Shaxsning emotsional-irodaviy jarayonlari - Психология - Рефераты

Shaxsning emotsional-irodaviy jarayonlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

www.arxiv.uz REJA: 1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi 2. «Iroda» tushunchasi va uning jarayonlari 3. Shaxsning irodaviy fazilatlari va ularning shakilanishi

www.arxiv.uz 1. «Shaxsning hissiy holati» tushunchasi Hissiyotlar shaxs faoliyatining muhim jabhasi sifatida insondagi keng emotsional sohasining rang-barangligi, ko`p qirraligi haqida emotsional ton (yunoncha tonos - zo`riqish, urg`u berish ma`nosini bildiradi), emotsiyalar (lotincha emovere — qo`zg`atish, hayajonlanish demakdir), affektlar (lotincha affectus - ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros ma`nosini anglatadi), stress (inglizcha stress - zo`riqish deganidir) va kayfiyat kabi tushunchalar orqali muayyan tasawur berish imkoniya-tiga ega. Kishi idrok etish, xotirlash, xayol surish va fikrlash jarayonlarida faqat voqelikni bilib qolmay, balki shu bilan birga, hayotdagi u yoki bu narsalarga, qanday bo`lmasin, munosabat bildiradi, unda bularga nisbatan u yoki bu tarzda his- tuyg`u paydo bo`ladi. His-tuyg`ular kishining o`z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg`ul bo`layotganiga nisbatan o`ziga turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. «Hissiyot» tushunchasi kundalik turmushda va ilmiy psixologik rhanbalarda har xil ma`noda qo`Ilaniladi. Jumladan, hissiyot o`rnida sezgilar, anglanilmagan mayllar, anglanilmagan xohishlar, tilaklar, maqsadlar, talablar kabi tushunchalardan foydalaniladi. Ilmiy nuqtai nazardan kelib chiqib tahlil qilinganda, «hissiyot», odatda, tirik mavjudotlar miyasida, ya`ni shaxslarning ehtiyojlarini qondiruvchi va unga monelik qiluvchi obyektlarga nisbatan uning (odamning) munosabatlarini aks ettirish ma`nosida qo`Ilaniladi. Jahon psixologiyasida «hissiyot» bilan «emotsiya» terminlari (ayniqsa, chet mamlakatlarda) bir xil ma`noda ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb tushunish murnkin emas. Bunday nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda chop etilgan darsliklarda ko`p uchraydi. Odatda tashqi alomatlari yaqqol namoyon bd`ladigan his-tuyg`ularning ichki kechinmalarda ilbdalanishidan iborat psixik ja-rayon yuzaga kelishining aniq shaklini emotsiya deb atash maqsadga muvofiq. Masalan, ranglarning o`zgarishi, yuzlarning tabassumlanishi, lablarning titrashi, ko`zlarning yarqirashi, kulgu, yig`i,

www.arxiv.uz g`amginlik, ikkilanish, sarosima va boshqalar emotsiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas`uliyat, vijdon, mehr-oqi-bat, sevgi- muhabbat singari yuksak xislatlarni emotsiya tarkibiga kiritish g`ayritabiiy hodisa hisoblanadi. Ushbu emosional kechinmalar o`zining mohiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta`sirchanligi, yo`nal-ganligi bilan bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emotsiya sifatida talqin qilish oddiy safsataga aylanib qolgan bo`lar edi. Shu boisdan ularning o`zaro eng muhim farqi shundaki, birisi ijtimoiy (hissiyot), ikkinchisi esa (emotsiya) individual, xususiy aha-miyat kasb etadi. His-tuyg`ularning kechishi subyekt alohida his etayotgan psixik holat sifatida gavdalanadi. Bunda biron-bir narsani idrok etish va tushunish, biron-bir narsa to`g`risida bilib olish idrok etilayotgan, tushunib olinayotgan, ma`lum yoki noma`lum narsalarga nisbatan shaxsiy munosabat bilan birgalikda ro`y beradi. Ana shu hollarning barchasida his-tuyg`ularning boshdan kechirilishi xususida, kishining alohida emotsional holati haqida gapiriladi. Shu bilan birga, his- tuyg`ularning kechishi o`z rivojlanishiga ega boigan joriy va o`zgarib turadigan psixik jarayondir. His-tuyg`uni boshdan kechirishning turli shakllari` — `emotsiya, affekt, kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress holati) ehtiros va nihoyat, tor ma`nodagi his- tuyg`ular kishi xulq-atvorini tartibga solib turadi. Bilishning jonli manbai bo`lib, odamlar o`rtasidagi murakkab va ko`p qirrali munosabatlarning ifodasi hisoblanadi. Kishi uchun subyektiv hisoblangan his-tuyg`ular uning ehtiyojlari qondirilish jarayoni qanday kechayotganligining belgisi sifatida na moyon bo`ladi. His-tuyg`ular voqelikni aks ettirishning o`ziga xos shakllaridan biridir. Agar bilish jarayonlarida narsalar va voqelikdagi hodisalar aks etsa, his-tuyg`ularda esa subyektning o`ziga xos ehtiyojlari bilan qo`shilib, o`zi bilib olayotgan va o`zgartirayotgan narsalarga va voqelikka nisbatan uning munosabati aks etadi. Emotsiyalar nafaqat insonlarga, balki rivojlangan jonli mavjudot-larga ham taalluqli ruhiy (psixik) holatdir. Hayvonlardagi emotsiyalar o`zgarishi murakkab bo`lgan tabiiylik (irsiy) alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam

www.arxiv.uz bilan hayvon emotsiyalari o`zlarintng mohiyati, tuzilishi, ta`sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin tafovutlanadi. Emotsiyalar tashqi ko`rinishga xosligi va muvaqqat xususiyatga ega ekanligi bilan hissiyotdan farqlanadi. Shuni aytib o`tish joizki, hissiyot hayvonot olamiga xos kechinma emas, u aql-zakovat subyekti sanalmish hazrati insongagina xos, xolos. Chunki empatik (hamdard-lik) his-tuyg`ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko`tarilishiga kafolat negizidir. Ehtiyojlaming qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xii shakldagi o`ziga xos kechinmalarni: emotsiyalarni, affektlar (emotsio-nal buhronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish (stress holat-lari)ni va his-tuyg`ularni hosil qiladi. Emotsiyalar. Emotsional jarayonlar, holatlar yoki tor ma`noda emotsiyalar emotsional kechinmalarning o`ziga xos jihatga ega shakl-laridan biridir. Emotsiya u yoki bu hissiyotni insonning bevosita kechirishidan iborat. Masalan, shaxsning musiqani sevishi emotsiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani eshitish, ijrochi mahoratiga tasanno aytish, undan hayajonlanish yoki asar ijrosi yoq-masa, g`azabli emotsional kechinma hosil boiishi ijobiy yoki salbiy emotsiya deyiladi. Qo`rqinch, dahshat emotsional kechinma sifatida obyektlarga shaxsning munosabatini aks ettirib, turlicha shaklda namoyon boiishi mumkin: odam dahshatdan qochadi, qo`rquvdan serrayib qoladi, o`zini idora qila olmay har tomonga uradi, hatto o`zini xavf-xatarga tashlashi ham mumkin. «Hissiyot» (emotsiya) va «his-tuyg`u» degan so`zlar ko`pincha si-nonimlar sifatida qoilaniladi. Torroq ma`noda olganda, hissiyot bu qandaydir biroz doirniyroq his-tuyg`ularning bevosita va vaqtincha boshdan kechirilishidan iborat. «Emotsiya» so`zi o`zbek tiliga aniq tarjima qilinganda, u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan ma`noni anglatadi. Ayrim holatlarda emotsiyalar ta`sirchanligi bilan ajralib turadi. Ular xatti- harakatlarga, fikr-mulohaza bildirishga turtki beradigan kuch boiib, g`ayratni oshiradi va bu holat stenik hislar deb ataladi. Boshqa bir hollarda emotsiyalar

www.arxiv.uz (astenik deb atalmish emotsiyalar) faoliikning sustligi yoki loqaydligi bilan ajralib turadi, his-tuyg`ular ning boshdan kechirilishi kishini bo`shashtirib yuboradi. Har qanday vaziyatda ham emotsional xatti-harakat, faoliyat motivlari boiishidan tashqari, ba`zida faoliyatni tashkil qiluvchi, goho uni izdan chiqaruvchi omilga ham aylanishi mumkin. Emotsional holatlar yo haddan tashqari kuchaysa yoki susaysa, xullas, me`yori, maromi izdan chiqsa, u holda shaxs faoliyati` maqsadga yo`nalishini yo`qotadi, buning natijasida obyektlar noto`g`ri aks ettiriladi, ular xolisona talqin qilinmaydi, baholashda mantiqiy nuqsonlarga yo`l qo`yiladi. Affektlar (emotsional portlashlar) deb kishini tez chulg`ab oladi-gan va shiddat bilan o`tib ketadigan jarayonlarga aytiladi. Ular ong oing anchagina darajada o`zgarganligi, xatti-harakatlarni nazorat qilishning buzilganligi, odamning o`zini o`zi idrok qila olmasligi, shuningdek uning butun hayoti va faoliyati o`zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab boiganligi uchun ham qisqa muddatli boiadi. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt buhrondir. Emotsional portlash ro`y bergan taqdirda, uning keyingi bosqich-larida kishi o`zini tuta olmasdan qoladi, qilayotgan ishining oqibatini o`ylamaydi va aql- hushini yo`qotib qo`yadi. Tormozlanish miyaning qobig`ini egallab oladi va kishining tajribasi, uning madaniy va ma`naviy negizlari mustahkamlangan muvaqqat bogianishlarning tarkib topgan tizimini ishlatmay qo`yadi. Affektiv portlashdan keyin holdan toyish, majolsizlik, barcha narsalarga befarqlik bilan munosabatda bo`lish, harakatsizlik, ba`zan esa mudroq bosish boshlanadi. Psixologiyada «telbalarcha» ishq-muhabbat hissining affektiv tarzda kechishi atroflicha o`rganilgan va badiiy adabiyotda esa yana ham yaxshiroq tasvirlangan. Affekt holati boshlanganda shaxs insoniy qadriyatlarning barcha-sidan uzoqlashib, o`z hissiyotining oqibati to`g`risida o`ylamaydi, hatto tana o`zgarishlari, ifodali harakatlar unga bo`ysunmay qoladi. Kuchli zo`riqish natijasida mayda, kuchsiz harakatlar barham topadi. Tormozlanish miya yarim sharlari po`stini toiiq egallay

www.arxiv.uz boshlaydi, qo`zg`alish po`stloqosti asab tugunchalarida, oraliq miyada avj oladi, xolos. Buning natijasida shaxs o`zida emotsional kechinma (dahshat, g`azab, nafratlanish, umidsizlik va hokazolar)ga nisbatan kuchli xohish sezadi. Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o`zini tutishni, o`zini qo`lga olishni uddalay olish qurbiyatiga ega bo`ladi. Keyingi bosqichlarda irodaviy nazorat yo`qoladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, xatti-harakatlar o`ylanmasdan qilinadi. Affektiv holatlar mas`uliyatsizlik, axloqsizlik, mastlik alomatida sodir bo`ladi, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o`tib bo`lganidan keyin shaxsning ruhiyatida osoy-ishtalik, charchash holati hukm suradi. Ba`zi hollarda holsizlanish, jamiki narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollikning barham topishi, hatto uyquga moyillik yuzaga keladi. Kayfiyatlar - ancha vaqt davomida kishining butun xatti-ha-rakatiga tus berib turadigan umumiy emotsional holatini ifoda etadi. Kayfiyatlar ko`proq kishi salomatligining umumiy holatiga, ay-niqsa, asab tizimi va modda almashinuvini to`g`rilab turuvchi ichki sekretsiya bezlarining holatiga bog`liqdir. Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emotsional holat kayfiyat deb ataladi. Shaxsning hayoti va faoliyati davomida shodonlik, hazilkashlik, umidsizlik, jur`atsizlik, zerikish, qayg`urish singari his-tuyg`ular uning ruhiy holatining umumiy tizimiga aylanadi. Ushbu vaziyat ba`zi emotsional taassurotlarning vujudga kelishiga qulay zamin hozirlaydi, boshqasi uchun esa qiyinchilik tug`diradi. Inson xafa, ma`yus emotsional holat hukmronligida boisa, teng-doshlarining haziliga, keksalarning o`git-nasihatlariga, maslahatlariga quvnoq kayfiyat chog`idagiga nisbatan mazmun va sifat jihatidan boshqacharoq tusda munosabat bildiradi. Shuning uchun ishlab chi-qarish va xalq ta`limi tizimi jamoalarida, rasmiy guruhlarda ishchan-lik, o`zaro yordam, hamkorlik, hamdardlik, iliq ruhiy muhit yaratish, samimiy muomala maromini shakllantirish ham jismoniy, ham aqliy mehnat samaradorligini oshirishning kafolatidir.

www.arxiv.uz Kayfiyat nihoyatda xilma-xil, uzoq va yaqin manbalar negizida vujudga keladi. Uni barqarorlashtirib turadigan asosiy manbalardan biri shaxslarning ijtimoiy jamiyatda hukmronlik qilayotgan umumiy nuqtai nazarlari, hayotning turli jabhalarida aks etuvchi ta`sirlar, chunonchi, mehnat muvaffaqiyati va ta`lirn yutug`i, rahbar va xodim, o`qituvchi va saboq dluvchi o`rtasidagi munosabatlar, oiladagi shaxs-lararo muomala maromi, Har xil vaziyatlarda paydo bo`lgan turmush-dagi qarama-qarshiliklar, shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari va talablarining qondirilishidan qanoat hosil qilish yoki qanoat hosil qilmaslik kayfiyatning manbalari bo`lib hisoblanadi. Shaxsning ma`lum muddat ruhi tushib, noxush kayfiyatda yurishi uning turmushida muammolar yuzaga kelganligidan, halovati buzil-ganligidan dalolat beradi. Buoday vaziyatlar namoyon bo`lganida shaxsga oqilona mulohaza mahsulidan kelib chiqqan holda xushtavo-zelik bilan ijobiy ta`sir o`tkazish, ruhini tetiklashtiruvchi vositaiarni qo`llash,* kayfiyatini buzib turgan omillami batamom bartaraf etish maqsadga muvofiq. Stress, psixologik ta`rifga ko`ra, affektiv holatga yaqin turadigan, lekin boshdan kechirilishining davomliligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin his-tuyg`ular boshdan kechirilishining alohida shakli bo`lgan kuchli hayajonlanish (stress) holati (inglizcha stress - tazyiq ko`rsatish, zo`riqish degan so`zdan olingan)dan yoxud emotsional zo`riqishdan iboratdir. Emotsional zo`riqish xavf-xatar tug`ilgan, kishi xafa bo`l gan, uyalgan, tahlika ostida qolib ketgan va shu kabi vaziyatlarda ro`y beradi. Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari o`ziga xos tarzda o`zga-radi, unda qo`zg`alishning umumiy reaksiyasi paydo bo`ladi, uning harakatlari tartibsiz ravishda amalga oshiriladi. Stressning kuchayishi esa teskari reaksiyaga olib keladi, natijada tormozlanish, sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustunlik qila boshlaydi. Lekin stress holatida fiziologik o`zgarishlar tashqi tomondan qariyb ko`zga tashlanmasligi mumkin. Biroq muamrnoiii yechishdagi qiyinchilikni, diqqatni taqsimlashdagi sarosimalikni stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilsa bo`ladi. Shaxs stress holatida telefon raqamini adashtiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi,

www.arxiv.uz ong faoliyati yengil tormozlanadi, idrok ko`lami torayadi va boshqa holatlar kuzatiladi. Stress holatida shaxsning psixologik xususiyatlari, turmush tarbiyasi, shakllangan malakasi muhim o`rin tutadi. Keskinlikning oldini olishda shaxsning oliy asab faoliyati, asab tizimining xususiyat lari alohida ahamiyat kasb etadi. Undagi yuksak his-tuyg`ular (mas`uliyat, burch, javobgarlik, vatanparvarlik, sadoqat va hokazo) stress holatida xatti-harakat buzilishining oldini olishga xizmat qiladi. Frustratsiya kishi o`z maqsadiga erishish yo`lida real tarzda bar-taraf etib bo`lmaydi deb hisoblagan yoki shunday deb idrok etilgan to`sqinliklarga, g`ovlarga duch kelgan hollarda yuz beradi. Frustratsiyaning yuz berishi shaxsning xulq-atvorida va uning o`zini anglashida turli xil o`zgarishlarga olib keladi. Frustratsiya his-tuyg`ularning hissiyot (emotsiya)lar, kayfiyatlar, kuchli hayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog`ida ma`lum darajada seziladigan tashqi belgilarga ham ega bo`ladi. Yuzlarning ifodali harakatlari (mimika), qo`l va gavdaning ma`noli harakatlari, turq-tarovat, ohang, ko`z qorachiqlarining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Bu ifodali harakatlar ayrim hollarda o`ziga o`zi hisob bermagan tarzda yuz bersa, boshqa bir holatda ongning nazorati ostida sodir bo`ladi. Kishining his-tuyg`ulari ro`y berishiga ko`ra murakkab shartsiz reflekslarga bog`liq bo`lgani holda ijtimoiy xususiyatga egadir. His-tuyg`ular kishi shaxsining ancha yorqin ko`rinishlaridan biri boiib, u bilish jarayonlari va xulq-atvor hamda faoliyatni irodaviy boshqarish bilan birgalikda namoyon bo`ladi. Shaxsning o`zi bilib olayotgan va bajarayotgan narsaga barqaror munosabati his-tuyg`ularning mazmu-nini tashkil etadi. Shaxsni ta`riflash degani ko`p jihatdan muayyan bir odam umuman nimani sevadi, nimani yomon ko`radi, nimadan nafrat-lanadi, nimadan xursand bo`ladi, nega uyaladi, nimaga havas qiladi va hokazolar degan ma`noni anglatadi. Individning barqaror his-tuyg`ularining predmeti, ularning jadalli-gi, kechinmalarning xususiyati va hissiyotlari, affektlar, kuchli hayajonlanish holatlari

www.arxiv.uz va kayfiyatlari shaklida tez-tez namoyon bo`lishi kuzatuvchi ko`z o`ngida kishining emotsional dunyosini, uning his-tuyg`ularini va shu asosda uning individualligini namoyon etadi. Aynan shuning uchun ham emosional jarayonlarni tahlil qilish vaqtida o`tkinchi holatlarni o`rganishdan kishi shaxsini belgilaydigan barqaror his-tuyg`ularga o`tish lozim. Vaziyat bilan bog`liq xususiyatga ega bo`lgan va individning muayyan paytda obyektga nisbatan munosabatini aks ettiradigan hissiyotlardan, effektlardan, kayfiyatlardan va emotsional zo`riqishlar-dan farqli oiaroq, ular paydo bo`lishi paytiga kelib tarkib topgan aniq holatlarda his-tuyg`ular (tor ma`noda olganda) kishi shaxsining yo`naltirilganligida mujassamlashgan barqaror ehtiyojlari obyektga nisbatan uning munosabatini aks ettiradi. Shu sababli, his-tuyg`ular barqarorligi bilan, ular subyektning hayot soatlari va kunlar emas, balki oylar, yillar vositasida o`lchanadigan darajada davomiyligi bilan belgilanadi. Ehtiroslar kishidagi barqaror his-tuyg`ularning alohida turini tash kil etadi. Kishining fikrlari va xatti-harakatlari yo`nalishini belgilaydi gan barqaror, chuqur va kuchli his-tuyg`u ehtiros deb ataladi, Hukmron ehtiros bilan bog`liq bo`lmaganlari ikkinchi darajali ahamiyatga egadek bo`lib tuyuladi, orqa o`ringa surilib qo`yiladi, kishini hayajonlantirmay va qiziqtirmay qo`yadi, ba`zan umuman unutilib ketadi. Bog`liq bo`lganlari esa kishini o`ziga rom etadi, hayajonlantiradi, diqqatini jalb etadi, esda saqlanib qoladi. Qoniq-tirmay qolgan ehtiros odatda kuchli hissiyotlarni va hatto affektiv portlashlarni (g`azablanish, norozilik, umidsizlik, ranjish va boshqa-larni) keltirib chiqaradi. Shuni ta`kidlash mumkinki, his-tuyg`u (emotsiya)lar kishining o`z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg`ul bo`layotganiga nisbatan o`ziga turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. 2. Iroda haqida tushuncha Insoniyat ijtimoiy tarixiy taraqqiyotning yirik namoyandalari ijodi va faoliyatiga taalluqli ma`lumotlar, qarorga kelish namunalari ular ning ijtimoiy psixologik qiyofalarini aks ettirish imkoniyatiga egadir. Masalan, buyuk sarkarda

www.arxiv.uz Amir Temurning «Kuch adolatdadir» degan hikmati, Alisher Navoiyning «Zanjirband sher-yengaman der» xitobi, Cho`lponning «Xalq dengizdir, xalq to`lqindir, xalq kuchdir» cha-qirig`i shular jumlasidandir. Ular javobgarlikni yuksak his etgan holda, o`z xalqining xohish-irodasini ifoda qilib, qat`iy irodaviy xatti-harakatlarni amalga oshir-ganlar. Shu bilan birga, ular o`zlarining ma`naviy, ruhiy qiyofalarini chuqur va ko`p yoqlama ochib berishga musharraf bo`lganlar. Ijtimoiy tarixiy sahifalarimizda, yaqin o`tmishimizda va istiqlol davrida ko`p-lab yatandoshlarimiz irodaviy xatti-harakatlarning namunaviy ko`ri-njshlarini namoyish qilganlar, buiar rasmiy manbalarda va badiiy adabiyotlarda keng ko`lamda yoritilgan. Mamlakatimiz yoshlarini komil inson qilib kamo! toptirish uchun ijtimoiy- ruhiy ehtiyojga asoslangan holda, ishni ularni o`zinr o`zi uddalashga o`rgatishdan boshlamoq zarur. Shaxsning o`z faoliyatini va xulq-atvorini shaxsiy xohish- irodasiga bo`ysundirishi mustaqll fikrla^hni barqarorlashtiradi, ko`zlangan maqsadni amalga oshirishga puxta zamin hozirlaydi, har xil qiyinchiliklar oldida matonat, sabr-toqat tuyg`ularini, namoyish etishga chorlaydi. Buning natijasida mustahkam irodali, qat`iyatli, uzoqni ko`zlovchi, teran fikrlovchi, aql-zakovatli, vatan tuyg`usi biian yonib yashovchi haqiqiy milliy vatanparvar yoshlar shakllanadi. Inspt|ga tug`ilishdan beriladigan tabiiy mayllardan, aqliy va axlo-qiy imkoniyatlardan unumli foydalanmasdan turib, yuksak ma`na-viyatli, farosatli, ijodiy izlanuvchan shaxslarni voyaga yetkazib boimaydi. Xuddi shu boisdan insonni bolaligidan tortib to ijtimoiyla-shuviga qadar davr oralig`ida o`zini o`zi boshqarish usullari, vositalari bilan tanishtirish qat` iyatlilikni vujudga keltiradi. Odatda, iroda insonning o`z xulqi va faoliyatini ongli ravishda boshqarishi sifatida baholanadi, maqsadga yo`naltirilgan xatti-harakat va xulq-atvorning amalga oshishida tashqi, ichki qiyinchiliklarni yengib o`tishi tariqasida ta`riflanadi. Yoshlarning irodasi, eng avvalo, shaxsning ijtimoiy faolligida, mehnat faoliyatida, ijtimoiy tajribasida va ta`lim jarayonida namoyon bo`ladi. Borliqni aks ettirish, faoliyatni muayyan yo`naiishda tashkil qi-lish,

www.arxiv.uz muammolar yechimini egallash yuzasidan ma`lum bir qarorga kelish, uni amalga oshirish jarayonida qiyinchiliklarni yengish hara-katlar yordami bilan ro`yobga chiqadi. Turli ehtiyojlar (shaxsiy, jamoaviy, tabiiy, madaniy,` moddiy, ma`naviy) tufayli vujudga kela-digan, maqsadga yo`nalganlik xususiyatini kasb etadigan shaxsning faolligi o`zining tuzilishi, shakli rang-barang bo`lgan sa`y-narakatlar yordami bilan tabiat, jamiyat tarkiblarini maqsadga muvofiq kelma-`ganligi "sababli qayta quradi, takomillashtiradi, ezgu niyatga xizmat qildirishga "bo`ysundiradi. Ehtiyoj, motiv, qiziqish, anglashilmagan, anglashilgan mayllar ne-gizidan `kelib chiqadigan barcha ko`rinishdagi harakatlar o`zlarining yuzaga kelishiga ko`ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turkumlarga ajratiladi. Odatda psixologiyada ixtiyorsiz harakatlar anglanilgan yoki yetarli darajada anglanmagan istak, xohish, tilak, mayl, ustanovka va shu kabilarning ichki turtki` ta`sirida paydo bo`lishi natijasida ro`yobga chiqadi. Mazkur istak va uning boshqa shakllari impulsiv (lotincha impulsus - ixtiyorsiz qo`zg`alish ma`nosini anglatadi) xususiyatga ega bo`lib, inson anglamaganligi uchun ma`lum obyektga qaratish yuzasi dan rejalashtirilmagan, hatto ko`zda tutilmagan boiadi. Insonning favquloddagi vaziyatda yuzaga keladigan sarosimalik affekti, dahshat, hayajonlanish, ajablanish, shubhalanish va shunga o`xshash boshqa mohiyatli, har xil shakldagi xatti-harakatlari ixtiyor siz turkumdagilarga yorqin misoldir. Undagi atamalar ma`nosi, aks etish imkoniyati bundan oldingi hissiyot to`g`risidagi ma`lumotlarda keng ko`lamda bayon qilingan. Boshqa kategoriyaga taalluqli harakatlar ixtiyoriy harakatlar deb nomlanib, ular maqsad ko`zlash, maqsadni anglashni va uni amalga oshirishni ta`minlovchi operatsiyalar, usullar va vositalarni shaxs o`z miyasida tasawur qilishni, samaradorligini taxminan baholashni taqozo etadi. O`zining mohiyati bilan tafovutlanib turuvchi ixtiyoriy harakatlarning alohida guruhini irodaviy harakatlar deb ataluvchi turkum tashkil qiladi. Psixologik ma`lumotlarga asoslangan holda, ularga quyidagicha ta`rif berish mumkin: maqsadga erishish yo`lida uchraydigan qarama-qarshiliklarni bartaraf

www.arxiv.uz qilish jarayonida zo`r berish bilan uyg`unlash-gan, muayyan maqsadga yo`naltirilgan ongli harakatlar irodaviy harakatlar deyiladi. Odamlar tevarak atrofdagi narsalar va hodisalarni bilib oladilar hamda o`zlarining shaxsiy ehtiyojlarini va ular mansub bo`lgan ja miyat ehtiyojlarini qondirish jarayonida uni qayta o`zgartirishga qara-tilgan faoliyatda ularga nisbatan his-tuyg`uni boshdan kechiradilar. Iroda har doim boshqa psixik jarayonlar bilan uzviy bogiiqdir. Iroda kishining o`z oldiga qo`ygan maqsadlariga erishishda qiyin chiliklarni yengib o`tishga qaratilgan faoliyati, xulq-atvorini ongli ra vishda tashkil qilishi va o`zini o`zi boshqarishidir. Iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq- atvorini tashkil etishning u tomonidan qo`yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir Iroda tabiat qonunlarini egallab o!gan va shu tariqa uni o`z ehtiyojlariga ko`ra o`zgartirish imkoniyatiga ega boigan kishining mehnat faoliyatida paydo boiadi. ` Iroda o`zaro bog`liq ikkita vazifaning bajarilishini ta`minlaydi: 1) undovchi; 2) torrnozlash. Irodaning undovchi vazifasi kishining faoiligi biian ta`minlanadi. Tormozlash vazifasi faollikning yoqimsiz ko`rinishlarini jilovlashda namoyon bo`ladi. Kishining harakatga undovchi mayllari ma`lum bir yoiga so-lingan tizimni - oziq-ovqatga, kiyim-kechakka, issiq va sovuqdan yashirinish ehtiyojidan tortib to ma`naviy, estetik va intellektual his-tuyg`ularni boshidan kechirish bilan bogiiq yuksak niyatlarga borib taqaladigan motivlar iyerarxiyasini tashkil etadi. Irodaning undovchi va tormoz qiluvchi funksiyalari yaxlit hoMagina shaxsning maqsadga erishish yo`lidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishni ta`minlaydi. Odamlar o`zlarining qilgan ishlari uchun mas`uliyatni kimga yuklashga moyil bo`lishiga qarab, sezilarli ravishda farqlanadilar. Kishining o`z faoliyati natijalari uchun mas`uliyatni tashqi kuchlarga va sharoitlarga qayd qilib qo`yishi yoki, aksincha, ularning shaxsiy kuch-g`ayratlariga va qobiliyatlariga moyilligini belgilaydigan sifatlar nazoratni lokallashtirish deyiladi (psixoiogik adabiyotda «nazorat lokusi» degan atama qoilaniladi, lotinchada lokus-o`rnashganjoy va

www.arxiv.uz fransuzchada conlrole - tekshirish deyiladi). O`z xulq-atvori va o`z ishlari sabablarini tashqi omillar (taqdir, hoJatlar, tasodiflar va boshqalar)dan deb bilishga moyil bo`ladigan odamlar bor. Shunaqa paytda nazoratning tashqi (ekstemai) lokallash-tirilishi to`g`risida fikr yuritiladi. Agar individ o`z qilmishlari uchun javobgariikni zimmasiga olsa va uning sabablarini o`z qobiliyati, xarakteri va shu kabilar oqibati deb bilsa, unda nazoratning ichki (internal) lokallashuvi ustun deb hisoblash uchun asos bor. Kishining tavakkalchilik sharoitidagi xatti-harakati irodaga xos xarakterli ko`rinishlardan biri sifatida namoyon bo`ladi. Tavakkalchi lik subyektga noma`lum va muvaffaqiyatsizlikka duch kelganda mum-kin bo`ladigan noqulay oqibatlar (jazolash, og`riq ta`sirini o`tkazish, jarohat, obro`ni yo`qotish va shu kabi) haqidagi taxminlar mavjudligi sharoitidagi faoliyatdir. ■Tavakkalchilikning birinchi sababi va tegishli ravishda biririchi turi yutuqqa umid bog`lashdir. Bu o`rinda muvaffaqiyat motivatsiyasi rnuvaffaqiyatsizlikdan qutulib qolish motivatsiyasidan kuchliroqdir. Irodaning asosini, xuddi subyektning umumiy faoiligi kabi, lining xatti- harakatlarining ko`p tarmoqli va xilma-xil motivlashtirilishiga sabab boiuvchi ehtiyojlari tashkil etadi. Psixoiogiyada motivlashtirish deganda, psixoiogik hodisalarriing o`zaro mustahkam bogiangan, iekin bir-biriga to`liq mos kelmaydi-gan, nisbatan mustaqil uchta turi tushuniladi: - hirinchidan, individning ehtiybjlarini qondirish bilan bogiiq faoliyatga undovchi sifatidagi namoyon boiuvchi mdtiv tariqasidagi motiviashtirishdir. Bu holda motivlashtirish faollik` holati umuman rtima uchun paydo boiishini,`subyektning faoliyat`ko`rsatishiga qan-day ehtiyojlar undayotganini izohlab beradi; - ikkinchidan, motivlashtirish faollik nimaga qaratiiganligini, ni-ma uchun boshqa xu!q-atvor emas, balki aynan uning tanlanganligini izohlab beradi. Bu yerda motivlar xulq-atvor yo`nalishini tanlashni belgilaydigan sabablardir. Bular birgalikda kishi shaxsining yo`hali-shini tashkil etadi;

www.arxiv.uz - uchinchidan, motivlashtirish kishi axloqi va faoliyatini boshqa-radigan vosita hisoblanadi. Bu vositalarga emotsiyalar, istakiar, qiziqishlar va boshqalar kiradi. Shunday qilib, ehtiyojlar ba`zi harakatlarning bajarilishini belgi laydigan va boshqalariga xalaqit beradigan har xil motiv (sabab)larga aylanadi. Irodaviy harakatlarning sabablari hamisha ozmi-ko`pmi darajada anglanilgan xususiyatga ega boiadi. U yoki bu ehtiyojning qanchalik anglanilganligiga bogiiq holda intilish va istakni ham farq qilsa boiadi. Intilish hali tarmoqlanmagan, yetarli darajada anglanilmagan ehtiyojdan iborat faoliyat motividir. Istak faoliyatning motivi sifatida ehtiyojning yetarli darajada tu- shunib yetilganligi bilan tavsiflanadi. Bunda faqat ehtiyoj obyekti emas, balki uni qondirishning mumkin boigan yoilari ham tushuniladi. .. .;, . „, ■.``■ Kishida turli ehtiyojlar ahamiyatining o`zgarishi munosabati bilan bir qator hollarda motivlar kurashi paydo boiadi: bir istak boshqa istakka qarama-qarshi qo`yiladi, u bilan to`qnashtiriladi. Muhokama yoki motivlar kurashi natijasida qaror qabul qilinadi, ya`ni muayyan maqsad va unga erishish usuli tanlanadi. Irodaviy xatti-harakatning so`nggi jihati ijrodir. Unda qaror harakatga aylanadi. Ijrodagi irodaviy xatti-harakatda yoki ishlarda kishi irodasi namoyon bo`ladi. Irodaviy hodisaning eng muhim bo`g`inlari - qaror qabul qilish va uni ijro etish ko`pincha alohida emotsional holatning, irodaviy zo`r berish sifatida tavsiflanadigan holatning kelib chiqishiga sabab bo`la di. Irodaviy zo`r berish emotsional hayajon shakli bo`lib, kishining harakatiga qo`shimcha motivlarni vujudga keltiruvchi, gohida yo`q bo`luvchi yoki yetarli bo`lmaydigan ichki resurslarning (xotira, tafakkur, xayol va boshqalarni) safarbar etuvchi va ancha zo`rayish holati kabi boshdan kechiriladigan sabablardir. Irodaviy zo`r berish natijasida ayrim motivlarning harakatini to`xtatib qo`yib, boshqalarining harakatini haddan ziyod kuchaytirish mumkin. Tashqi to`siqni yengib o`tish lozim bo`lgan ichki qiyinchilik, ichki qarshilik

www.arxiv.uz kabi boshdan kechiriladigan bo`lsa, u irodaviy zo`r berishni talab qiladi. Shuni xulosa qilamizki, iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq- atvorini tashkil etishning u tomonidan qo`yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir. Irodaviy hodisada (irodaviy harakatda) uni motivlashtirishning barcha uchta tomoni - faollik manbai, uning yo`nalganligi va o`zini o`zi boshqarish vositalari aks etadi. 3. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish Iroda faoliyatning ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilma va o`zini o`zi boshqarish sifatida, eng avvalo, o`ziga, o`z hissiyotlariga, xatti- harakatlariga hukmronlik qilishdir. Bu hukmronlik har xil odamlarda turli darajada ifodalanishi hammaga ma`lum. Oddiy ong o`zining namoyon bo`lish tezligiga qarab farqlanadigan, bir qutbda irodaning kuchi, boshqa birida esa kuchsizligini ifodalaydigan irodaning individual xususiyatlari spektrini qayd qiladi. Kuchli iroda-ga ega bo`lgan kishi qo`yilgan maqsadlarga erishish yo`lida uchray-digan istagan qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi, ayni chog`da, qat`iylik, mardlik, jasurlik, chidamlilik kabi irodaviy fazilatlarni namoyon qiladi. Irodasi sustiikning namoyon bo`.Ushi xuddi kuchli irodaning xu susiyatlari kabi rang-barangdir, Irodasi sustiikning engoxirgi darajasi psixika normasi chegarasidan tashqarida bo`ladi. Masalan, abuliya va apraksiya shunga kiradi. Abuliya (yunoncha abule - harakatsizlik ma`nosini bildiradi) miya patologiyasi zaminida yuzaga keladigan faoliyatga intilishning yo`qli-gi, harakat qilish yoki uni bajarish uchun qaror qabul qilish zairurligini tushungan holda shunday qilolmaclikdir. Apraksiya miya tuz`Ilishining shikasijanishi natijasida kelib chiqa-digan harakatlar muvbfiqligiriing murakkab buzilishidir. Asab to`qi-malarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz bersa,` u holda xatti-harakatlarni erkin to`g`rilashda buzilish namoyon bo`ladi, natija-da iroda aktining bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va apraksiya - psixikasi buzilgan odamlarga xos, nisbatah

www.arxiv.uz kam uchraydigan hodisalar. f Yaiqovlik kishining qiyinchiliklarni yengishdah bosh tortishga in-tilishi, irodaviy kuch-g`ayrat ko`rsatishni qat`iy ravishda istamasligi, iroda sustligining eng tipik ko`rinishidir. Yalqovlik kishining qiyofasi-dir, shuning uchun ham utii butun choralar bilan yo`qotish zarur. Yalqovlik, shuningdek ojizlikning boshqa ko`rinishlari - qo`rqoqlik, jur`atsizlik, o`zini tuta bilmaslik va boshqalar shaxsning rivojlanishi-dagi jiddiy kamchiliklar, ularni bartaraf etish jiddiy tarbiyaviy ishni va avvalo, o`zini o`zi tarbiyalashni tashkil etishni talab qiladi. Irodaning ijobiy fazilatlari, uning kuchining namoyish qilinishi faoliyataing muvaffaqiyatini ta`minlaydi, kishi shaxsining eng yaxshi iomonlarini ko`rsatadi. Bu kabi irodaviy fazilatlarning ro`yxati juda katta: qahramonlik, sabotlilik, qat`iylik, mustaqillik, o`zini tufa bilish va boshqalar. Xususan, qat`iyatlilik irodaning individual fazilati boiib, mustaqil ravishda mas`uliyatli qaror qabul qilish hamda`uni faoliyatda so`zsiz amalga oshirish qobiliyati va malakasi bilan bog`liq. Irodaning musta-qilligi boshqa kishilarning fikrlarini, ularning maslahatlarini hisobga olishda ushbu fikrlar va maslahatlarga nisbatan ma`lum tanqidiylikni nazarda tutadi. Irodaviy fazilatni baholash atigi birgina «kuchii - kuchsiz» o`l-chovi bilan ifodalanmasligi kerak. Irodaning axloqiy tarbiyalanganligi, garchand hal qiluvchi bo`lmasa ham, katta ahamiyatga egadir. Irodani mustaqil tarbiyalash usullari quyidagi artlami o`z ichiga oladi: - irodani tarbiyalashni nisbatan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishdan boshlash lozim; -qiyinchiliklarni va to`siqlarni bartaraf etish ma`lum maqsadlar- ga erishish uchun amalga oshiriladi; . - qabul qilingan qaror bajarilishi kerak; - maqsadga erishish bosqichlarini ko`ra olish juda muhimdir. Irodani tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat qilishdan boshlash kerak. Oldiniga unchalik katta bo`lmagan qiyinchi-likni, keyinchalik esa ancha katta qiyinchiliklarni muntazam ravishda yenga borib, kishi

www.arxiv.uz o`zining irodasini mashq qildiradi va chiniqtiradi. Qiyinchiliklarni va to`siqlarni bartaraf etish maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi. Maqsad qanchalik ahamiyatli bo`lsa, iro daviy motivlar darajasi yuqori boisa, irodaviy motivlar kishida shun-chalik katta qiyinchiliklarni bartaraf etishga qodirdir. Irodani tarbiya-lashning zarur sharti faoliyatning oliy motivlarini - ilmiy dunyoqa-rashga asoslangan axloqiy prinsiplarni va e`tiqodlarni shakllantirish-dir. Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal qaror qabul qilinib, uning bajarilishi yana va yana kechiktirilaversa, kishining irodasi izdan chiqadi. Agar kishi uzoqqa moijallangan maqsadni oldiga qo`ygan taqdir-da uzoq istiqbolni nazarda tutishi, bu maqsadga erishish bosqichlarini ko`rishi, yaqin kelajakka moijallangan istiqbolni ko`ra olishi juda muhimdir. Shuningdek, sport bilan shug`ullanish kishi irodasini chi-niqtirishning muhim shartlaridan biridir. Irodani tarbiyalash to`g`risida gapirganda, faoliyatning mu-vaffaqiyatli bajarilishi faqat u yoki bu irodaviy fazilatlar bajarilish sharti sifatidagi tegishli ko`nikmalarning borligiga, qo`yilgan maqsad larga erishilishiga bog`liq ekanligini unutmaslik kerak. Irodani ongli ravishda tarbiyalash jarayoni qanchalik tez boshlan-sa, shunchalik ko`p muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Yana shuni xulosa qilish mumkinki, kishining kundalik rejimga, butun hayotining to`g`ri tartibda olib borilishiga qat`iy amal qilinishi kishi irodasining shakllanishi uchun eng muhim shartlar qatoriga kiradi. Pirovardida shuni aytish kerakki, asosiy irodaviy fazilatlarning rivojlanishi kishining boshqa odamlar bilan doimiy muloqoti jarayoni-da, u bilan birgalikda ishlashi davomida yuz beradi.

Похожие

Shaxsning ijtimoiy bosqichni bilish muammolari, uning mezonlari. Shaxsning xissiy-irodaviy muxiti. Tushinish va tafakkur to’g’ri sida tushuncha

Shaxsning gumanistik nazariyasi

Shaxsning individual xususiyatlari

Shaxsning psixologik xarakteristikasi

Shaxsning psixologik tavsifnomasi