Motivatsiya psixodiagnostikasi - Психология - Рефераты

Motivatsiya psixodiagnostikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Motivatsiya p sixodiagnostikasi REJA 1. Abraham Маslоw концепцияси. 2. Мотивацияга оид назариялар. 3. Кутишлар ва Адолатлилик назариялари. 4. Портъер-Лоулер (Porter-Lawler) модели. 5. B.Weonerнинг мотивацион назарияси. 6. Тадбиркорлик мотивацияси ва қизиқишларини ўрганишда қўлланиладиган психодиагностик методлар.

1. Abraham Маslоw концепцияси лимларнинг фикрича, ҳар қандай мотивациянинг асосида эҳтиёж ётади. Эҳтиёж – бу индивиднинг ривожланиши ва фаол даражада ўзини намоён қилишининг шароитларга боғлиқ бўлган омилидир. Эҳтиёжлар қуйидагича фарқланади: биологик; физиологик; психологик; ижтимоий.О Abraham Маslоw (1908-1970) – машҳур америкалик психолог, психиатр ва гуманистик психология вакили бўлиб, у гуманистик психологиянинг асосий ғояларидан сақланиб қолинган психотаҳлил ва бехивиоризм йўналишларини ўзаро бир-биридан намойишкорона ажратиб турувчи “учинчи куч” атамасини киритган олимдир. Maslow “Сабаблар ва шахс” (1954) китобида ўзига хос, ноёб концепцияни таклиф этган бўлиб, унга кўра инсонлар – эҳтиёжлар, майллар ва қобилиятларнинг наслий психологик тизимига эга бўлиб, улар одатда жамият равнақи учун хизмат қиладилар. Maslowнинг фикрича, соғлом ривожланиш учун бизнинг қобилиятларимизни фаолиятларда амалга ошириш, кўрсатиш даркор, зеро, психик бузилишларнинг аломати ана шу ички имкониятлар, қобилиятларни тормозлаш ёки шу қобилиятларни рўёбга чиқармаслик натижасида пайдо бўлади. Maslow машҳур эҳтиёжлар иерархияси чизмасини яратган бўлиб, бу унга кўплаб эътирозлар ва эътирофларни олиб келди. Унга кўра дастлабки шарт, яъни асосий физиологик эҳтиёжлар (очлик, чанқоқлик) юқори устун ҳисобланган эҳтиёжлардан (ўз-ўзини ҳурмат қилиш ва ўзини рўёбга чиқариш) олдин қондирилиши керакдир. Ўзини ўзи рўёбга чиқаришнинг аниқ турлари инсон характерига боғлиқ ҳолда ўзгариб боради. Maslow назариясининг танқидчилари унинг фикрларидаги валидлик даражасига ишонқирамай қаради. Уларнинг фикрича, ташқи чиройига

қарамай, Maslow назарияси илмий асосга эга эмас ва далил, исботлар билан қўллаб-қувватланмаган. Maslowнинг ўзи эса бу назарияни экспериментал томондан муваффақиятли дея олмаса-да, лекин у кўп одамларнинг шахсий тажрибалари билан мос келади ва уларга ҳаёт мазмунини англашга ёрдам берган, деб таъкидлайди. Maslow эҳтиёжлар иерархияси бўйича бихевиористлардан биринчилардан бўлиб ўз ишларида инсоний эҳтиёжларни қанчалик мураккаб эканлигини ва мотивацияга таъсирини яратиб беради. 1940 йилда ўзининг мотивация назариясини ярата туриб, Maslow шуни тан оладики, инсонлар турли хил эҳтиёжларга эга ва бу эҳтиёжларни бешта асосий тоифага ажратиш мумкин. Шундай қилиб, Maslow эҳтиёжларнинг иерархик моделини яратган (1.6.1.1-расм). Унинг тушунишича, одамлар эҳтиёжнинг кўплаб турларини бошларидан кечирадилар. Муаллиф уларни бир неча гуруҳга бўлиб таҳлил қилган: 1.1-расм. Maslowнинг эҳтиёжлар иерархияси Физиологик эҳтиёж Хавфсизлик эҳтиёжи Ижтимоий эҳтиёж Ҳурмат эҳтиёжиЮ кс алиш эҳтиёж и

физиологик эҳтиёж. Унга ташналик, очлик, дам олиш, уй-жой, жинсий алоқага бўлган эҳтиёжлар киради; хавфсизлик ва келажакка ишонч эҳтиёжи – бу эҳтиёжлар маълум бир гуруҳга хос бўлиб, унда инсонларнинг бир-бирини тушуниши, севги муносабатлари, ўзаро ижтимоий муносабатларга киришимлилиги, боғлиқлиги, қўллаб-қувватлаши кабилар киради. Maslow бу эҳтиёжларни ўсиш эҳтиёжлари сирасига киритади; ижтимоий эҳтиёж – жамиятда кераклиги ва ўз ўрни бор эканлигини ҳис қилиш эҳтиёжи. Расмий ва норасмий жамоалар, дўстлик ришталари бунга яққол мисол бўлади; ҳурмат қилиш эҳтиёжи – бунга ўзини ўзи ҳурмат қилиш ва тан олиш эҳтиёжлари кириб, бу ҳам ўсиш эҳтиёжига тааллуқлидир; ўзини кўрсатиш эҳтиёжи (юксалиш) – бу энг юқори эҳтиёж поғонасидир. Унда аҳамиятга молик, қадрланадиган шарт-шароитларда ва риволанишида инсоннинг шахс сифатида такомиллашуви назарга олинади. Maslowнинг таъкидлашича, инсоннинг орзу ва эҳтиёжлари чексиздир. Ҳар бир инсон бир маррага келгандан сўнг дарҳол иккинчи бир маррани мўлжаллай бошлайди. “Мақсад – интилиш – етишиш” жараёнини қайта- қайтадан такрорланаверади. Ҳамма юқори эҳтиёж кўрсатгичлари қатъий иерархик тузилишлар орқали амалга ошади. Maslowнинг фикрича, эҳтиёжнинг юқори поғонаси, қачонки эҳтиёжнинг пастки поғонаси (“физиологик, хавфсизлик ва ҳимоя”) қондирилгандагина юзага чиқади. Унинг назарияси ташкилотлар бошқарувида муҳим аҳамият касб этди. Менежерлар ишчилар нима учун ишлашни хоҳлашади-ю, нега хоҳлашмайди, деган нарсани аста-секинлик билан тушунишади. Уларга шу нарса маълум бўлдики, шахснинг эҳтиёж турларига қараб мотивацияси кенг кўламда аниқланади. Ўз қўл остидагиларни тўғри йўналтира олиши, уларнинг муаммоларини, эҳтиёжларини амалга ошириш йўли билан ҳал қилиш

мумкин. А.Maslow мотивация назариясининг классик намояндаларидан бири бўлиб қолди. Maslowнинг назариясига қисман ўхшаш бўлган Alderferнинг “ERG” (Existence, Relatedness and Growth), яъни “ББЎ” (Борлиқ, боғланиш ва ўсиш) назарияси. Агар Maslowнинг назарияси 50-йилларда яратилган бўлса, 70- йилларга келиб эса Clayton Alderfer бу назарияни бир мунча оддийлаштирди ва уни қуйидаги учта кўринишга келтирди: борлиқ – биринчи даражали эҳтиёж. Унда инсон ўз ҳаётий эҳтиёжларидан албатта қониқиши лозим; ижтимоий ахлоқ ва ўзаро муносабатлар эҳтиёжи (севги ва дўстлик); ўзини-ўзи тан олдириш – энг юқори эҳтиёж. Муаллифнинг фикрича, мазкур жараённи, бадиий асар яратиш, спорт бўйича муваффақиятларга эришиш, ҳатто, ота-оналик бурчининг яхши адо этилиши мисолларида кўриш мумкин. Ўзини ўзи рўёбга чиқарилгач, шу жиҳат билан боғлиқ бўлган ҳаётий кечинмалар оддий ҳолдек бўлиб туюлади. В.М.Каримова, Б.Т.Абдуғаффоров, Ф.А.Акрамоваларнинг фикрича, м отивациялашган тизим бирлиги – бу турткидир. Тузилиш жиҳатидан турткилар икки хил фарқланади: “хоҳиш-истакли” ва “ҳақиқий”. Ҳар бир инсон ҳаёти давомида турли вазиятларга тушади. Уларнинг хулқида турли хил мотивлар намоён бўлади. Кўпгина мотивлар меҳнат мобайнида шаклланади. Одатда одамларда меҳнат қилиш истаги фойда олиш ёки фойда тушиши учун хизмат қилади, яъни шу орқали бошқаларга ёрдам беради. Мотивлар англанган ёки англанмаган (қисман англанган) бўлиши мумкин. Биринчисида, ижтимоий хулқнинг сабаблари аниқ, эгаси учун равшан бўлса, иккинчи ҳолатда, амалга оширилган хулқнинг ички психологик сабаби, яъни унинг ортида турган эҳтиёж, фаоллик механизмлари жараёнининг ўзи англанмайди. Англанган мотивлар ижтимоий хулқни ўрганишда катта аҳамиятга эга, чунки биз кўпинча одамлар орасида, жамоат

ерларида, меҳнат жамоасида ўзимизнинг нима сабабдан айнан шу мавқени танлаганимизни, айнан шундай қарорларга келганимизни, айнан шу одамларни ёқтираётган ёки ёқтирмаётганимизни аниқ била олмаймиз. Бу ҳолат кўпинча ижтимоий установкалар орқали тушунтирилади. Ижтимоий установка – у ёки бу гуруҳларга нисбатан шахснинг баҳолари, ҳаракат қилишга ҳозирлиги ва идрок усулларидир. Умуман тадбиркорнинг ижтимоий хулқ мотивлари ҳақида гап кетганда, унинг икки элементини: ҳаракат дастури ва мақсадни ажратиш мақсадга мувофиқ саналади. Ҳаракат дастури мақсадга эришишнинг воситаларига аниқлик киритади. Бунинг учун ижтимоий хулқнинг мотивлари аниқланган, эҳтиёжлар мувофиқлаштирилган, мақсадлар ва унга етиш воситалари аниқ бўлиши керак. Шундагина тадбиркор ижтимоий хулқи жамият меъёрларига мос бўлади. 2. Мотивацияга оид назариялар avid McCellandнинг “ Мақсадга эришиш ” (Need for achievement), Frederick Herzbergнинг “ Икки омил ” (Two-factor theory), Lawler ва Xakmenнинг “ Режалаштириш, эҳтимоллик ” каби назарияларда тадбиркорлик фаолияти мотивациясини шакллантиришда тадбиркор фаолияти, унинг қарорлар қабул қилиши ва режалаштиришига оид масалалар ижтимоий-психологик талқин қилингандир.D Тадбиркорлик фаолияти мотивациясини янада кенгроқ очишда, бир концепция мавжудки – бу бошқарув тажрибаларида кенг қўлланилади. Бу F.Herzbergнинг “икки омил” назарияси. F.Herzberg саноатда ишлайдиган ишчиларнинг психологик касалликларини даволовчи мутахассис эди. Унга ишчиларни рағбатлантириш (ҳаракатга келтириш) концепциясини ишлаб

чиқиш таклиф этилган. У ўзининг ишлаб чиққан назариясини “мотивацияли гигиена” ёки “ишни жонлантириш” назарияси деб атайди. F.Herzberg ишга бўлган иштиёқларни иккига бўлади. У биринчи гуруҳга барча юзаки нарсаларни киритади. Уларга маош, ҳамкасб билан муносабат, моддий шарт-шароитлар киради. У кўпгина кузатувлари натижасида бир тўхтамга келди ва бу қарашларини 1966 йил нашр қилинган “Мотивация ва инсон борлиғи” деб номланган китобида баён этади. Унинг фикрича, ҳамма асосий мотивлар иккита таркибий ва бир-биридан фарқ қиладиган гуруҳларга бўлиниши керак – улар гигиена омиллари ва мотивлар омиллари. Биринчи омил, одамлар ишининг муваффақиятини таъминлайди ёки пасайтириб юборади. Herzberg бу омилларни қуйидагилар, деб ҳисоблайди: меҳнат шарти; фирманинг сиёсий аҳамияти; маоши; жамоадоши ва бошлиғи билан муносабати ва шунга ўхшаганларни киритади. Мотив омилларига эса: ишдаги муваффақият; иш юзасидан кўтарилиши; қулай имкониятга эгалиги; ишнинг қизиқлиги ва қийинлиги; ишнинг турли хиллиги; ишнинг режалаштирилишида қатнашиш ва ҳоказолар. Шунингдек, булар кўпинча мотивлаштириш вазифасининг натижаси учун керак. Бу мотивлар бир-бири билан нафақат тадбиркорлик мотивациясини шакллантирувчи фаолиятда, балки тадбиркорлик фаолиятини бошқаришда ҳам муҳим ўрин касб этади.

В.М.Каримованинг таъкидлашича, “Фаолият – эҳтиёж – мотивация” тушунчалари ўзаро боғлиқдир. Ҳар қандай фаолият ортида инсоннинг аниқ эҳтиёжи ётиб, бу эҳтиёж – шахсни ўраб турган муҳитга боғлиқдир ва бунда маълум маънода психологик тобе эканлигини тушунтирувчи талаблар мавжуддир. Шу эҳтиёж таъсирида пайдо бўладиган фаолликнинг турткиси – мотивдир. Умуман олганда, мотивацияга ўзини маълум бир хатти-ҳаракатларга ундовчи организмнинг ички ҳолати сифатида қаралади. А.А.Крилов ўз қарашларида, мотивация феноменини учта асосий талқинини шарҳлаб ўтади: “ Физиологик талқинлар – ички туртки ёки эҳтиёжларнинг аҳамиятлилигини таъкидлайди. Мисол учун, емишдан маҳрум бўлган ҳайвон очликни ҳис этади ва егуликни излаб топишга ва ўз физиологик эҳтиёжини қондиришга интилади. Очлик, чанқоқлик ва жинсий майл каби ҳолатлар организм учун муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли, одатда “бирламчи драйв” деб ҳисобланади. Бихевиористик талқинлар – ўргатиш (ўқитиш) жараёнида орттирилган ички турткиларга суянади. Масалан, пулга эга бўлишдек мотивацион мойиллик. Очлик ва чанқоқлик сингари “бирламчи драйв (бошқариш, ундаш)” ҳолатлар пуллар билан ассоциацияланиши сабабли, биз ишга нисбатан йўналтирилган юқори мотивацияни сезамиз. Психологик талқинлар – аниқ ҳаракатларга бизни ундовчи “бирламчи драйв” концепцияси инсоният хулқ-атворини ундаганда мураккаб турларини тушунтиришда ҳам долзарб бўлиб қолаверади. Ички мураккаб эҳтиёжга эришиш мотивацияси аффилиация ёки Maslow бўйича ўзини рўёбга чиқариш мисол бўла олади”. Адабиётларда мотивацияга оид назариялар, асосан, иккита тоифага ажратилади:

мазмуний; жараёний. Мотивациянинг мазмуний назариялари биринчи навбатда инсонларни ҳаракатга ундовчи эҳтиёжларини аниқлашга ҳаракат қилади, айнан унда ишнинг ҳажми ва мазмуни аниқланади. Мотивациянинг замонавий мазмуний концепцияларига асос солиниши, асосан, Abraham Maslow, Frederick Herzberg, David McCellandларнинг ишлари билан боғлиқ. Машҳур немис социологи Макс Вебер XIX аср бошларида бизнесдаги ҳолатни таҳлил этар экан, бизнес одоби масаласида муфассал тўхталиб ўтган. Бизнеснинг моҳиятини тушуниб етган ҳолда у: “Трубиналардан тутун чиқиши учун фойда олиниши зарур”, – деб таъкидлаган. Бу ерда у тадбиркорлар фаолиятидаги икки йўналишни ажратиб кўрсатади: усиз ишлаб чиқариш мавжуд бўлмайдиган оқилона фойдага интилиш; “бойликка интилиш”. М.Вебер иккинчи йўналишни бизнес эмас деб таъкидлайди. “Бундай интилиш официантлар, врачлар, рассомлар, енгил табиатли кишилар, аскарлар, қиморбоз ва гадойларда учрайди ва тўлиқ ишонч билан у барча давр ва мамлакатларнинг барча аҳоли гуруҳлари ва алоҳида шахсларига хос бўлади”. Мотивациянинг мазмуний назариялари одамлар хулқини белгиловчи эҳтиёжлар ва унга боғлиқ омилларга асосланади. Жараёний назариялар мотивацияни бошқача тарзда ўрганади. Уларда инсон қандай қилиб аниқ бир хулқ турини танлаши таҳлил қилинади. Жараёний назариялар асосчилари эҳтиёжлар мавжудлиги тўғрисида баҳслашмайдилар, балки одамлар хулқи эҳтиёжлар билангина эмас, балки психологик жараёнлар билан аниқланади, деб ҳисоблашади. Мотивациянинг жараёний назариясининг учта асоси мавжуд: кутишлар назарияси, адолатлилик назарияси ва Портер-Лоулер модели.

3. Кутишлар ва Адолатлилик назариялари 3.1. Кутишлар назарияси утишлар назариясининг асосий мазмуни Victor Vroom ишларига бориб тақалади. Унинг назарияси бўйича тадбиркордаги эҳтиёжнинг юқорилиги, маълум бир мақсадга эришиш мотивациясининг ягона зарурий шарти бўла олмайди. Бу ўринда тадбиркор мақсадини амалга оширишда, ўзи томонидан танланган йўлнинг кутилаётган натижага эришишига ва эҳтиёжининг қондирилишга мумкинлигига ишониши лозим.К Кутишларни, маълум бир воқеа содир бўлиши эҳтимолига тадбиркор шахси томонидан бериладиган баҳо сифатида кўриш мумкин. Меҳнатга мотивациянинг таҳлилида кутишлар назарияси учта ўзаро боғлиқликни тавсифлайди: меҳнат харажатлари – натижа, натижа – рағбатлантириш ва валентлик (рағбатлантириш билан қониқишлик) . Муаллифнинг фикрича, меҳнатга бўлган харажат ва қўлга киритилган натижа (Х-Н) ўртасидаги кутиш – бу сарф қилинган ғайрат билан олинган натижа орасидаги муносабатдир. Масалан, тадбиркор, ҳар кунгига нисбатан 10 та одамга кўп телефон қилиш натижасида, сотувлар ҳажми 15 фоизга ошишини кутади. Яна муаллиф ёзадики, натижа билан рағбатлантириш (Н-Р) муносабатлари орасидаги кутишлар – бу тадбиркор қўлга киритган натижасига жавобан жамият томонидан бериладиган рағбатлантиришни кутишдир. Масалан, тадбиркор 15 фоизга сотув ҳажмини ошириш натижасида 10 фоиз қўшимча даромад қўшилишини ёки тадбиркорлар палатасига аъзо қилинишини кутади. Кутишлар назариясида мотивацияни аниқловчи учинчи омил – бу валентлик ёки рағбатлантиришнинг қимматлилиги. Валентлик – бу маълум

бир рағбатлантиришлар олиш натижасида, инсонда нисбий қониқиш ёки қониқмаслик даражасидир. Турли одамларда рағбатлантиришларга эҳтиёж турли хил бўлганлиги учун бирор-бир одамга тўғри келгани, иккинчи бир одамга тўғри келмаслиги мумкин. Масалан, менежер ўз ишини жудаям аъло бажариши натижасида, унинг ойлик маоши бир мунча оширилади, ваҳоланки, менежер ойлигини ошишини эмас, балки лавозим бўйича кўтарилишини ёки раҳбарият уни янада ҳурмат қилишини исташи мумкин. Бундай ҳолларда эса бу кутилган натижаларга олиб келмаслиги мумкин. Бу омиллар муносабати 16.3.1-расмда келтирилган чизма кўринишида акс эттирилиши мумкин. 3.1-расм. Vroom бўйича мотивация модели Демак, тадбиркор учун юқоридаги мотивацияни белгиловчи учта омилдан биронтаси паст бўлса, унда мотивация ҳам паст бўлади ва меҳнат натижалари ҳам қониқарли бўлмайди. 3.2. Адолатлилик назарияси Қўйилган мақсадларга эришиш учун одамлар қандай қилиб ўз кучларини тақсимлаши ва йўналтириши тўғрисидаги бошқа бир тушунтиришни адолатлилик назарияси беради. Адолатлилик назарияси бўйича, тадбиркор олган манфаатларини сарф қилган кучларига муносабатини субъектив тарзда аниқлашади ва худди шундай иш Мувафаққиятга эришишда куч-ғайрат билан ишлашнинг кутилган натижалар бериши кутилмаси X – H Берилган рағбатлантиришнинг жамиятдаги қимматлилик кутилмаси ВалентликҚўлга киритилган натижаларнинг ўз орқасидан кутилган рағбатлантиришлар олиб келиш кутилмаси Н – Р МОТИВА ЦИЯ+ + =

бажараётган бошқа тадбиркорларни олган манфаатлари билан таққослашади. Агарда таққослаш номутаносибликни ёки тенгсизликни кўрсатса, яъни касбдошини худди шундай иши учун кўпроқ манфаат олган, деб ҳисобласа, унда психологик стресслар пайдо бўлади. Натижада, тадбиркор тенгликни ёки адолатлилик ҳиссиётини, сарф қилаётган куч-ғайратини камайтириш ва олаётган даромад миқдорини ўзгартириш орқали тўғрилаши мумкин бўлади. H.R. Arkes, Y.P. Garske олиб борган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, қачонки тадбиркор кам даромад топаяпман, деб ҳисобласа, иш интенсивлигини камайтиради. Агарда тескариси, яъни кўп даромад топаяпман, деб ҳисобласа, ўз фаолиятини ва хулқини ўзгартиришга унчалик мойиллик билдирмайди. 4. Портъер-Лоулер (Porter-Lawler) модели ayman W. Porter ва Edward E. Lawlerлар кутишлар ва адолатлилик назария-ларини ўз ичига олувчи, мотивациянинг жамланма жараёний назариясини яратишади (16.4.1-расм).L Уларнинг моделларида бешта асосий кўрсаткич мавжуд: сарф қилинган меҳнат, қарор қабул қилиш, олинган натижалар, рағбатлантириш, қониққанлик даражаси.

4.1-расм. Porter-Lawler модели Porter-Lawler моделига биноан натижалар самараси тадбиркор томонидан сарф қилинган меҳнатига, унинг қобилиятига ва характерига, шунингдек, ўзининг ролини тушуна олишига боғлиқ. Қилинадиган меҳнат даражаси, рағбатлантириш қиймати ва сарф қилинган меҳнатнинг айнан шу даражаси, ҳақиқатда ўз орқасидан маълум бир рағбатлантиришлар олиб келишига ишонч туйғусига боғлиқ бўлади. Бундан ташқари, Porter-Lawler моделида рағбатлантириш ва натижалар орасидаги боғлиқлик белгиланади, яъни тадбиркор ўз эҳтиёжларини эришган натижаларига бериладиган рағбатлар орқали қондиради. Porter-Lawler моделига биноан тадбиркор эришган натижалар учта кўрсаткичга боғлиқ бўлади: сарф қилинган меҳнат, инсон қобилияти ваРағбатлантириш қимматлилиги Ишчи роли баҳоси ҚониқишҚобилият ва характер Ташқи рағбатлантиришМеҳнат – рағбат боғлиқлиги муаммоси Ички рағбатлантириш Адолатли рағбатлантириш Натижалар (қилинган иш))Меҳнат

характери, шунингдек, сарф қилинган меҳнат билан даромад орасидаги боғлиқликни борлигига ишонч . Porter ва Lawlerларнинг асосий хулосаларидан бири шундан иборатки, натижавий меҳнат қониқишга олиб келади. Бу эса кўпчилик тадбиркорларнинг мотивация ҳақидаги фикрига тўғридан тўғри қарама- қаршидир. Улар инсоний муносабатларнинг эски назариялари таъсири остидалар, яъни қониқиш меҳнатнинг юқори натижаларга эришишига олиб келади, ёки бошқача қилиб айтганда, мамнун ишчи яхшироқ ишлайди, деб ўйлашади. Porter ва Lawler эса, аксинча, бажарилган иш туйғуси қониқишга олиб келади ва шунга кўра самарадорлик ҳам ошади, деб ҳисоблашади. Бу борада амалга оширилган тадқиқотлар, Porter ва Lawlerларнинг, юқори натижавийлик тўлиқ қониқиш натижаси бўлмасдан, балки унинг сабаби бўлиб келади, деган нуқтаи назарини тасдиқлайди. D.O.Hebbнинг фикрича, ишлаб чиқаришдаги мотивация, асосан, тадбиркор фаолияти сифатини кўтариш мақсадида, фаолиятни қўллаб- қувватлаш ва уни йўналтириш каби ҳаракатлар билан узвий боғлиқ жараёндир. B.Weonerнинг мотивацион назарияси .Weoner ўзининг “Мотивация назариялари” китобида тадбиркорлик фаолияти мотивацияни ёритишда “Инстинкт назарияси” , “ Идрок этиш назарияси ”, “ Бошқариш ва мустаҳкамлаш назарияси ” каби бир қатор назарияларнинг ўрни беқиёслигини алоҳида таъкидлаб ўтган. Унга кўра,B

1. Инстинкт назарияси Унда эътироф этилишича, тадбиркор фақатгина ташқи таъсир ва ички таҳлилга асосланган ҳолдагина эмас, балки ўзининг инстинктив мақсадларидан келиб чиққан ҳолда ўз хатти-ҳаракатларини амалга оширар экан. Ачинарлиси шундаки, бу ҳаракатларнинг натижаси моҳиятини улар кеч англаб буни ўзлари билмаган ҳолда амалга оширганликларини уқтиришади. 1-расм. B.Weonerнинг мотивацион назарияси чизмаси Тадбиркор фаолиятини ташкиллаштиришда, унинг инстинктив хислатларидан фойдаланиш назарияси 1920 йилларда ўз машҳурлигини йўқота борди. Бунга асосий сабаб, инсон инстинктининг серқирралиги бўлса, иккинчиси, олимларнинг инсон инстинктига ҳам таъсир қилиш мумкин, деган хулосалари бўлди. 2. Бошқариш ва мустаҳкамлаш назариясиҲАРАКАТ БОШҚАРИ Ш ОДАТ ТУРТКИ Фаолиятни илҳомланти- рувчи омил Ўтмишдаги малака ва ҳозирги замон фаолияти натижалари- нинг узвий боғлиқлик даражаси Келажакдаги юксалишга ишонч

Тадбиркорлик фаолияти мотивациясининг психологик жиҳатдан асослайдиган иккинчи назария бўлиб, унда тадбиркорнинг ҳозирдаги фаолияти ўтмишдаги малака ва келажакдаги мўлжаллаётган оқибат (ютуқ, соврин, мавқе...)ларига асосланади дейилади (16.1-расм). 3. Идрок этиш назарияси Ушбу назария “бошқариш” назарияси билан узвий боғлиқдир. Идрок этиш назарияси тадбиркорнинг келажакка бўлган ишончига асосланса, “бошқариш” назарияси ўтмишдаги воқеа оқибатларига асосланади. Идрок этиш назариясида таъкидланишича, инсон фаолияти келажакка бўлган орзу, умид, ишонч каби таркибий қисмлардан иборатдир. Демак, тадбиркорлик фаолияти мотивациясини шакллантириш ва уни ишлаб чиқаришга қўллаш психологик қарашларда жуда кенг ўрганилган муаммолардан биридир. 6. Тадбиркорлик мотивацияси ва қизиқишларини ўрганишда қўлланиладиган психодиагностик методлар муман тадбиркорнинг ижтимоий хулқ мотивлари ҳақида гап кетганда, унинг икки элементини: ҳаракат дастури ва мақсадни ажратиш мақсадга мувофиқ саналади. Ҳаракат дастури мақсадга эришишнинг воситаларига аниқлик киритади. Бунинг учун ижтимоий хулқнинг мотивлари аниқланган, эҳтиёжлар мувофиқлаштирилган, мақсадлар ва унга етиш воситалари аниқ бўлиши керак. Шундагина тадбиркор ижтимоий хулқи жамият меъёрларига мос бўлади.У А.Карповнинг ёзишича, меҳнатга ижтимоий мотивация муаммоси асосан ишлаб чиқаришдаги психологик ва тадбиркорлик бошқаруви масалалари муаммоларини ўз ичига олади.

Муаллифнинг фикрича, психологик муаммолар, ишчининг ва ҳар қандай тадбиркорнинг руҳий ҳолати, кечинмалари, ташқи омил таъсирини қай даражада ҳазм қила олиши ва буларнинг тадбиркор иш фаолияти ва натижасига таъсир қилиш даражаси тушунилади. Психологик нуқтаи назардан мотивацияни тизимли тарзда ўрганиш инсонни меҳнатга айнан нима йўналтиришини яққол аниқлашга имкон берди. Лекин инсонни меҳнатдаги хулқи тадқиқотлари мотивациянинг баъзи умумий тушунчаларини беради ва иш жойида ходим мотивациясининг прагматик моделларини яратишга имкон туғдиради. Тадбиркорлик фаолияти мотивациясини ижтимоий-психологик хусусиятларини ўрганишда, ҳозирги кунда, ривожланган мамлакатларда икки хил ёндошув мавжуд: методикалар жамланмаси; умумий мослашиш. Шунингдек, биринчи ёндошиш, методикалар жамланмасига тўртта метод киради: иқтисодий методлар (Д.Синк); мақсадли метод; ишни такомиллаштириш ва режалаштириш методи (Д.Хакмен, Г.Олдхэм); “қатнашиш” методи (метод “соучастия”) – ишчиларни жалб этиш. Ҳозирда ушбу жамият қатламининг психологик, ижтимоий ҳамда ижтимоий-психологик мавқеи хусусиятлари, шунингдек, ҳаёт фаолиятининг иқтисодий шароитлари ҳақида адекват тасаввурларга эга бўлиш ўта муҳим саналади. Шу билан бирга уларда ижтимоий-психологик хусусиятларни ривожлантириш динамикасини кузатиш ҳам муҳим аҳамиятга моликдир.

АДАБИЁТЛАР 1. Автономов В.С. Модель человека в экономической науке. – СПб.: Экономическая школа, 1998. 2. Бурлачук Л. Психодиагностика. – СПб.: 2002. 3. Вебер М. Избранные произведения / Пер с нем.; Сост., общ. ред. Ю.Н. Давыдова. – М.: Прогресс, 1990. 4. Волгин В.В. Индивидуальный предприниматель: практическое пособие. – 8-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и К˚”, 2006. 5. Даниелянц А. Мотивация предпринимательской деятельности // Проблемы теории и практика управления. – М.: 1992. – №6. 6. Джон М. Библиотека избранных трудов о стратегии бизнеса. Пятьдесят наиболее влиятельных идей всех времен / пер.с англ. – М.: ЗАО “Олимп-Бизнес”, 2006. 7. Зомбарт В. Буржуа: Этюды по истории духовного развития современного экономического человека / РАН Ин-т социологии. – М.: Наука, 1994. 8. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы . – СПб.: Питер, 2000. 9. Карнеги Д. Как завоевывать друзей и оказывать влияние на людей / Пер. с англ. – Екатеринбург: У-Фактория, 2004. – 784 с. 10. Каримова В.М . Психология. Ўқув қўлланма. – Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, “ЎАЖБНТ” маркази, 2002. – 205 б.

Похожие

Intellekt psixodiagnostikasi

Shахs psixodiagnostikasi

Bilish fаоliyati psixodiagnostikasi

Shaxslararo munosabatlar psixodiagnostikasi

Motivatsiya va emotsiya psixologiyasi