Экспериментал психология методлари - Психология - Рефераты

Экспериментал психология методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Психологик кузатиш методларининг классификацияси 2. Экспериментал психология методлари

www.arxiv.uz Психологик кузатиш методларининг классификацияси Б. Г. Ананьевнинг нуқтаи назарича психологик кузатиш методлари психологик объектлар билан операциялар тизими ва шу билан бирга психология фанининг гнесеологик обьектидир. Психологияда эмпирик методларни қўллаш муаммосини кўриб чиқилаётганда (агарда тизимли ёндашиш талабларига риоя қилганда) уларни психологик методлар тизимидаги ўрнини аниқлашдан бошлаш керак. Жуда бўлмаганда бешта даражасини ажратиш мумкин. 1. Методика даражаси. 2. Методик қўлланма даражаси. 3. Метод даражаси. 4. Текширишни ташкил қилиш даражаси. 5. Методологик ёндашиш даражаси.

www.arxiv.uz Тўгри «метод» атамасининг даражасини ҳоҳлаганча ишлатса бўлади, масалан психофизикада – ўртача хатолар методи, чегара методи бор: психодиогностикада – проектив метод (иккинчи даража); психосемантикада семантик дифференциал метод ва репертуар катаклар методи ҳақида гапирилади. (биринчи даража); Ёш даврлари психологиясида психогенетик метод тўгрисида бахс юритилади ва унинг турличалиги – эгизаклар методида (тўртинчи даража) кўрсатилган. Психологик тадқиқотда қўлланиладиган усулларнинг даражали бўлишини. Г.Д.Пирьов таклиф этган. У методларни қуйидаги гуруҳларга бўлган: 1) хусусий метод (кузатув, эксперимент, моделлаштириш; 2) методик қўлланма; 3) методик ёндашув С. Л. Рубинштейн «Умумий психология асослари» да энг асосий психологик методлар сифатида кузатув ва экспериментни ажратиб кўрсатди. Кузатув «ташқи» ва «ички» га бўлинган, эксперимент –лабаратория иши, табиий ва психологик – педагогик, қўшимча метод унинг асосий модификациясида физиологик эксперимент. Бундан ташқари, фаолият маҳсулини ўрганишда суҳбат ва анкета усулларини ажратиб ўтди. Табиийки, вақт бу классификациянинг қирраларини таъкидлади. Шундай қилиб, психологияни фалсафа билан боғлиқлиги уни назарий методларидан маҳрум қилди, худди шундай яқинлик педагогика ва физиология билан бу фанларни психологик рўйхатга қўшилиши билан рагбатлантирилди. Психологик текширувларнинг кенг кўламдаги иккинчи классификацияси – болгар психологи Г. Д. Пирьов тузган. У мустақил методлар сифатида таклиф қилган кузатув, эксперимент, моделлаштириш, психологик характеристикани, ёрдамчи методлар махсус методик ёндошувларни таъкидлаб ўтди. Шу методларнинг ҳар бири бир қанча турларгаларга бўлинади. Шундай қилиб, масалан, кузатиш (алоқадор) анкеталарга, сўровномаларга фаолият махсулларини ўрганишга ва бошқаларга бўлинади.

www.arxiv.uz Б. Г. Ананьев Пирьов классификациясини танқид остига олиб, бошқасини таклиф этди. Ҳамма методларни у 1) ташкилий 2)эмпирик 3) маълумотларни қайта ишлаш усуллари ва 4) шарҳлаш методларига бўлди. Ташкилий методларга Ананьев қиёсий, лонгитюд ва комплекс методларни киритди. Иккинчи гуруҳда обсервацион методлар, эксперимент психодиагностик метод, фаолият маҳсуллари, моделлаштириш ва биографик методлар қолди. Учинчи гуруҳда маълумотларни математик-статистик анализ методи ва сифатли тавсифланиши киритилади. Ниҳоят, тўртинчи гуруҳни генетик ва структура методи ташкил қилди. Ананьев ҳар бир методни аниқроқ тасвирлаб берди. Лекин унинг чуқур таҳлил қилишига қарамай, кўпгина ечилмаган муаммолар қоляпти: Нимага моделлаштириш эмпирик метод бўлиб қолди? Нима учун қайта ишлаш методи ташкилийдан ажратилган? Генетик қайта ишлаш текширишни ташкил қилишнинг муҳим усули деб тушунилмайдими? Шуни эслатиб ўтиш аҳамиятлики, бу ерда психологик текширишнинг назарий методлари кўрсатилмаган, шу билан бирга методлар синфи ажратилган, ўрни бўйича «оралиқ» эмпирик ва назарий ўртасида, эмпирик кузатишлар маълумотлари интерпретацияси ва қайта ишлаш тафаккур қилиш методларидир.

www.arxiv.uz М.С. Роговин ва Т.Б. Запевскийларнинг фикрича, метод бу – идрок жараёнида объект ва субъект орасидаги баъзи бир нисбатларнинг ифодаланишидир. Улар асосий психологик методларнинг сонларини 6 тага бирлаштиришади. 1) герменевтик – фаннинг бўлинмаган ҳолатига тўгри келади. 2) биографик метод психика тўғрисидаги фаннинг якка объектив идрокини кўрсатиш. 3) кузатиш – идрок объекти ва субъекти дифферециацияси. 4) ўз-ўзини кузатиш-объектни олдинги дифференциация асосида объектга айланиши. 5) клиник-биринчи ўринга механизмнинг ташқи кузатувчидан ички кузатув механизмига ўтиш вазифаси чиқади. 6) эксперимент объект идрокининг субъектга актив қаришлиги сифатида, субъектнинг роли идрок жараёнида ҳисобга олинади. Келтирилган тасниф гнесеологик асос, келишмовчиликларга эга бўлса ҳам, тушунарсиз, биографик методнинг ажралиши нимага боғлиқлиги бизни қизиқтиради? Бироқ муаллифлар ўйлаб ёки ўйламай психологик методларнинг эмпирик таснифидагина, Герменевнинг методлари ҳисобига моделлаштиришни қўшишга мажбур бўлдилар. Бу методни қўллашда «идрокнинг субъект ва объекти қарама- қарши қилиб қўйилмаганми? Модель – бу бир субъектининг бошқа бир субъектга рационал қаршилиги, субъектнинг объектга ва ўзига нисбатан рефлексивсиз муомаласи мумкин эмас-ку, деган савол туғилади. Психологик текширишнинг таснифий методларини тушунтиришда бошқача ёндашувлар бор, лекин психологик текшириш эмпирик методи ва психологик методлар орасида умуман, амалда «тенг» белгиси қўйилади, уларнинг спецификасини аниқлаш қийинлашади. Психологияда бошқа фанлар аналогияси билан учта методлар таснифини кўрсатиш мақсадга мувофиқдир: 1. Эмпирик, текшириш субъекти ва объектининг ташқи реал муносабатлари амалга оширирилади.

www.arxiv.uz 2. Назарий, субъект объектнинг ҳаётий модели билан ўзаро муносабатда бўлади. 3. Интерпретация(қайта ишлаш) ва тасвирлаш, бунда субъект «ташқаридан» объектнинг символик – белгиси хаёли билан муносабатда бўлади. Биринчи гуруҳ методларини ишлатишнинг натижаси маълумотлар ҳисобланади, объект шароитини асбоблар ёрдамида ўрганади. Назарий методлардан фойдаланиш натижаси табиий тил белгиси ёки очиқ схематик шаклидаги предмет ҳақидаги билим билан қўшилган. Ниҳоят, қайта ишлаш- тушунтириш методи- бу назарий ва экспериментал методларни қўлланилишда, уларнинг ўзаро муносабати натижаларининг «учрашиш жойи»дир. Психологик текширишнинг назарий методларини санаб ўтамиз: 1)дедуктив –умумийдан хусусийга. Натижаси – назария, қонун ва бошқалар. 2) Индуктив – омилларни умумлаштириш, хусусийдан умумийга ўтиш. 3)Моделлаштириш – аналогия методини аниқлаштириш, «трансдуксия», хусусийдан хусусийга онгга киритиш. Натижа- объект, жараён, шароит модели. Психологиянинг назарий методларида психологиянинг ақлий етуклик методларини саралаш керак. Ақлий етуклик илмий фактлар эмпирик қонуниятларга таянмай, балки таълимот муаллифининг фақат шахсий билимида ўз ўрнини топади. Психолог худди файласуф каби унинг нуқтаи назарида ишлатиладиган психик реаллик моделларини ёки уни алоҳида ташкил қилувчи моделларини яратади. Ақлий етукликни маҳсули ўқиш ҳисобланади, яъни баъзи бир бутун фикрий маҳсулот, қайси ўқида рационал ва ирроцианал билимлар томонларини бирлаштирувчи, эмпирик тадқиқотдаги ўзининг фальсификациясини кўзлайдиган, аммо баъзи реалликни тушунтиришдаги тўлиқлик ва бирдамликка интилувчи. Моделлаштиришнинг 2 та асосий турлари бор: Булар: структура – функционалли ва функционал – структурали.

www.arxiv.uz Биринчи ҳолатда тадқиқотчи алоҳида тизимнинг ташқи ҳулқ - атворига қараб тизимни аниқлаб ўтмоқчи ва шунинг учун аналог танлайди ёки конструкция қилади – бошқа тизимни ўхшаш ҳулқ - атворга бўлган. Бундай ҳулқ - атвор структураларнинг ўхшашлиги ҳақида мулоҳаза қилишни қўйиб беради. Моделлаштиришнинг бундай кўриниши психологик тадқиқотнинг асосий методларидан ҳисобланади, ҳамда табиий илмий психологик тадқиқотда ягона ҳисобланади. Иккинчи ҳолатда моделлар ва образлар структуралари ўхшашлигида тадқиқотчи функциялар ва ташқи кўринишларда ва бошқаларда қандайдир умумийликни таҳлил қилади. Бу метод кўп фанларда тарқалган, айниқса солиштирма анатомияда, полеонтологияда, ва бошқаларда. Табиийки, бизга бошқа одамнинг психик реаллик тизимини тушуниш қийин. Аммо ҳар бир нарса хусусий реалликка эга, шунинг учун М.С. Роговин ва Г.В. Залевскийларни герменивтик методлар сонига моделлаштириш методини киритишга туртки бўлган функционал – структурани моделлаштириш ва герменевтик методларни ўхшашлиги бор. Шундай қилиб, «тоза сиқилиш» деган тушунчадаги аниқ бошқа одамнинг психик реаллигининг субъектив моделидан психик реалликнинг назарий моделини ажратиш керак. Психик жараёнларнинг ўхшашлиги - илмий методларнинг ўхшашлиги эмас. Интерпретацион – тавсифлаш методлари бутун бир психологик тадқиқотда муҳим рол ўйнайди. Бу методларни тадқиқотчи томонидан эгалланиши илмий программани мувоффақиятини белгилаб беради. Психологияда таърифлаш методининг аҳамияти В.А Ганзен монографиясида аниқроқ таърифланган.

www.arxiv.uz Психологик эмпирик методларнинг яна бир Таснифини кўриб чиқамиз. Биз тадқиқотчининг билиш фаолияти билан боғлиқ бўлган методларни икки асосга бўлган эдик. Активлик – пассивлик, маблағларнинг борлиги – муқобилчилик. Психологик тадқиқотда объект актив бўлиши мумкин, одам ёки ҳайвон ҳақида гап бўлишидан қатъий назар, одам синалувчи сифатида тадқиқотчи каби фаолият субъекти бўлади. Эмпирик психологик методларни таснифида шу нарсани ҳисобга олиш керак. Психологияда синалувчи хулқ-атворининг таҳлили ва тушуниши катта аҳамиятга эга. Тушуниш жараёни қайсидир маънода ўлчам жараёнига қарама - қаршидир. Ўлчашда тадқиқот натижаларини объектлаштиришга ҳаракат қиламиз, тушунишда эса аксинча, синалувчининг хулқ - атворини хусусий маънавий ўлчамларида қайта ишланади. Барча психологик эмпирик методларни икки ўлчамли кенгликда жойлаштириш қулай, қайси ўқлари психологик тадқиқотнинг 2-та специфик белгиларини билдиради. Биринчиси – синалувчи ва тадқиқотчи ўртасидаги ўзаро муносабатларни борлиги ёки йўқлиги ёки бу муносабатларнинг интенсивлиги. У клиник экспериментда энг катта ва ўзини-ўзи кўзатишда энг камҳисобланади. Иккинчиси процедураларнинг объектлашуви ва субъектлашувидир. Бунда энг четки вариант сифатида тест олиш ва бошқа одамни хулқ-атворини унинг хатти – ҳаракатини «сезиш», эмпатия, бирга тугаши, шахсий интерпретациясини «тоза» тушуниш назарда тутилади. Тадқиқотчи иккинчи ҳолатда ҳеч қандай нарса ишлатмайди деб айтиш мумкин эмас: улар бор, лекин «ички» - тадқиқотчининг шахсий малакаси, индивидуал маънолари, интерпретация приёмлари ва бошқалар. Тадқиқотчи ўлчамда ишлатадиган ашёлари ташқи бўладиган, бошқача ҳам аташ мумкин. Бирнчиси координата ўқини ташкил қилиб «иккита субъект – бир субъект» ёки «ташқи» диалог – «ички» диалог.

www.arxiv.uz Иккинчиси «ташқи» ашёлар – «ички» ашёлар, ёки «ўлчаш интерпретацияси» ўқини келтириб чиқаради. Бу ўқлар билан ташкил қилинган квадратларда асосий психологик эмпирик методларни жойлаштирса бўлади. Психологик эксперимент бу нуқтаи назардан синалувчи билан бўлган ўвзаро муносабат, унинг хулқ - атворининг объектив регистрацияси билан мослашадиган методдир. Экспериментал психология методлари Экспериментал психологик методларига мурожаат қилишдан олдин уларни умум-илмий позицияларини кўриб чиқамиз. Барча методлар маълумотлар олиш учун ишлатилади. Улар актив ва пассивларга ажратилган. Активларига лаборатория экспериментлари ва уларнинг модификацияси, квази-эксперимент киради. Пассивларига – кузатиш, кичик метод, фаолият маҳсули анализи, ўлчаш ва корреляцион кузатувлар, маълумотлар йиғиш методи ва ҳ.к. Биринчи методда кузатув, ходиса ва жараёнлар билан фаол таништиради. Албатта объектга таъсир этган ҳолда, иккинчи метод жараёни эса уни фақат рўйхат қилиш билан чегараланади. Кузатувчи рўйхатни тўғридан-тўғри ёки саволнома асосида ёзиб боради. Худди шу нарса таъсир қилиш жараёнида ҳам қўлланилиши мумкин. Эксперимент жараёнида тўғридан-тўғри мулоқот методи орқали ўтказилади. Бу иккинчи жараён психологик эксперимент методларидир. Учинчи жараён ҳам мавжуддир. Экспериментатор кузатув жараёнида табиий усуллардан ёки «тушуниш методи» дан тўғридан тўғри кузатувчига нисбатан қўллайди. Эксперимент жараёнида кузатувчи вазифаларни фаол бажаради. Кузатиш, сўров давомида эса унга ҳеч қандай вазифа берилмайди ва у ўзини эркин тутади. Асосий мезонлар мавжуд бўлиб бу қуйидагилардан иборатдир:

www.arxiv.uz 1. Экспериментал кузатув, систематик кузатув ёки корреляцион кузатув. Уларни хусусияти шундаки, кузатувчи корреляцион асосий ўтиш даврлари ўртасида алоқаларни аниқлайди. Бунинг учун у сара кузатувчиларни танлаб, улар билан иш олиб бориш кетма-кетлигини режалаштирилади. 2. Табиий эксперимент ва кузатувлар, суҳбат, клиник метод, айрим ҳолларни тушунтириш методи ва ҳоказолар. Бу методлар инсон хулқ- атворини хусусиятларини юзага чиқаради, эмпирик умумийликларга хизмат қилади. 3. Квази-эксперимент. «Оралиқ» табиий методлар орқали кузатув ўтказиш билан қаттиқ назоратли кузатувлар ўзгаришига айтилади. Квази- эксперимент методи ёрдамида тўлиқ схемани яратиш мумкин эмас. Аммо бу камчиликка қарамай квази-экспериментал регионлардан фойдаланиш имконини беради. Экспериментал кузатувларнинг барча ноэкспериментал методларга зиддир. Худди шуни Ф.Ш.Мак Гиксен қуйидагиларда кўрсатади: 1. Классик клиник метод. 2. Табиий кузатиш. 3. Сўровнома 4. Архив текшириш 5. Корреляцион алоқани ўрнатиш. 6. Квази-эксперимент. М.В.Мэтлин эса қуйидагиларда кўрсатади. 1. Табиий кузатиш 2. Сўровнома 3. Корреляцион кузатув 4. Архив текшириш 5. Алоҳида ҳолларни ўрганиш. А.К.Кобзи экспериментга корреляцион методини ва экспериментгача методини қарама-қарши қўяди. Уларга: сўровнома, умумий кузатиш ва

www.arxiv.uz умумий эксперимент. Хулқ атворни ўрганишга архив методи, ўз-ўзига баҳо бериш ва тестни кўриб ўтади. Формал кўринишларга эса бир неча экспериментал кузтувларни типлари ажратилади. Буларни қидирув (изланиш) ва тасдиқлаш экспериментларда кўриш мумкин. Уларнинг фарқи ишлаб чиқариш муаммосини даражасига қараб ажратилади. Қидирув эксперименти мустақил ёки тобе ўзгаришларга ўтишда ўзаро алоқа даврида олиб борилади. Алгоритм кузатув қуйидаги кўринишда бўлади. 1. А ва В орасидаги боғланиш фарази сабаби. 2. Қидирув экспериментини ўтказилиши. 3. Фараз тасдиқланмаса янги қидирув эксперименти ёрдамида фараз кўриб чиқилади. Агарда фараз тасдиқланса, миқдор функционал фараз илгари сўрилади 4. Тасдиқлов эксперименти ўтказилади. 5. Ўзгариш алоқалари ҳақида фараз қабул (ёки рад) қилинади ва аниқлик киритилади. Психологик экспериментларда «Критик эксперимент», «пилотаж кузатув», «пилотаж эксперимент», «ёпиқ эксперимент», «табиий эксперимент» ларидан фойдаланилади. Пилотаж кузатув термини эксперимент жараёнида синов ҳолатида кўрилади. Бу усул асосан экспериментга кириш вақтида қўлланилади. У қатъий кузатувга мухтож эмас. Бу усул орқали олинган маълумотлар ишончли эмас. Бу нарса кўпгина хатоларни олдини олишга ёрдам беради. «Дала шароитида кузатиш» реал хаётдаги ўзгариш ҳолатларини кундалик хаётда олиб борилади. Ўз ҳолига кўра бу усул квази- экспериментига тааллуқли дейишимиз мумкин. Чунки уни эксперимент жараёнида назоратга олиб бўлмайди. Табиий ва дала шароитидаги

www.arxiv.uz эксперимент илмий маълумотларни олишни ягона усули ҳисобланади. Экспериментал кузатувларни психологияда бошқа фанлар сингари бир неча босқич орқали амалга оширилади. Эксперименал психологик кузатувларнинг асосий босқичларини кўриб чиқамиз. 1. Ҳамма кузатувлар унинг мавзусидан бошланади. Мавзу: кузатув доираси, муаммо доираси, предмет танлаш, объект ва метод. Аммо энг асосийси бу ўз бирламчи муаммоси. Кузатувчи замонавий психология ҳақидаги билимлардан қониқарди у муаммони ҳис қилди, қайси назария қарши, зид тушунчаларни келтириб чиқарилди. Эмпирик кузатувларни уч асосий ҳолларда ўтказилади. - Фаразни текшириш ва унинг мавжудлиги; - Фаразни текшириш орқали алоқани аниқлаш; - Фаразни текшириш А ва В кўринишларни бир-бирига тобелиги. 2. Биринчи босқичдан сўнг иккинчи адабиётлар билан ишлаш. Кузатувчи экспериментал маълумотларни ўрганиб чиқиши, бошқа психологларнинг фикрини ўрганиб чиқиши керак. Ҳурматга сазоворларни «Россиянинг илмий журналларидан «Психологик журнал», «Психология саволлари», МГУнинг психология фанидан ахборотнома ва ҳ.к.». адабиётлар билан ишлашда фаразларни кўриб чиқиш билан бирга, янги фаразларни келтириб чиқариш мумкин. 3. Кейинги босқичда фаразни аниқлаш кўриб ўтилади. Психолог реал психика билан эмас, вазиятнинг ташқи кўринишларини бошқаради. Бу кузатувчининг психикасини бошқаради. 4. Кузатувчи эксперимент қуролини танлаши керак. Бу унга: а) ўзгаришни мустақил бошқариш; б) тобе ўзгаришни рўйхатга олиш; в) бу ерда гап методикага тегишли аниқ ахборотларга эга бўлишидир. Кузатувлар жараёнида турли хил методикалардан фойдаланиш мумкин. а) «Беркитилган фигура» тести; б) «Сиёҳ рамка» ёки «Хос рамка» тести; в) «Сиёҳ - эгик хона» ва ҳ.к. Биринчи кўринишда кузатувчида замон

www.arxiv.uz Виткин – Готшальд тести блоки ва секундомер бўлиши керак. Иккинчи кўринишда эса автоматлашган эксперимент. Бу компьютер ёрдамида ва ниҳоят учинчи кўринишда жиҳозга – экспериментал камера зарур. Психологик экспериментда турли хил психофизиологик ҳам аппаратура қўлланилади. Фақат кузатувчини тестлар билан толиқтириб қўйиш керак эмас. Минг афсуски, бизда психологик экспериментал кузатувларни ўтказиш учун аппаратуралар билан муаммолар жуда кўп ва экспериментал лабораториялар стандартларга жавоб бермайди. Тест методикалари ҳам кузатувчи ва амалиётчиларни қониқтирмайди. Шунинг учун кўпгина аппаратуралар мустақил тайёрланади. Ёки имконият бўлса тиббиёт жиҳозларидан фойдаланилади. 5. Экспериментал кузатувларни режалаштириш асосий босқич ҳисобланади. Биринчи ўринда гап ташқи ўзгарувчинларнинг ички тобе ўзгарувчинларида таъсир этиши мумкинлиги ҳақида кетмоқда. Режалаштириш ички ва ташқи экспериментнинг валидлигига жуда зарур кейинги босқич бўлиб экспериментал режа ҳисобланади. Кузатувчи экспериментни бир синалувчи билан ўтказиши мумкин. Бу ҳолда кузатувчи кузатув учун бир режа асосида иш олиб боради. У гуруҳий бир қатор режаларни ҳам экспериментда қўллаши мумкин. Вақт ва ресурсларни танқислиги сабабли кузатувчи максимал оддий режалаштириш асосида олиб боради. Мураккаб фаразларни аниқлаш учун мураккаблашган режалардан фойдаланилади. Содда режаларга асосий ва назорат режалар киради. Лекин ундан ҳам мураккаб бўлган экспериментал режалар мавжуд Д.Кэмпбел томонидан икки ўзгарувчиларнинг орасидаги алоқани аниқлаш учун процессуал классификация режаси яратилди. Улардан асосийси: содда режа – икки гуруҳ учун тест ўтказиш (тест-таъсир-ретест); 2 рондомизирланган гуруҳлар тест ўтказмайди (рондомизация – таъсир - тест); Соломон режаси 4 гуруҳ учун. Бу ундан олдинги икки гуруҳни бирлаштиради. Улар чинакам эксперимент режалари ҳисобланади. Агарда чинакам

www.arxiv.uz эксперимент режасини қўллай олмаса унда квази-эксперимент режаларидан фойдаланилади. 6. Синалувчиларни танлаш ва гуруҳларга бўлиш экспериментал режага асосан олиб борилади. Кўпгина ҳайвонлар ва одамлар бу кузатувларда танланма деб аталади. Психогенетика бўйича мутахассис синалувчи қилиб моно-дизигота эгизакларини шу билан уларни буви-бува, ота- оналарни ҳам танлайди. Тиббий психолог афғон урушида қатнашганларда постравматик стресс синдромига йўлиққанлиги сабабли уларда агрессив ҳулқ-атворни ўрганади. Барча потенциал кузатувчилар турли хил ёки жинс, ижтимоий ҳолати, билими даражаси соғлиғи ва хоказолар билан характерланади. Ундан ташқари улар турли индивидуал психологик хусусиятларига эгадирлар. Масалан: интеллект даражаси билан нейротизм, агрессия танланманинг асосий талаби репрезентативлик. Синалувчилар гуруҳларга тўғри жойлаштирилган бўлиши керак. Барча гуруҳ эквивалент бўлиши керак. 7. Экспериментни ўтказиш бу энг асосий жиддий, жавобгарликни талаб этади. Кузатувчи кўникма ва малакаларга эга бўлиши зарур. Энг зўр ғояни ҳам кузатувчи малакасизлиги туфайли ҳам бузиб юбориши мумкин. Эксперимент жараёнида кузатувчи синалувчига таъсир жараёнини ташкиллаштиради. Қонун- қоидалар билан таништиради, керак бўлса ўргатиш, тайёрлаш ишларини олиб боради ва ниҳоят кузатувчи экспериментдан сўнг синалувчи билан сўровнома ўтказади (постэкспериментал интерьвю). а) экспериментга тайёргарлик. Кузатувчи экспериментга хона ва жиҳозларни тайёрлайди. Энг асосий босқич бу йўриқнома билан таништириш. У қисқа 11 сўздан ошиши керак эмас; б) синалувчиларга йўриқнома ва мотивни етказиш, йўриқнома ўз ичига мотивни олиши керак. Синалувчи эксперимент жараёнида қандай имкониятларга эга бўлишини билиши керак. Кўпгина ҳолларда синалувчиларга бундай шароит одатий бўлмаганлиги сабабли уларда ҳаяжон кузатилади. Уларни диққати бўлиниши мумкин. Ундан

www.arxiv.uz ташқари йўриқ номани тез тушуниб етиш когнитив индивидуал хусусиятларга боғлиқ. Шунинг учун синалувчи йўриқномани тушунганлигини аниқлаб олиш жуда муҳим; в) эксперимент бошида синалувчиларни қобилияти, синалувчи сифатида иштирок этиши хоҳишига қараб аниқланади. Унинг соғлиғи ҳам текширилади. Экспериментдан олдин унинг олдида хатти-ҳаракат фаолият режаси бўлиши керак. Одатда эксперимент пайтида ёрдамчи ассисент иштирок этади. У ёрдамчи ишларини олиб боради. Кўп ҳолларда ассисцент қайдномани ёзиб боради. Унда синалувчининг жавоблари ёзиб борилади. Ундан ташқари у синалувчини умумий кузатиб эксперимент жараёнида юзага келадиган ишларни белгилаб боради. У аппаратураларни ишлаб туришига ҳам жавобгар. 8. Статистик методларни қайта ишлаш, улар билан ишлаш ва натижаларнинг таҳлили – кейинги босқичдир. Одатда методларни қайта ишлаш экспериментни режалаштириш босқичида ёки ундан олдин бўлиб ўтади. Экспериментал фараз статистика кўринишида келади. а) икки ва ундан ортиқ гуруҳларнинг ўхшашлиги; б) мустақил ўзгарувчиларни таъсири; в) тобе ва мустақил ўзгарувчиларни статистик алоқаси; г) Потент ўзгарувчилар тузилиши. Маълумотларни математик қайта ишлаш учун стандарт пакет программа мавжуд. Бизга маълум ва қулайлари: statistica , stadia , stadgrapnics , Sy Stat , SPSS , SAS , BMDP . Барча пакетлар бўлинади: 1. сцецлашган пакет, 2. умумфойдаланиш пакети; 3. умум фойдаланиш учун тўлиқ бўлмаган пакет. Кузатувчиларга умумфойдаланиш пакети маслахат берилади. Барча программаларни ҳужжатлар билан тўлдирилади. Экспериментаторларни айтишича энг яхши вариант бу SPSS пакетидир. 9. Мулоҳаза ва натижалар интерпретацияси кузатув циклини якунлайди. Экспериментал кузатувларда фараз тасдиқланади ёки рад этилади: «Агар А унда В».

www.arxiv.uz Кузатувчи ўз мулоҳазаларини билдиради ва ниҳоят у ўз хулосасини таҳлил қилади. Бу кузатувнинг охирги босқичи ҳисобланади; қўлёзма, рисола, монография, илмий журнал редакциясига хат тайёрланади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, экспериментал кузатув аниқ схема орқали ўтказилади. Уни ўтказишнинг асосий босқичи; муаммонинг тузилиши ва фаразни кўтариб чиқариш, методиканингтузилиши, аппаратура танлаш, синалувчиларни танлаш, ўзгарувчиларни назорат қилиш режаси, эксперимент ўтказиш, натижаларни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш, илмий ҳисоботга тайёргарлик. Шундан сўнг кузатув якун топган ҳисобланади. Илмий фараз тасдиқландими ёки рад этилдими, натижа жамоа фикрига ташланади. Кузатиш методининг асосий афзаллиги шундан иборатки, кузатиш табиий шароитда ўтказилади, кузатиш кузатилаётган шахсларнинг одатдаги ҳулқ- атворларини ўзгартирмайди. Кузатишни битта одам устида ҳам ва бир гуруҳ шахслар устида ҳам олиб бориш мумкин. Бу метод болалар боғчаси гуруҳларидаги ёки мактаб синфидаги болаларни ўрганиш учун қулайдир. Кузатиш методининг камчилиги унинг анчагина меҳнат талаб қилишидир. Тадқиқотчи психологни ҳулқ-атворнинг исталган қиёфада эмас, балки конкрет тадқиқот вазифалари билан боғлиқ ҳолда намоён бўлишигина қизиқтиради. Шунинг учун кузатилувчи шахс хусусиятлари ва психик ҳолатларининг ўзига керакли тарзда намоён бўлишини кутиб туриши керак. Бундан ташқари, психик хусусиятларнинг якка ҳолда намоён бўлишини кузатиш ва қайд қилиш етарли эмас. Тадқикотчи у ёки бу хусусиятларнинг характерлигига, типиклигига ишонч ҳосил қилиши керак. Эксперимент. Эксперимент методининг асосий фарқи ва афзаллиги шундан иборатки, бунда тадқиқотчи ўз ҳохиши билан қандайдир психик жараён ёки хусусиятни юзага келтириб психик ҳодисанинг ташқи шароитга боғлиқлигини текшириб кўриши мумкин. Эксперимент методининг ана шу афзаллиги унинг психологияда кенг қўлланилиши билан тушунтирилади.

www.arxiv.uz Эмпирик, яъни тажриба йўли билан қўлга киритилган фактларнинг асосий кўпчилиги психологияда экспериментал йўл билан олингандир. Бироқ ҳар қандай тадқиқот қилинадиган вазифаларга экспериментни қўллаб бўлмайди. Масалан, агарда психик жараёнлар ва функциялар кўпроқ эксперимент йўли билан ўрганилса, шахснинг бирмунча содда хусусиятлари (темперамент, кўпгина қобилиятлар) ҳам шу методда ўрганилади. Лекин ҳарактернинг ва қобилиятларнинг мураккаб турларини ҳали эксперимент методи билан ўрганиб бўлмайди. Суҳбат методи. Бу метод тадқиқотнинг турли босқичларида қўлланилади: масалан, дастлабки танишиш босқичида ҳам бошқа методлар, айниқса, кузатиш методи орқали қўлга киритилган хулосаларни аниқлашда қўлланилади. Суҳбат методидан моҳирлик билан фойдаланиш жуда қимматли натижаларга эришишга ёрдам бериши мумкин. Интервью методи. Психология фанидаги бу метод социологияда кенг кўлланиладиган анкета методидан фарқ қилади. Худди суҳбат методи каби интервью методи ҳам сўроқ-жавоб методига тегишлидир. Кўпинча интервью учун саволларни социологик анкеталар типига ўхшатиб, яъни кўп масалалар юзасидан кўплаб жавоблар олишни кўзлаб тузилади. Интервью методига бундай тарзда ёндашиш тадқиқотнинг фақат биринчи босқичига, муаммо билан дастлабки танишиш босқичига тўғри келади. Бироқ билимларни ва ўрганилаётган психик хусусиятларни структурасини ҳисобга олиб тузилган саволлар ўрганилаётган хусусиятлар структуралари ҳамда даражаларини бундан кейин аниқлаш учун жуда қимматли натижалар бериши мумкин. Эксперт баҳолаш методи. Бу метод шахс психологиясида кенг қўлланилади. Экспертлар сифатида текширилаётган кишиларни яхши биладиган шахслар – болалар боғчаси ва мактаб-интернатларнинг тарбиячиларини, синф раҳбарлари, ишлаб чиқариш-техника билим юртларининг мастерлари, ишлаб чиқаришдаги мастерлар, илмий жамоа раҳбарлари, ҳарбий командирлар, администраторлар, спорт тренерлари қатнашишлари мумкин. Эксперт баҳоларни кўпроқ хусусиятларнинг сифат

www.arxiv.uz жиҳатидан намоён бўлишларини тасвирлаш эмас (буни экспертлар билан қилинадиган кейинги суҳбатларда ўтказилса анча фойдалироқ бўлади), балки ўрганилаётган хусусиятларнинг ифодаланишини миқдорий баҳолаш тарзида, яъни у ёки бу хусусият ёки хулқ-атвор элементлари даражаларини баҳолаш тарзида ўтказилса мақсадга мувофиқ бўлади. Экспертлар умумлаштириш билан боғлиқ бўлмаган хулқ-атвор элементларининг анча-мунча майда қисмлари ифодаланганлигини қайд қилиши лозим. Умумлаштириш – экспертнинг эмас, балки тадқиқотчининг ишидир. Ўз-ўзини кузатиш методи. ХУШ-Х1Х асрлар эмпирик психологияси томонидан камситилган бу метод сўнгги йилларда яна маълум аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Чунончи, суҳбат ва сўроқ-жавоб методларини ўз-ўзини кузатиш методи орқали олинган маълумотларсиз қўллаб бўлмайди. Буни суҳбат ва шахсий савол-жавоб ўтказиш учун саволлар тузишда ҳисобга олиш зарур. Лекин ўз-ўзини кузатиш, гарчи психологик тадқиқотларнинг асосий методи бўлмаса-да, мустақил аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Ўз-ўзини кузатиш методи психик ҳолатларни, яъни тетик кайфиятни, аччиқланишни, ишчанликни, касб билан боғлиқ бўлган сермаҳсул ишларни ўрганишда айниқса фойдали бўлиши мумкин. Тестлар методи. Тестлар, яъни озми ёки кўпми стандартлаштирилган (бир хиллаштирилган) шахс хусусиятларини қисқа муддатли синаш методлари яхши ёки ёмон асосланган бўлиши мумкин. Яхши асосланган тест – бу олдиндан ўтказилган катта экспериментлар натижасидир. Назарий жиҳатдан асосланган ва экспериментал жиҳатдан муҳокама қилинган тестлар тадқиқотчи учун илмий ва амалий аҳамият касб этиши мумкин. Архив методи. Америка илмий адабиётларида «Архивлик методи» деган атама қабул қилинган, бундай тадқиқотларни ўтказувчи психолог синалувчининг актуал хулқини кузатмайди ва ўлчамайди, кундалик қайдномаларни ва ёзувларни, архив материалларини, меҳнат, ўқув ёки ижодий фаолиятини анализ қилинади.

www.arxiv.uz Собиқ совет психологлари бу методни ифодалашда бошқа атамадан фойдаланишди. Кўп ҳолларда уни «фаолият маҳсулларини ўрганиш» ёки «праксиметрик метод» деб ифодаланади. Тадқиқотчи тадқиқотлар матнини, фаолиятнинг, предметли маҳсулотини турли хил мақсадларда ўтказиши мумкин. Мақсадлар жорий қилишнинг конкрет усулларини архивлик методи унинг хилма-хиллигини ажратиб кўрсатади. Шахс психологиясининг кенг ёйилиши ижодий психология ва психология тарихи, бир шахснинг ёки кўп одамлар ҳаёт йўлининг ўзига хослиги – биографик методнинг номини олди. «Архивлик методи» хилма-хиллигига контент-анализ техникаси ҳам тааллуқлидир. Контент – анализ ўзидан янада такомиллаштирилган ва ҳужжатлар анализининг қатъий методларини намоён қилади. Тадқиқотчи мазмун бирлигини ажратиб, олинган маълумотларни контифицировка қилади. Бу метод нафақат психологияда кенг тарқалган, балки бошқа илмий адабиётларда ҳам ёритилгандир. Асосан, кўп ҳолларда сиёсий психологияда, реклама психологияси, алоқаларда фойдаланилади. Контент – анализни ишлаб чиқиш Г.Лассуэла, Ч.Осгуд, Б.Берельсонлар номи билан боғлиқ бўлиб ,улар «Контент анализ, коммуникатив тадқиқотлар» фундаментал монографиянинг муаллифидир. Контент – анализдаги матн таҳлилининг стандарт бирлиги бўлиб; 1) сўзлар термини, рамз; 2) тугалланган фикр; 3) мавзу; 4) персонаж; 5) муаллиф ва 6) яхлит ҳолдаги йўлланма. Улар бир бирлик контексда янада умумий тузилиш сифатида кўриб чиқарилади. Контент – таҳлил маълумотларини қайта ишлашнинг бир қанча усуллари мавжуд. Оддий матндаги у ёки бу бирликларнинг кўриниш даражаларини қайд этилишидир. Тадқиқотчи бу кўринишлар даражасини у ёки бу бирликларини турли матнларда қўллаб, ундаги ўзгариш бошидан, то якунланишга қадар аниқлайди.

www.arxiv.uz «Мустаҳкамлик коэффиценти» учрашиш ёки «чегараланган оғирлик» у ёки бу бирликка хослари ажратиб қўйилади. Анализнинг иккинчи типи – матндаги контент – анализ бирлигини матрица қурилишидаги мужассам кўринишлари ҳисобланади. Бунда: Масалан: турли хил йўлланмаларда эркинлик частатоси А ва В бирликда ёзилади. Ҳамкорликдаги тўқнашув шартли тасодифий ажратилади ва у Рқ(АВ)қР(А)хР(В). Бир йўлланмадаги икки бирликни ҳамкорликдаги кўринишлари белгиланади. Тўқнашувнинг эмпирик матрицасини турли бирликларини назарий матрица билан таққослаш мумкин. Бу муолажа Осгуд томонидан таклиф этилган ва мулоқот психологияси ва даъватда кенг тарқалган. Проектив тестлардаги натижаларни қўллашда, суҳбат материалида контент – анализдан фойдаланилади. Громоздни муолажасига қарамай, контент – анализ кўпгина ютуқларга эга; тадқиқотчини синовчини хулқига нисбатан таъсири маълумотлар ишончлилиги текширилади. Бу метод тарихий ҳужатларни анализида тавсия этиш мумкин. Контент – анализ охирги ҳолда кўп қиррали маълумотлар анализи, психомантика ривожланишида боғланиш «иккинчи нафас» номини олди. Фаолият маҳсулотларини анализи – метод, психология тарихида, антропопсихология, ижодий психологияда кенг тарқалган. Ижодийлик психологиясида у асосий ҳисобланади токи, ижодий маҳсулотни антиқалиги ҳам шундадир. Фаолият маҳсулотларнинг анализи клиник психологлар учун муҳим материални тақдим этади; алоҳида касалларда (Шизофрения, Манианал – депрессив психоз ва б.) самарадорлик ҳарактери у тез ўзгаради (матнларда, расмларда ва ҳ.к). Нейропсихологик анализнинг бемор фаолият маҳсулдорлигини намунаси. А.Р.Лурия «Йўқолган ва қайтарилган» ишларида баён қилинган.

www.arxiv.uz Барча таҳминлар кундалик қайдларни таҳлил қилиш, миянинг чап ярим шарлари 3Ғ1 қисми оғир асоратларни кечирган асосида ўрганади. Проектив метод оралиқдаги ўз даражасига кўра психологик ўлчам ва фаолият маҳсулдорлигини анализи методи бўлиб ҳисобланади. Проектив методнинг исталган муолажасини қўллаш, исталган психологик тестни қўллашга ўхшашдир синалувчига алоҳида вазифаларни бажариш буйруғи берилади, расмни чизиш, расм асосида ҳикоя тузиш, гапни тўлдириш. Экспериментатор унинг ҳаракатларини бошқаради, суҳбатни олиб боради, вазифаларни алоҳида кетма-кетликда кўрсатади. аммо анъанавий тест ўтказишда муолажа анализи ва ишланаётган фаолият маҳсулотларини таҳлилига акцент ўтказилади. Л.Фрэнка классификациясига биноан проектив методикаларни ижодий маҳсулотларни ўрганиш унчалик кўп эмас; «Уйнинг расми» тести, «Одам қомати», Гудинаф ва Маховер тести, «Дарахт расми» тести. Аммо у ёки бу чегарада фаолият муҳсулотини анализи кузатилади ва таҳлил жараёнида, бошқа тест натижаларида ҳам кузатиб борилади. Улар қаторига ТАТ, Розенцвей тести «Сиёҳлар доғи» тести, ёзув анализи киради. Барча проектив тест белгилар қаторини яқинлаштиради. - Материалнинг ёки вазифага нисбатан ноаниқлиги. - «Очиқлик» - кўпинча потенциал жавоблар – синалувчи барча реакциялари қабул қилинади. - Мулозаматлилик атмосфераси ва экспериментатор томонидан четдан баҳолашнинг иштирок этмаслиги. -Психик функциянинг ўлчаниши эмас, ижтимоий муҳитга муносабатни, шахснинг модуси ўлчанишидир.

Похожие

Экспериментал психология предмети

Ижтимоий психология предмети ва тадқиқот методлари

Экспериментал тадкикотлар асоси

Экспериментал тадқиқот босқичлари

Ёш психологияси ва педагогик психология фанининг вазифалари ва тадкикот методлари