konstruktingiz subordinat sanaladi. Odamlar o‘rtasidagi do‘stlik, muhabbat va h., kabi normal munosabatlar odamlar konstruktlari monand bo‘lsagina vujudga kelishi mumkin. Tasavvur qilib ko‘ring, ikki kishi muvaffaqiyatli munosabatga kirishmoqchi bo‘lganda birida “axloqli/axloqsiz” konstrukti ustivor bo‘lsa-yu, boshqasida bunday konstruktning o‘zi bo‘lmasa nima ro‘y berishi mumkin. Konstruktlarga doir tizim statik (o‘zgarmas) hosila emas, u hayotiy tajriba ta’siri ostida muttasil o‘zgarib turadi, ya’ni shaxs butun hayoti davomida shakllanadi va taraqqiy etadi. Shaxsda “ong” ustivorlik qiladi. Ongsizlik olis (subordinat) konstruktlarga taalluqlidir. Mazkur konstruktlardan odam olamning idrok etilayotgan hodisalarini talqin etishda kamdan-kam foydalanadi. Kelli shaxs erkinligi cheklangan deb hisoblaydi. Inson hayotida davomida shakllangan konstruktlar tizimi cheklovlarga aylanadi. Biroq u odam hayoti butkul determinatsiyalashgan (belgilangan) deb hisoblamagan. Har qanday vaziyatda odam muqobil bashoratlarni yaratish imkoniyatiga ega. Tashqi olam – ezgu ham, yovuz ham emas – u biz miyamizda qanday tasavvur qilsak – shunday. Kognitivistlar fikriga ko‘ra odam taqdiri o‘z qo‘lidadir. Insonning ichki olami subyektiv bo‘lib, uning ichki olami uning tasavvuri hosilasidir va odam tashqi olamni o‘z ichki olami voqeligi orqali talqin qiladi. Mazkur konsepsiyaning ustivor unsuri shaxsga doir konstruktlardir. U o‘z navbatida, ikki darajalidir: 1) ustivor konstruktlar bloki — konstrukt tizimi yuqorisida joylashgan 50 yaqin asosiy konstruktlar. Odam ushbu konstruktlardan boshqa odamlar bilan o‘zaro ta’sirga kirish maqsadida ko‘p foydalanadi, ya’ni ong markazida turadi. 2) periferik konstruktlar bloki — qolgan barcha konstruktlar. Ushbu konstruktlar individual hosilalar bo‘lgani bois bir necha yuzlabdan bir necha minggacha bo‘lishi mumkin. Shaxs xususiyatlari mazkur ikki blok konstruktlarning birgalikdagi ishlash natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. Shaxslarning ikki toifasi farqlanadi: kognitiv

murakkab shaxs (ko‘plab konstruktlarga ega shaxs) va kognitiv sodda shaxs (oz miqdordagi konstruktlarga ega shaxs).

Kognitiv jihatdan murakkab shaxs kognitiv sodda shaxslardan quyidagi sifatlari bilan ajralib turadi: 1) psixik salomatligi ancha durust; 2) stresslarni samarali bartaraf etadi; 3) o‘ziga bergan bahosi yetarli darajada baland; 4) yangi vaziyatlarga tez moslashadi. Shaxsga doir konstruktlarni baholashning (ularning sifati va miqdorini) maxsus metodlari mavjud. Kognitiv dissonans Kognitiv psixologiya doirasida Festingerning kognitiv dissonans nazariyasi vujudga kelgan (1957). Kognitiv dissonans deganda Festinger ikki yoki undan ortiq kognitsiyalar o‘rtasidagi ziddiyatni tushunadi. Kognitsiya — muhit, inson o‘zi yoki xulqiga doir har qanday bilim, fikr yoki e’tiqoddir. Dissonans shaxs tomonidan diskomfort (noqulaylik) holati sigari his etiladi, shuning uchun shaxs undan qutulishga harakat qilish orqali, ichki kognitiv barqarorlik holatini tiklashga urinadi. Va aynan ushbu intilish inson xulqi va olamga bo‘lgan munosabatini belgilaydigan omilga aylanadi. Kognitsiyalar o‘rtasidagi dissonans xolati bir kognitsiya natijasida inson taxmin qilgan boshqa kognitsiya namoyon bo‘lmasa vujudga keladi. Odam hamisha ichki uyg‘unlik, konsonansga erishishga intiladi. Masalan, semirishga moyil odam diyeta saqlamoqchi bo‘ldi (X kognitsiya), biroq sevimli shokoladidan voz kecholmaydi (U kognitsiya). Biroq ma’lumki, ozishga harakat qilayotgan odam shokolad yemasligi darkor – demakki, dissonans paydo bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi insonni dissonans reduksiyasiga, uni pasaytirish, bartaraf etishga qaratilgan xulqni namoyon qilishga undaydi.

Festinger fikriga ko‘ra, buning uchun, ya’ni dissonansni bartaraf etishga qaratilgan, odamda uch yo‘l mavjud: 1) kognitsiyalar birini o‘zgartirish (ayni vaziyatda — yoki shokoladni iste’mol qilishdan voz kechish yoki diyeta saqlamaslik); 2) dissonant munosabatlarga kirishayotgan kognitsiyalar ahamiyatini pasaytirish (semizlik unchalar ham katta kamchilik emas yoki shokoladni iste’mol qilish vazn ortishiga katta ta’sir ko‘rsatmasligini ta’kidlash); 3) yangi kognitsiyani qo‘shish (masalan, shokolad vazn ortishiga ta’sir ko‘rsatsa-da aqliy faoliyatni yaxshilaydi). Kognitiv dissonans motivlashtiradi, ya’ni uni pasaytirishga majburlaydi, munosabatlarni o‘zgartirishga undaydi pirovardda — xulqni o‘zgartiradi. Kognitiv dissonans paydo bo‘lishi va uning bartaraf etilishi bilan bog‘liq ikki xolatni ko‘zdan kechirsak. 1) odamning azaliy fikriga nomuvofiq bo‘lgan vaziyatdagi xulq bilan bog‘liq. Agar odam ixtiyoriy (taz’yiqsiz) ravishda yetarlicha tashqi oqlovga ega bo‘lmagan, o‘z qarashlariga unchalar ham muvofiq kelmaydigan xulqni namoyon etishni taqozo qilmaydigan biron-bir narsani bajarishga rozi bo‘lsa, keyinchalar uning fikri va e’tiqodi o‘sha xulqqa muvofiqlashtiriladi. Agar, masalan, o‘zining axloqiy qarashlariga zid bo‘lgan xulqni namoyon qilishga rozi bo‘lsa, oqibatda xulq va axloqiy qarashlar o‘rtasidagi dissonans axloqiylik darajasi pasayishiga olib keladi. 2) mushkul qarorni qabul qilishdan keyin paydo bo‘ladigan dissonans. Mushkul qaror deb tanlov zaruriyatini tug‘dirayotgan muqobil variantlar yoqimliligiga ko‘ra o‘zaro yaqin bo‘lgan vaziyatga aytiladi. Bunday vaziyatlarda qaror qabul qilingandan so‘ng odam quyidagi ziddiyatlar natijasi bo‘lgan kognitiv dissonansni his etadi: tanlangan variantning salbiy jihatlari, rad etilgan variantning esa ijobiy jihatlari mavjud bo‘ladi. Qabul qilingan qaror qisman yaxshi emas, biroq u qabul qilinib bo‘lingan. Inkor etilgan variantning yaxshi tomonlari mavjud, biroq u rad etilib bo‘lgan.

Eksperimental tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki: og‘ir qaror qabul qilingandan so‘ng vaqt o‘tishi bilan tanlangan qarorning ijobiy jihatlari ortib inkor etilgan qarorning ijobiy jihatlarini subyektiv yoqimliligi pasayadi. Odam shu yo‘sinda kognitiv dissonansdan qutuladi: u qabul qilgan qarori inkor etilgan qarordan ko‘ra ancha yaxshi bo‘lganligiga o‘zini ishontiradi. Xulosa qilish mumkinki, mushkul qarorlar tanlangan qarorga muvofiq xulqni namoyon qilish ehtimolini oshiradi. Demak, kognitiv nazariyaga binoan, shaxs – odamning shaxsiy tajribasi qayta ishlanadigan (idrok etilayotgan va talqin qilinayotgan) shaxsga doir konstruksiyalarning maxsus uyushtirilgan tizimidir. Mazkur yondashuv nuqtai nazaridan shaxs tuzilmasi individual jihatdan betakror konstruktlarning o‘ziga xos iyerarxiyasi sifatida tushuniladi.

Adabiyotlar: 1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. – T.: OPI, 2003. 2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. – T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005. 3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. – M.: Znaniye, 1996. 4. Muslimov N.A. Bo‘lajak kasb ta’limi pedagoglarini kasbiy shakllantirish / Monografiya. – T.: Fan, 2004. 5. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta’limi pedagog-larining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. – T.: “Fan va texnologiya” nashri ѐ ti, 2013. 6. Muslimov N.A., Usmonboyeva M.H., Sayfurov D.M., To‘rayev A.B. Pedagogik kompetentlik va kreativlik asoslari – Toshkent, 2015. 7. M.M. Axmedjanov, B.Q.Xo‘jayev, Z.D. Hasanova. Pedagogik mahorat- Buxoro Davlat universiteti, 2014 8. Z. T. Nishonova. Psixologik xizmat.- Nizomiy nomidagi TDPU,2005

Похожие

Shaxsning individual xususiyatlari

Shaxsning psixologik xarakteristikasi

Shaxsning psixologik tavsifnomasi

Shaxsning psixolоgik xususiyatlаri

Shaxsning emotsional-irodaviy jarayonlari