Психология тарихи ҳақида - Психология - Рефераты

Психология тарихи ҳақида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Психология тарихи ҳақида Режа 1. Илк назариялар 2. Антик давр психологиясининг шаклланиши 3. Ўрта асрда психологиянинг тараққиёти 4. Психологиянинг мустақил фан сифатида шаклланиши.

Психология фанининг вужудга келиши, шаклланиши, ривожла-ниши тўғрисида батафсил маълумот бериш ушбу курс учун шарт эмас, чунки унинг психология тарихи соҳаси мавжуддир. Шунга қарамас-дан, психология фанининг пайдо бўлиши ҳақидаги айрим илмий материаллар, маълумотлар юзасидан қисқача мулоҳаза юритиш мақсад-га мувофиқ. Инсониятнинг ижтимоий-тарихий тараққиёти давомида меҳнатни режалаштириш, ишлаб чиқариш муносабатлари, ишлаб чиқариш кучлари ва уларнинг табақалашуви, одамлар тафаккурининг ривож-ланиши туфайли жоннинг (руҳнинг) моддийликдан ташқари хусуси-яти, кўриниши юзасидан ғоялар вужудга келади. Бунинг натижасида анимистик тасаввурлар ўрнини руҳни борлиқнинг натуралистик (ло-тинча паШга - табиат маъносини англатувчи) фалсафий манзараси тарзида изоҳлаш намоён бўла бошлади: Руҳоламининг ибтидосини ташкил қилувчи нарсалар (сув, ҳаво, олов)нинг инсонлар ва ҳайвонларга жон бағишловчи шакли (Фалес эрамиздан олдинги VII — VI асрлар, Анексимон V аср, Гераклит VI-V асрлар); Эрамиздан олдин ижод қилган юнон файласуфларининг илмий изланишлари натижасида материянинг жонлилиги, яъни гилозоизм (юнонча Ни1е — «модда» 2о1 «ҳаёт» маъноси) тўғрисидаги ғоя юзага келади; Материянинг жонлилиги ҳақидаги ғояни ривожлантирган ато-мизм (юнонча атотоз бўлинмас дегани) намояндалари (Демокрит эрамиздан аввалги V—IV асрлар, Эпикур IV—III асрлар, Лукриций I аср) бир қанча фикрларни илгари сурдилар, жумладан: а) руҳтанага жон бағишловчи моддий жисмлар; б) моддий асос сифатидаги ақл; в) ҳаётни бошқарувчи идрок вазифасини бажарувчи аъзо; г) руҳ билан ақл тана аъзолари, бинобарин, уларнинг ўзи ҳам танадир;

д) улар шарсимон, кичик ҳаракатчан атомлардан иборатдир. Атомистларнинг фикрлари таҳлили шуни кўрсатдики, унда тана- нинг (жонли нарсанинг) акс эттиришидан тортиб то психикага (юк-сак ақл идрокгача) жонлилиги хусусиятининг материяга хос хусусият эканлигининг эътироф этилиши ўша давр учун буюк илмий воқелик эди. Юқоридаги психолог олимларнинг мулоҳазалари организмнинг анатомик-физиологик тузилиши, миянинг таркиби сингари моддий асосларга суянган ҳолда реал воқеликни тушунтириш имкониятига эга эмас эди. Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда инсоннинг тафаккури, шахсий фазилатлари, унинг мақсад кўзлаши, гавдани идора этишга қобиллигини далиллаш тўғрисида фикр юритиш мураккаб руҳий жараён ҳисобланади. Жумладан, Афлотун (эрамиздан аввалги 428-27 —347 йиллар) жон- нинг таркибий қисмлари тўғрисидаги тушунчани психологияга олиб киради: а) акд-идрок, б) жасорат, в) орзу-истак кабилардан иборат бўлиб, улар бош, кўкрак, қорин бўшлиғига жойлашгандир. Афлотун психологияда дуализм (лотинча с!иаН8 икки мустақил маъно билдира-ди) таълимотини руҳий оламни, тана билан психикани иккита муста-қил нарса деб изоҳпайди. Афлотуннинг шогирди Арасту (эрамиздан олдинги 384—322 йил-лар) ўзинингтаълимотида психологияни табиий— илмий асосга қуриб, уни биология ватиббиёт билан боғлаб тушунтиришга эришган. Арастунинг «Жон» тўғрисидаги китоби маълум бир давр учун тараққий-парвар манба вазифасини бажаради. Унда одамларнинг ва ҳайвон-ларнинг кундалик ҳаётий лаҳзаларини кузатиш орқали яққол воқе-ликни тасвирлаш, таҳлил қилиш жараёнлари мужассамлашгандир. Арастунингтаъкидлашича, жон қисмларга бўлинмайди, лекин у фаолиятнингозиқланиш, ҳис этиш, ҳаракатга келтириш, ақл, идрок каби турларга оид қобилиятларда рўёбга чиқади. Унинг мулоҳазасича, сез-ги билишнингдастлабки қобилияти, у тасаввур шаклида из қолдири-ши мумкин.

Қадимги дунёнинг кейинги ривожланиши паллаларида психоло-гик ғоялар мукамаллашиб, унга оид таянч тушунчалар вужудга кела бошлади, ҳатто руҳ ҳозирги замон психикаси каби қўлланиш кўлами кенгайди. Психика категориясининг негизида идрок ва тафаккурдан ташқа-ри онг тушунчаси юзага келди, бунинг натижасида ихтиёрий ҳара-катлар ва уларни назорат қилиш имконияти туғилди. Масалан, румо-лик шифокор Гален (эрамиздан олдинги II аср) физиология ва тиб-биёт ютуқларини умумлаштириб, психиканинг физиологик асослари тўғрисидаги тасаввурларни янада бойитди. Унинг илгари сурган ғояла-ри «онг» тушунчаси талқинига муайян даражада яқинлашади. XVII аср биология ва психология фанлари тараққиёти учун муҳим давр бўлиб ҳисобланади. Жумладан, француз олими Декарт (1596— 1650) томонидан хулқ-атворнинг рефлектор (ғайриихтиёрий) табиат-га эга эканлигини кашф этилиши, юракдаги мушакларнинг ишлаши (фаолияти) қон айланишнинг ички механизми билан бошқарилаёт-ганлиги тушунтирилиши муҳим аҳамият касб этади. Айниқса, реф-лекс (лотинча геПехиз акс эттириш) организмнинг ташқи таъсирга қонуний равишдаги жавоб реакцияси сифатида талқин қилиниш, асаб-мушак фаолиятини объектив тарзда билиш воситасига айланди, сез-ги, ассоциация, эҳтирос юзага келишини изоҳлашга имкон яратилди. Психология фанининг илмий асосга қурилишида инглиз олими Гоббс (1588—1679) руҳни мутлақо рад этиб, механик ҳаракатни ягона воқелик деб тан олиб, унинг қонуниятлари психологиянингҳам қону-ниятлари эканлигини таъкидлади. Унинг негизида эпифеноменализм (юнонча ер1 ўта, рпа1потепоп гайритабиий ҳодиса) вужудга келди, яъни психология танадаги жараёнларнинг сояси сингари рўй беради-ган руҳий ҳодисалар тўғрисидаги таълимотга айланди.

Нидерландиялик олим Спиноза (1632—1677) онгни катта кўламга эга материядан сира қолишмайдиган воқелик, яъни яққол нарса деб тушунтирди. У детерминизм (лотинча с-етеггтпага белгилайман) принципининг, яъни табиат, жамият ҳодисаларининг, шу жумладан, пси-хик ҳодисаларнинг объектив сабаблари билан белгиланиши ҳақидаги таълимот тарғиботчиси эди. Немис мутафаккири Лейбниц (1646-1716), инглиз файласуфи Жон Локк (1632-1704), инглиз тадқиқотчиси Гартли (1705-1757), фран-цуз Дидро (1713- 1784) кабилар ғоялар ассоциацияси (боғланиши) қонуни, идрок ва тафаккурнинг пайдо бўлиши, қобилиятлар психо-логияси ҳақида муҳим таълимотларини яратиш билан фаннинг ри-вожланишига муҳим ҳисса қўшдилар. XVIII асрга келиб нерв системасини тадқиқ қилишда улкан ютуқ-ларга эришилди (Галлер, Прохазка), бунинг натижасида психика ми-янинг функцияси эканлиги ҳақидаги таълимот вужудга келди. Инг-лиз тадқиқотчиси Чарльз Белл ва француз Франсуа Мажанди томо-нидан ёзувчи ва ҳаракат нервлари ўртасидаги тафовут очиб берилди, унинг негизида рефлектор ёйи деган янги тушунча психология фани-да пайдо бўлди. Буларнинг натижасида ихтиёрий (онгли) ва ихтиёр-сиз (онгсиз) рефлектор турлари кашф қилинди. Юқоридаги илмий кашфиётлар таъсирида рус олими И.М. Сеченовнинг (1829 —1905) рефлектор назарияси рўёбга чиқди ва ушбу назария психология фа- нининг физиологик асослари, механизмлари, бош мия рефлекслари-нинг ўзига хос хусусиятлари табиатини очиб бериш имкониятига эга бўлди. Психология фанининг экспериментал, психоаналитик, бихевио-ристик, эмпирик, эпифеноменалистик, гештальт, ассоциатив, вюрц-бург, психогенетик, редукционизм, солипцизм, гуманистик, биоге-нетик, социогенетик каби йўналишлари томонидан тўпланган маълу-мотлар ҳозирги замон психологиясини вужудга келтирди. Худди шу йўналишларнинг

ранг-баранг методикалари, методлари умумий пси-хология фанининг предметини ва унинг тадқиқоти принципларини аниқлаб берди. Психиканинг рефлектор табиати, хусусияти тўғрисида мулоҳаза юритилганда рус олими И. М.Сеченов ва унинг шогирдлари томони- дантўпланган материаллар тасаввур этилади. И.М.Сеченовнинг«Бош мия рефлекслари» номли асарида қатъий равишда фикр билдириши-ча, «онг ва онгсиз ҳаётнинг барча ҳаракатлари рўй бериш усулига кўра рефлекслардан иборатдир». Психик ҳодиса сифатида онгнинг ҳаракати танасиз руҳнинг хусусиятига эмас, балки тадқиқотчининг мулоҳазасига қараганда, рўй бериш, вужудга келиш усулига, тузилишига биноан рефлексга ўхшаш хислатга эга бўлган жараёндир. Шун-дан келиб чиққан ҳолда фикр янада ривожлантирилса, психик (ру-ҳий) ҳодиса инсоннинг шахсий гояларини, ҳиссий кечинмаларини, сезги ва идрок жараёнларини ўзи кузатиш жараёнида акс этувчи во-қеликдангина иборат эмас. Балки у рефлекс сингари ташқи қўзғатув-чиларнингтаъсирини ва унга жавобан билдириладиган ҳаракат реак-циясини ҳам ўзида мужассамлаштиради. Маълумки, И.М. Сеченов-гача бўлган психологик, физиологик назарияларда инсоннинг онгида образлар, тасаввурлар, мулоҳазалар, ғоялар тарзида инъикос (акс) эт-тирилувчи ҳодисаларни психология фанининг предмети сифатидатан олинар эди. Лекин бу психологик воқелик Сеченов томонидан орга-низмнинг муҳит билан ўзаро таъсир ҳаракатининг алоҳида шаклидан иборат эканлиги, психологик яхлит жараённинг айрим ҳолатлари, унинг лаҳзалари тариқаси гушунтирилди. Психологияда тан олиб ке-линаётган психик жараёнлар онгнинг ичида тугилади ва унинг ичида якунланади, деган ғоя И. М. Сеченов томонидан инкор қилинади, асоссиз даъво эканлиги таъкидланади. И.М. Сеченовнингфикрича, психик ҳодиса бус-бутун (яхлит) реф-лектор ҳаракат туфайли юзага келувчи ва унинг маҳсули бўлиши билан бирга ҳам

вужудга келмаган, лекин таъсир ўтказиш эҳтимоли мавжуд кутилмадан бохабар қилувчи омил функциясини ҳам бажара-ди, яъни илгарилаб кетувчи башорат вазифасини ижро этади. Бундай дадил илмий мушоҳадалар психик жараёнлар умуман қандай роль ўйнаши мумкинлиги, уларнинг ўрни тўғрисида тасаввурга эга бўлиш учун моддий негизни вужудга келтиради. Психик жараёнлар орга-низмда сигнал ва бошқарув (регулятив) функциясини ижро этиб, ўзга-рувчан шарт-шароитларга ҳаракатни мослаштиради, шунингдек, маз-кур дақиқада юқори самарага эришишни таъминлайди. Психик жа-раён миянинг бўлмалари (таркибий қисмлари) функцияси тариқаси-да ташқи олам (борлиқ) тўғрисидаги ахборотнинг қабул қилиниши, сақланиши, қайта ишланишини ўзида мужассамлаштирувчи жавоб фаолиятининг идора қилувчиси ҳисобланади. Шунинг учун одамлар-нинг билимлари борлиқтўғрисидаги тасаввурлари, шахснинг шахсий тажрибаларининг йиғиндиси (мажмуаси) рефлектор ҳаракат тарки-бига киради. Шундай қилиб, психикҳодисалардеганда миянингташқи (қуршаб турган олам) ва ички (физиологик тизимдаги организмнинг ҳолати) таъсирларга жавобини тушунмоқ керак. Бошқача сўз билан айтганда, психик ҳодисалар: биринчидан, бу фаолиятнинг фавқулод-датаъсир этаётган (сезгирлар, идрок), иккинчидан, ўтмиш тажрибада (хотира) акс этган қўзғатувчига жавоб тарзида рўёбга чиқадиган, мазкур таъсирни умумлаштирадиган, учинчидан, пировард натижаларни (тафаккур. хаёл) олдиндан пайқашга ёрдам берадиган, тўртинчидан, монотон таъсиротлар оқибатида фаолиятни (ҳис-туйғу, ирода) кучай-тирадиган ёки сусайтирадиган, бешинчидан, умуман фаоллаштириб юборадиган, ўзгача таъсиротлар натижасида уни тормозлайдиган, олтинчидан, шахс хулқ- атворидаги (темперамент, характер ва ҳока-золар) тафовутларни аниклайдиган доимий регуляторлари (идора қилувчилари)дир.

Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, И. М. Сеченов психиканинг реф- лекторлиги ва фаолиятнинг психик жиҳатдан бошқарилиши таъли-мотини хаспўшлаб берди. Бу илғор ғоя, муҳим таълимот, назария рус олими И.П.Павлов (1849—1936) томонидан экспериментал тасдиқ-ланди ва хусусий ҳолатларда кенг кўламда яққоллаштирилди. И.П. Павлов ҳам одамларнинг, ҳам ҳайвонларнинг ташқи муҳит билан ўзаро ҳаракати мия билан бошқарилиши қонуниятини очган эди. Унинг мазкур қонуниятларга тааллуқли қарашлари йиғиндиси би-ринчи ва иккинчи сигналлар тизими тўғрисидаги таълимот тариқаси-да фан оламида арзигулик мавқе эгаллади. Теварак-атроф муҳитидаги нарса ва ҳодисаларнинг кўриниши, эшитилиши, ҳид тарқатиши, товланиши, енгил ёки оғирлиги, қаттиқ ёки юмшоқлиги кабилар ҳайвонлар учун шартсиз қўзгатувчи сигнал бўлиб хизмат қилади, кейинчалик улар шартли рефлексга айланиши мумкин. Ҳайвонлар ўз хатти-ҳаракатларида, И.П. Павловтаъбири билан айтганда, биринчи сигнал системасининг сигналлари («биринчи сигналлар»)га риоя этадилар. Бинобарин, уларнинг психик фаолияти биринчи сигналлар системаси босқичида амалга ошади ва унга уз-луксиз равишда амал қилади. Инсон фаолияти ва хулқ-атвори учун ҳам биринчи сигнал системасининг сигналлари (яққол, тасаввурлар, тимсоллар, образлар) уларни бошқариши, йўналтириши, ҳаракатлан-тириши фаоллаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Масалан, йўл (кўча) қоидалари, автомобиль, электровоз сигналлари, хавф-хатар белгилари шахс учун муҳим роль ўйнайди. Шуни унутмаслик керак-ки, инсоннинг хулқ-атворини сигнал қўзғатувчилар механик равиш-да бошқармайди, балки мазкур қўзғатувчиларнинг мияга ўрнашиб қолган тимсоллари, яъни сигналлари бошқариб туради. Муайян тим-солга эга бўлган тимсоллар нарса ва ҳодисалар тўгрисида сигнал жўна-тади, бунинг натижасида инсоннинг хатти-ҳаракатини бошқариб ту-ради.

АДАБИЁТЛАР : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 2. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 3. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 4. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 5. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 6. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 7. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 8. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 9. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 10. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 11. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 12. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 13. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 14. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г.

Похожие

Психология тарихи фанига кириш

Ижтимоий психология фанининг методологияси ҳақида умумий тушунча

Экспериментал психология методлари

Экспериментал психология предмети

Психология фанига кириш