Касб оламининг психологик муаммолари - Психология - Рефераты

Касб оламининг психологик муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Касб оламининг психологик муаммолари Режа: 1.Касб оламининг психологик муаммолари. 2 Касб оламида психологни ўрни. 3. Касб танлашга йўллаш. 4.Касбларнинг психологик класифацияси.

Ижтимоий (социал) психология — одамларнинг ижтимоий гуруҳ-ларга бирлашишини, бу гуруҳий тавсифни, шахснинг гуруҳий фаоли-яти ва хулқ- атворини, ижтимоий-психологик қонуниятлар, ҳолатлар, ҳодисалар, ижтимоий установка кабиларни тадқиқот қилувчи психо-логия соҳаси. Қади^ ги замондан ижтимоий-психологик воқелик фал-сафий нуқтаи назардан ўрганилиб келинган, лекин шахс, гуруҳ, жа-моа муносабатлари қамраб олинмаган. Ижтимоий психология фани-га асос бўлиб психология, социология, антропология, этнография, криминология, фалсафа каби фанлар хизмат қилиб келган. XIX аср-нинг иккинчи яримида социал психологияни фан сифатида ривож-лантиришга илк уринишлар бошланган. Жаҳон жамоатчилиги томо-нидан социал психология 1908 йилдан эътиборан алоҳида фан сифа-тида тан олинган. Бунга асос бўлиб бир вақгнинг ўзида англиялик психолог У.(В) Макдугалл ва америкалик социолог Э.Россларнинг тадқиқот натижалари хизмат қилди. Чунки бу ишларда «социал пси-хология» термини қўлланилган эди. Урушдан кейинги йилларда АҚШ-да ва бошқа мамлакатларда социал психология муаммолари юзаси-дан тадқиқотлар ўтказиш жараёни кенг ёйилди. Айниқса, АҚШда ўтказилган Которннинг тажрибаси, Э.Мэйонинг изланишлари соци-ал психология тарихида асосий роль ўйнайди. Бу тадқиқотчиларнинг асосий объекти бўлиб кичик гурухлар хизмат қилган, тажрибалар ла-боратория шароитида ўтказилган. Социал психология фан сифатида мулоқот, муомала қонуниятлари, шахслараро муносабат, индивидуал ва гуруҳий ўзаро таъсир, гуруҳларнинг ички ва ташқи тузилиши, уларнинг турлари, таснифи, оммавий ҳолатлар ва бошқаларни текшира-ди. Социал психология бир неча соҳаларни ўз ичига қамраб олади: дин психологияси, оила психологияси, муомала психологияси, ки-чик гуруҳ психологияси, катта гуруҳпсихологияси, модалар психоло-гияси, инсонни инсон томонидан идрок қилиш психологияси, эт-нопсихология ва бошқалар.

Дин психологияси — психологик ва ижтимоий-психологик омил- ларнинг диний онг билан шартланганлигини, диннинг инсонга таъ-сирини ўрганувчи психология соҳаси. Дин психологияси XIX аср-нинг охири XX асрнинг бошларида вужудга келган бўлиб, инсонни ибодат қилишдаги, диний анъаналарни, расм-русумларни бажариш-даги ҳиссиёт ҳолатларини ўрганишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Диний психологияни ўрганиш қуйидаги йўналишларда амалга оши-рилмоқда: а) умумий назария: диний онг, унинг тузилиши, диний ҳиссиёт, диннинг шахс шаклланишидаги аҳамияти; б) дин психоло-гияси дифференциацияси: ижтимоий муҳит ва тарихий даврдан шак-лланган онг ва ҳиссиёт тадқиқоти; в) диний гуруҳ психологияси; г) диний расм-русумлар психологияси; д) ҳурфикрлилик таълими пси-хологияси кабидир. Сиёсий психология — жамиятнинг сиёсий ҳаётидаги психологик хусусиятлар, ҳолатлар, қонуниятлар, таъсирчанлик ва таъсир ўтка-зиш жараёнлари каби жабҳаларни текширувчи психология соҳаси. Оила психологияси — оиланинг психологиясини ўрганувчи фан-лараро тадқиқот қилишга йўналган психология соҳаси. Оила психо-логияси оиланинг психологик муаммоларини ўрганади, у оилага таъ-сир қилувчи омилларни, оиладаги роллар тақсимланиши, эр-хотин муносабати, шахслараро муносабат, ёш хусусиятлари, жинсий тафо-вутларга асосланиб мулоқотга киришиш кабиларни ўрганади. Оила психологияси томонидан тўпланган материаллар оила мустаҳкамли-гини сақлаш учун маслаҳатлар беришда, социологик ва психологик дастурлар тузишда қўлланилади. Шунингдек, оила типлари, тузили-ши, иерархияси, уларга таъсир қилувчи объектив ва субъектив омил-лар ҳам мазкур соҳанинг тадқиқот предметига киради. Бошқарув психологияси — жамиятда фаолият кўрсатаётган шахс-лар, гуруҳлар ва жамоалар ўртасидаги ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган назорат, баҳолаш, муносабат қонуниятларини, раҳбар фаоли-яти ва

характери, қобилияти хусусиятларини тадқиқ қиладиган иж-тимоий психологиянинг соҳаси. Фан психологияси — илмий тадқиқот ўтказишнинг самарадорли-гини ошириш учун психологик таъсир омилларини ўрганувчи психо-логия соҳаси. Фан психологияси фанга оид бошқа соҳалар билан уз-вий боғлиқ бўлиб, ишлаб чиқаришда, илмий марказларда ижтимоий ва индивидуал хусусиятларга эга бўлган психологик қонуниятларни тадқиқ қилади, инсоннинг ижтимоий қобилиятлари, ақлий имкони-ятлари ҳамда улардан унумли фойдаланиш омиларини текширади. Кашфиётлар амалга оширилиши негизлари, механизмлари, шарт-ша-роитлари ва унда инсон омилининг роли каби ҳолатларни ўрганади. Компьютерлаштириш психологияси — компьютернинг ишлаб чи- қаришдаги роли, психик акс эттиришга таъсири, шахс тузилиши-нинг ўзгаришини ўрганувчи психология соҳаси. Мазкур соҳа ком-пьютер ва инсон ўртасидаги диалогик муносабатни ҳам тадқиқот қилади, натижада «техника- инсон-техника» ўзаро таъсири механиз-мини текширади ва зарур жабҳалар ўзаро таъсирини аниқлайди. Ком-пьютерлаштириш инсон психологиясида муайян ўзгаришларни юзага келтиради, сермаҳсул техника яратиш тизимини тезлаштиришга муҳим психологик асос яратади. Компьютерлаштиришнинг бош муаммоси унинг инсонга таъсир ўтказиш механизмларини тадқиқот қилишдир. Парапсихология — ҳозирги замон фанининг чегарасидан ташқа-ридаги, тушунтириш қийин бўлган психик ҳодисаларни ўрганади. Экстрасенсорика — ўта сезувчанлик, телепатия — фикрни масофага узатиш, келажакка башорат қилиш ва ҳоказо. Парапсихологияга нис-батан қизиқиш қадимдан мавжуд бўлиб, унга нисбатан ихлос то ҳозир-ги кунгача камайгани йўқ, гоҳо уни психотроника деб ҳам аташади. Хиромантия — қўл кафтига қараб фол очиш, инсон келажаги ва унинг такдири ҳақида олдиндан башорат қилишдан

иборат ноилмий соҳа. Спритизм - ўлган одамлар арвоҳлари, руҳлари билан алоқа ўрнатиш мумкин, улар ҳамиша барҳаёт ва биз билан мулоқотга муҳтож деган ғояни илгари сурувчи парапсихология соҳаси. 2. Психологиянинг методологияси ва принциплари Жаҳон психологияси фанида хулқ-атвор, муомала ва фаолият му- ваффақиятини таъминловчи омилларнинг энг муҳими тариқасида инсоннинг эмоционал ҳаёти ётиши аксарият назариётчи психолог-лар томонидан таъкидлаб ўтилади. Бу талқиннинг ҳаққонийлигига ҳеч қандай эътирозлар бўлиши мумкин эмас. Чунки мазкур омил экс-периментал психологиянинг мустақил соҳа сифатида вужудга кели-шидан эътиборан устувор, далил тақозо қилмайдиган атрибут синга ри тадқиқот предмети моҳиятига сингиб кетган. Шуни алоҳида таъ-кидлаб ўтиш лозимки, инсон муомаласининг, хулқ- атворининг кечи-ши, фаолиятининг муваффақиятли, сермаҳсул якунланиши кўп жи-ҳатдан шахснинг эмоционал ҳолатларига «эмоционал тон, кайфият, стресс, аффект ва ҳоказо», изоҳланиши мураккаб бўлган руҳий ке- чинмаларга, юксак ҳис-туйғуларга боғлиқ. Ўйин, меҳнат, ўқиш, муомала ва бошқа фаолият турларининг му- ваффақиятли кечиши, шахслараро муносабатларда хулқ-атворнинг намоён бўлиши ижобий психологик ҳолат сифатида баҳоланса, эмо-ция ва ҳиссиётнинг барқарор, мақсадга йўналган тарзда ҳукм суриши эҳтимоли эътироф этилади. Ҳис-туйғуларнинг мустаҳкамлиги, барқарорлиги, мукаммаллиги сифатларининг мавжудлиги уларнинг динамик стереотиплар типига айланганлигидан далолат беради, фаолият ва хулқнинг шахс томонидан онгли равишда бошқариш услуби шаклланганлигини билдиради. Табиатнингтаркибий қисмлари важа-миятнинг аъзолари билан турли шаклдаги, ҳар хил хусусиятли муно-сабатга киришиши улар билан муомала қилиш маромларини даврий «муваққат тарзда» ўзгаришини вужудга келтиради. Ана шу ўзгариш туфайли муваффақият ва муваффақиятсизлик,

омад ва омадсизлик, оптимизм ва пессимизм, романтика ва реалия, симпатия ва антипа-тия, прогресс ва регресс, жўшқинлик ва тушкунлик, фаоллик ва суст-лик каби биринчиси ижобий (позитив), иккинчиси эса салбий (нега-тив) руҳий ҳодиса келиб чиқади. Фаолият ва хулқнинг амалиётида бир текис кечишини таъминловчи эмоционал ҳолат барқарорлиги-нинг бузилиши унга қиёс қилинган муваффақиятнинг бирламчи омили тўғрисидаги илмий маълумотларни шубҳа остида қолдиради. Бинобарин, жамики нарсанингбошланғич асоси, манбаи эмоция деган ғояни, унинг қийматини умумий фонда бирмунча қадрсизлантиради, лекин иккинчи, устувор ва етакчи, умумий ва хусусий объектив ва субъек-тив, муҳим ва номуҳим мезонлар, аломатлар, ўлчамлар ёрдами билан баҳоланиши ушбу психологик масала моҳиятини оқилона талқин қилиш заруриятини вужудга келтиради. Ҳолбуки шундай экан, уларнинг моҳиятини, келтириб чиқарувчи сабабларни, ҳаракатлантирув-чи кучларини муайян далилларга асосланиб таҳлил қилиш муаммоси майдонга келади. Инсон фаолияти ва хулқининг муайян қонуниятларга асосланган ҳолда амалга ошиши ҳам объектив, ҳам субъектив шарт-шароитларга боғлиқ. Табиий омилларни келтириб чиқарувчи объектив (ташқи) шарт-шароитлар, яъни микро ва макро муҳит, моддий борлиқ, ёрдамчи воситаларнинг мавжудлиги, уларнинг юксак талабларга жавоб бера олиш имконияти, ташқи қўзғатувчиларнинг безарарлиги, вақт ва фа-зовий ўлчовларнинг мувофиқлиги, мутаносиблиги кабилардан тар-киб топади. Хулқ ва фаолиятнинг намоён бўлиши учун табиий шарт-шароитлар тизими яхлит ҳолда иштирок этиши уларнинг муваффа-қиятини таъминловчи омиллар мажмуаси тариқасида хизмат қилиши мумкин. Табиий шарт-шароитлардаги тўкисликдан ташқари айрим етишмовчиликлар ва узилишларнингсодирбўлиши нуқсонларни кел-тириб чиқаради, бунинг

оқибатида руҳий кечинмалар фаоллиги, ил-дамлиги, мақсадга йўналганлиги бузилади. Табиий шарт-шароитлар муҳит таъсирида инсон руҳий оламида бир қатор кескин ҳам сифат, ҳам миқдор ўзгаришлари вужудга кела-ди, улар янгиланишлар, янги фазилатлар, хислатлар туғилишида на-моён бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, табиий муҳитнинг тар-кибий қисми бўлмиш географик муҳит бу борада муҳим роль ўйнай-ди, кўпинча у, биринчидан, биологик шартланган шахс сифатларига таъсир этиб, фенотипларни генотипларга айлантиради (ҳудудий му-ҳит, рельеф, стихия кутилиши: зилзила, қор кўчкиси, довул, сув тош-қини, оёқ етмас қирли тоғлар ва ҳоказо). Иккинчидан, онтогенезда шахс характерологик хусусиятларининг табиий равишда шакллани-шига таъсир ўтказади, шунинг билан бирга микро муҳит билан ген-лар, ирсий белгилар, аломатлар ўртасида уйғунликни таъминлаб ту-рувчи механизм вазифасини бажаради. Объектив (табиий) шарт-шароитлардан ташқари, инсон омили билан узвий боғлиқлиги субъектив (шахсга оид, унинг қиёфасига боғ-лиқ) шарт- шароитлар муомаланинг, фаолиятнинг, хулқнинг ижти-моий турмушда самарали амалга ошишини узлуксиз равишда таъ-минлаб туради. Субъектив шарт-шароитларнинг қаторига шахснинг барқарорлиги, характернинг мустаҳкамлиги, эҳтиёж, мотив, маслак, салоҳиятининг пухталиги, ўзини ўзи бошқариш услубининг қатъий равишда шаклланганлиги, биологик шартланган хислатлар эса ўзаро уйғунлашганлиги кабилар киради. Одатда, объектив (табиий) ва субъектив (шахсга оид) шарт-шаро- итлардаги ўзгаришлар туфайли ижобий (позитив) ёки салбий (нега-тив) хусусиятли психологик ҳолатлар, ҳодисалар, хислатлар, кечин-малар устуворлиги юзага келиб, моддий асос функциясини бажарув-чи олий нерв фаолиятини, марказий нерв системасининг ритмикаси-ни, ишчанлик қобилиятини пасайтиради. Бунинг оқибатида фаоли-ят, хулқ ва муомалани

амалга оширишда одатий саъй-ҳаракатлар, опе-рациялар, маромлар бузила бошлайди, фавқулодда асабийлик, руҳий нуқсонийлик, қонуниятдан четга оғишлик, нохуш кечинмалар ҳоким лиги етакчилик қилади. Худди шу сабабдан, фаолият, хулқ ва муома-ланинг муваффақияти шубҳа остида қолиши мумкин, чунки маҳсул-дорлик, собитқадамлилик. мақсадга йўналганлик сифатларининг до-минантлиги йўқолади, натижада ушалмаган эзгу ниятлар армон та-риқасида юксак ҳис-туйғулар сифатида даврий ҳукм суришда давом этаверади.

АДАБИЁТЛАР : 1. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. 1-китоб. Психология бўлими талабалари учун ўқув қўланма. Т. ЎзМУ. 2003 й. 2. Ғозиев Э.Ғ. Психология. –Т., ЎзМУ «Университет», 2003. 3. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияси. Тошкент: Университет ,1990. 4. Ғозиев Э.Ғ. Хотира психологияси. –ТошДу , 1994. 5. Бернштейн Н.А. Физиология движений и активность. М., 1990. 6. Василюк Ф. Е. Психология переживания. М., 1984. 7. Введение в психологию / Под общей ред. А. В. Петровского. М., 1997. 8. Вилюнас В. К. Психологические механизмы мотивации человека. М., 1990. 9. Выготский С.Л. Собрание сочинений в 6-ти томах. М. 1984. 10. Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1976. 11. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в психологию. М., 1988. 12. Дормашев Ю. Б., Романов В. Я. Психология внимания. – М., 1995. 13. Ж.Годфруа. Что такое психология? М. 1999 г. 2-том. 14. Зейгарник Б.В. Теории личности в зарубежной психологии. М. 1990 г.

Похожие

Талабаларнинг касбий тайёрлигининг психологик муаммолари

Оила муаммолари психологик диагностикаси ва коррекцияси

Иктисодий психологиянинг предмети, долзарб муаммолари ва иктисодий психологик назарияларнинг қискача тахлили

Психологик маърифий ва психологик профилактика

Психологик профессиография