Оила муаммолари психологик диагностикаси ва коррекцияси - Психология - Рефераты

Оила муаммолари психологик диагностикаси ва коррекцияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Оила муаммолари психологик диагностикаси ва коррекцияси Режа: 1. Оилада ота – оналар муносабати диагностикаси методи. 2. Оилада болага кандай муносабатда булиш керак. Бу борада психологик методларнинг кулланилиши. 3. Оила расми тести тузиш, уй, дарахт, одам, автопортрет тести. 4. Психологик уйин ва машклар. 5. Муаммоли вазиятларни хал этиш.

Ёш авлод ижтимоий турмушнинг барча сохалари, хусусиятлари Билан оила кучогида танишади. Оилавий турмушда одамларга, мехнатга, нарсаларга ва уз-узига булган нисбатан муносабатларни ифодаловчи характер хусусиятлари таркиб топа боради. Шунинг учун оила жамиятнинг бошлангич бугини сифатида болаларнинг ахлоки, кобиляти, акл заковати, хулки, юриш-туриши, хатти харакати, мулокоти, эътикоди ва дунёкарашларига юкори даражада тарбиявий таъсир курсатиш имкониятига эга. Оилавий турмуш инсон хаётининг энг мухим жихатларидан бири хисобланади. Худи шу боисдан жамиятнинг конун коидаларига нисбатан муносабат хам оиладаги шахслараро турли туман муаммолаларда, мулокотда, фикр алмашувда, мунозаналарда уз ифодасини топади, бинобарни ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш оиланинг нокадар мустахкам булишига, ота-она муносабатларида олий жаноб характер хислатларини, болада юксак маънавий хисларни шакллантиришга богликдир. Ёш авлодни оилада камил инсон килиб тарбиялашдек юксак ва маълулиятли вазифа ота-онага оиладаги катталарга юкладилгандир. Дархакикат инсон шахсини шакддантириш оила мухитидан бошланади. Хусусан оилада, болада характер хусусиятлари, ирода сифатлари, миллий одатлар, феъл атроф, хулк, теварак атрофга нисбатан муносабат, эътикод ва карашлар вужудга келади. Анна шулардан келиб чиккан холда, оилавий турмушда инсонни камол топшириш шароитлари, фаоллик курсатиш имкониятларини изчил урганмай туриб, шахснинг хусусиятлари ва келтириб чикарувчи омиллар тугрисида фикр юритиш мумкин эмас. Маълумки, оила – бу ижтимоий тарихий белгича эга булган, муайян тузилишига эга булган ижтимоий гурухнинг куринишидир, чунончи унинг аъзоларини кариндош уругшлик, никох, турмуш шароити бирлиги, одоб-охлок умумийлиги, маънавий эхтиёж нослиги каби алокалар узаро боглаб туради. Оила мураккаб ижтимоий гурух булиб, биологик, ижтимоий, ахлокий, идеалогик ва психологик муносабатларнинг узвий бирлашуви

натижасида вужудга келади. Шу сабабдан турмушдош ва оила-аъзоларининг узаро моддий-маиший, иктисодий негизи узгаришига бевосита богликдир. Оилавий турмуш ва оила аъзоларининг узаро муаммалаларини тадкик килган венгер социологи М.Комлоши 10-14 ёшдаги мактаб уквчиларининг укишга ва мехнатга булган муносабатига бевосита таъсир килувчи оилавий мухит (вазият, шароит) омилларини 4 гурухга ажратади: 1. Ота-оналарнинг жамоат фаолияти (уларнинг сиёсий позициялари, ишга нисбатан муносабатлари). 2. Оила даврасидаги муносабатлар (ота-оналарнинг укувчиларга муносабати, ака-укалар ва опа-сингилларнинг узаро муносабатлари). 3. Ота-оналарнинг тарбиявий педагогик фаолияти (уларнинг педагогик кизикишлари, мактаб Билан хамкорликлари, укувчиларга дарс тайёрлаш незида ота-оналарнинг ёрдами, уларнинг тарбиявий методлари). 4. Оилада укувчининг фаолияти (укувчининг кун-тартиби, хужалик ишлардаги муайян мажбурияти) ва бошкалар. Тадкикотчи М.Комлоши йиккан материалларини тахлил килиб оилавий мухит (вазият,шароит)ни уч категорияга ажратади: ижобий, узгарувчан ва салбий. Психолог В.И.Селиванов оилада шахсни шакллантириш жараёнини урганиб, бахтли болалик – бу оиладаги кувончли хам жихатликнинг хамда ота-оналарнинг уз болаларига гамхурлигининг спмарасидир деган хулосага келади. Агар оилаларнинг йуналишига кара буч тоифага мансуб эканлигини курсатиб беради: ижтимоий прогрессив тараккийпарвар йулишдаги оила, паст даражадаги ижтимоий йуналишга мансуб оила. Биринчи тоифага хос булган оилалар мамлакатимиз оилаларнинг купчилик кисмини ташкил килади. Бундай оилаларда шахслараро муносабатлар миллий, умумбашарий, хакчил тамойиллардан келиб чиккан холда амалга оширилади, шунингдек, хар томонлама камол топган шахснинг ижтимоий идеали назарияда тутилади. Ижтимоий-прогрессив йуналишидаги

оилаларнинг вояга етган аъзолари ишлаб чикаришда, корхонада, жамоат ешларида фаол иштирок этадилар, илгор маданиятга нисбатан кизикишларини намойиш киладилар, шунинг Билан бирга бу нарсаларга уз фарзандларида хам хавас уйготадилар. Оилада гохо намоён буладиган зиддиятларни жуда киска муддатда осойишта йусинда хал киладилар. Ушбу тоифага мансуб оилалрда хужалик ашёлари, асбоблари, киммат бахо материаллар хар хил эхтиёжларни кондириш воситаси сифатида каралади, бу нарсалар шахснинг келажак истикболли билан мутлоко богланмайди. Иккинчи тоифадаги оилада умумбашарий, миллий йуналиши узил- кесил хал килинмаган булади. Оилавий турмуш муносабатлари узлуксиз равишда бирон-бир гоянинг бошка-бошка бир гоя билан узаро никобланган кураш боскичида булиб, у ёки бу карашлар, акидалар устунлиги, истикболи хеч кандай ахамият касб этмайди. Бундай холатнинг кузга ташланиши эскилик Билан янгилик уртасидаги курашни асло англатиб келмайди. Балки эр-хотиннинг ёки бошка вояга етган оила аъзоларининг муросасиз позициялари (нуктаи назарлари) купинча уларнинг характер хусусиятидаги тафовут негизида боглик булиб, мутлако эскилик саркити мохиятидан келиб чикмайди. Оилада суз билан иш бирлиги масаласи бкарама-карши йуналишли икки марказга ва 2 хил интилишга эга. Факат бурч хиссигина, муайяк мажбурият бажарилишигина оила аъзоларини узаро бирлаштириб туради холос. Мана бундай оилаларда эр-хотиннинг болаларга таъсир утказиш учун кураши, ракобати яккол намоён булади. Учинчи тоифага мансуб оилаларда купинча мешчанлик удуми ва идеаллари хокимлик килади. Мазкур оилада барча нарса ягона нарсага буйсурилган, яъни мол-дунё туплашга, моддий-маъиший жихатдан устунликка эришига каратилган. Вояга етган оила аъзоларининг, ота- оналарнинг корхонада, муассасада, ташкилотда мехнат килиши анна шу кузлаган максадга етиш воситаси сифатида, хар кандай мехнат эса иш хаки микдори билан улчанади. Ушбу тоифа каторига яна фанатизм хусусиятли кишилар, рухонийлар оилалари киради. Хох мешчанликка огган оилада

булмасин, хох рухоний оиласида бари бир эски акидапарастли муносабатлари кудратли кучга эга. Жумладан, оила бошлигининг зуравонлиги, зошилиги, унга кур-курона ва сузсиз буйсунишлик, сажда килишлик, заиф ва нимжон аъзолар фаоллигини паймол килишга интилиш ва хзо мешчанлик идеали ва диний эътикод доирасидан ташкари чикиш холлари камситилиб, бекорга вакт сарфлаш деб бахоланади, худи шу боисдан бундай ижтимоий йуналишга мансуб оилалардан куп холларда хкдбин, куркок, жамият тараккиёти учун кам наф тегадиган угил-кизлар етишиб чикадилар, чунки «куш-уясидан курганини килади». Тараккийпарвар жахон психологияси фанида оилавий турмуш муносабатларининг жуда куп киррали урганилган. Оилавий муносабатлар таъсирида илк болаликдан таркиб мустакиллик, истиклолга нисбатан содиклик, ватанпарварлик, шаркона анъана шахсий кизикишни жамият, мамлакат кизишига буйсундириш хислати, катъийлик, кадр-киммат хисси каби юксак инсоний хислар шакллана бошлайди. Аста- секинг тугишланганларга гамхурлик, ака-укалик ва опа-сингиллик мехри, ота-онага мухаббат ва шафкат сингари теранлик туйгулари намоён булла боради. Оилавий турмушдаги самимий ва окилона муносабатлар, илик психологик мухит таъсири натижасида оила аъзоларида камтарлик, кунгилханлик, илтифотлик, сабрлилик,тугрилик, яхшилик, уятчанлик, юмшоклик,дилкашлик, мехрибонлик, талабчанлик, мехнатсеварлик, виждонлилик, мехнатга маъсулилиятлилик, озодалик, иззат-нафслилик, тежаб-тергашлик каби шахс хислатлари таркиб топади. Агарда оилавий турмуш муносабатлари куполлик, андишашизлик негизига курилган булса у холда оила аъзолари рухий дунёсида кеккайшилик, писмиклик, жамоатчилик маъкуллаган нарсаларни ва купчилик томонидан кабул килинган хатти- харакат коидаларини сезмаслик, ялковлик, маъсулиятсизлик, ифлослик, алмаслик, шухратпарастлик, магрурлик, узини ката олиш, димогдорлик сингари иллатлар юзага келади, шаклланади.

Шахслараро муносабатларнинг бир неча типлари мавжуд эканлиги педагогик психологияда кайд килиб утилган. Оилавий муносабатларнинг «демократик» тоифаси угил-кизларга, у ёки бу тарздаги хатти-харакатни амалга оширишда, Бирон-бир ишни режалашда ката эрк беради, шунинг Билан бирга майда-чуйда курсатмалардан, катъий вакт белгилаш холатидан хориж буладилар. Оила аъзоларининг хар бир шахсни иззатлаш, хурмат килиш мароии асосига курилган булиб, узаро окилона талабчанлик, катъиятлик рухи Билан сугорилгандир. Оила бошлиги хисобланган ота-оналарнинг асосий диккат- эътибори миллий ва умумсоний коидалари талабидан келиб чиккан холда уз фарзандларида ижобий характер хисда уз фарзандларида ижобий характер хислатларини, замон рухида мос шахс фазилатларини, замон рухида мос шахс фазилатларини шакиллантиришга каратилади. Мазкур тоифадаги оила- аъзолари даврасидаги сухбатлар, мунозаралар, мулоказалар узаро тенглик, узаро хурмат рухида буйсундирилади. Хар бир оила узининг инсонга микротаъсир утказишнинг хусусияти билан ажралиб туради. Ундай оилада шахслараро муносабатда таъсир утказиш сехри (механизм) оширилган холда булади. Шу боисдан тасофидан вокеа ва ходисаларни содир булиши турлича бахоланади ва уларга бевосита алокадор оила-аъзолари турмуш тажрибасидан келиб чиккан холда ё рагбатлантирилади ёки жазоланади. Манна бундай одилона амалга оширилган мулокот таъсирида угил-кмзларда дустлик, дискашлик, хушлизомалалик, шахсий хатал-харакатида ва мулохаза юритишида мустакиллик, шахсий карашлари сакланган холда янги коидалар ва талабаларга мослашиш, уз-узига буйрук бериш, уз-узини бошкариш каби мухим фазилатлар пайдо булади. Оилавий муносабатларнинг яна бир тури «авторитар» деб аталиб, бунда ота-онанинг обруси хал килувчи роль уйнайди, шахслараро тенг кукуклилик, эркин хатти-харакат килиш, ташаббускорлик уз ахамиятини йукота бошлайди. Шахслараро муносабатдаги бундай нохушлик ота-она кузлаган тарбиявий максадни амалга оширмайди ва паст самара беришга

олиб келади. Окибат натижада оила аъзолари уртасида мазкур педагогик таъсирга нисбатан салбий позиция номоён булади. Пайдо булган салбий нуктаи назар, аввал ота-онага, сунгра бошка ката ёшдаги оила-аъзоларига нисбатан кулланилади. Фарзандларда ота-онага якинлик, мехр хисса камаяди, кейинчалик бу туйгу узоклашиш, «бегоналашиш» кечинмасига айланади. Ота-она Билан буладиган мулокот эса угил-кизлар томонидан жуда куйи даражада бахоланади. Оиладаги шахслараро муносабатлар уларни кондирмайди, натижада одамови, ичиндан топ, дамдузлик, ташвишлик, хавотирлик социал норма ва коидаларга кийинчилик Билан мослашиш каби характер хислатлари вужудга келади. Шу сабабдан оила аъзолари рухий дунёсида симпатия, эмпатия, самимийлик, хайрихохлик каби юксак инсоний хис-туйгулар жуда юзаки сохта ифодаланади. Кур-курона ва сузсиз буйсунишга асосланган муносабат негизида етган тарбиявий таъсир куркок ва иродаси кучсиз шахсни таркиб топтиради. Оилавий турмуш муносабатларининг «диффуз» аралаш ёки коришик тоифасида бола шахсини шакллантиришнинг муайян педагогик системаси мавжуд эмас. Оила аъзолари уртасида буладиган муносабатлар аксарият холларда угит-насигат, ахлокий сухбат, йул-йурик курсатиш Билан богланиб кетади. Оиланинг кичик аъзолари катти-харакати маълум даражада чекланган булиб, куйилган шартдан бола ташкари чикса, жазо чораси курилади. Панд-насихатга узвий богланиб кетган ота-онанинг фарзандларига мулокоти эркдан ва ботиниб фикр юритишдан узок булганлиги сабабли, юмор хиссига бефарклик, уз- узини кулга асмаслик, маъсулиятсизлик етарли даражада алока урната олмаслик сингари характер хислатларини таркиб топтиради. Хар кандай ижтимоий жамиятда хам учраса-да лекин ненормал, аномал муносабатга эга булган оилалар мавжуддир. Бундай типга ажралиш даражасига етиб борган, бола оилавий манбаи деб тушунувчи «бола», бахонаси туфайли хил устида турган, ичувчи алкоголлар ёки наркоман оилалар киради. Мазкур оила мухитини ларзага келтиради, ёш бугинлар ахлокига, онгига, акл-заковатига дунёкарашига, эътикодига салбий таъсир килади. Уринсиз машмашалар,

жанжаллар, купол муаммомалар харакатлар оила-аъзолари уртасидаги нонормал холатосойишта яшаш, тинч ижод килиш, муайян укиш учун зарур имкониятлар яратиб беришга кадир эмас. Оилавий турмуш муносабати ичида «либерал» тоифа хам куп холларда учраб туради. Оила даврасида муросасиз, кунгилчанг булишлик ташки кушнишдан илик психологик мухит кукмдорлиги узини акс эттиргандек булиб туюлади. Агарда муросизлик «муроса-ю, мадора» кабилида кечиримлиликни билдириб келса, юкоридаги фикримизни тасдиклаган булади. Афсуски, «либерал»лик, муносасозлик оиладаги хар кандай вазиятни «умумий тил» топиш асосида хал килишга, принципиалликдан узоклашишга, субутсизликка олиб келади. Ота-оналарнинг фарзандлари Билан бундай муносабатда булишлари салбий окибат сари етаклайди, катъийлик, мустакиллик, дадтллик сингари иродавий сифатлар угил-кизлар рухий дунёсидан узоклашади. Муросасизлик таъсирида ёш авлод характерида мунофиклик, иккиюзмачилик, келишувчанлик каби иллатлар таркиб топиши мумкин. Индивидуал ва гурухий психологик коррекция хусусиятлари ПСИХОЛОГИК коррекция, юкорида аниклаганимизда, мижознинг кабул килинган меьерларга мос келмайдиган рухий ривожланишининг хусусиятларини «тугирлашга», каратилган мутахасиснинг фаолиятини акс этдиради. Г.С.Абромова фикрича, шахсий психологик коррекция -- одамнинг ички дунесини дискрет тафсифига (психологнинг) асосли таьсир килишидир. Шахсий ендашув асосида, Адлер томонидан яратилган йўналиш шахсий психологиянинг баъзи негизларини ўз ичига олган ва мохияти буйича гуманистик психология ва экзистенциализмни купкина ҳолатларини мафтун килган. Асосий тушунчалари: «одам», «шахс», шахсий ривожланиш, «тури», «еши» тенглиги стрес, «фрустрация»дебкабулкилинган. Одам – «Ерда ҳаёт ривожланишини

юкори погонасини гавдалаштирган зот», ижтимоий – тарихий фаолият субъектидир. Шахс - ижтимоий ривожланиш феномени, онг ва тушунчага эга аник тирик одам Шахсий ривожланиш - ижтимоийлаштириш ва тарбияаланиш натижасида турни ижтимоий хусусияти сифатида шахсни шакилланиши жараенидир. Шахс шакилланишини табиатдан анатом—физиологик шарт— шароитларига эга бўлган бола ижтимоийлаштириши жараенида инсониятнинг ютукларини ўзлаштириб олам билан ўзоро таъсирга киришади. Ушбу жараенда шакилланган кобилият ва вазифалар шахсда шакилланган одамнинг сифатларини такрор ишлаб чикаради Индивид - (индивидиуум ) - Инсон бирлигининг алохида намоендаси; курол, белгилардан фойдаланувчи ва улар оркали шахсий феъл—атвори ва рухий жараенлари эга булувчи, табиий( биологик ) чегарадан ташкарига чикувчи ижтимоий мавжудот, Ушбу тушунча билан индивидуаллик тушунчаси чамбарчас богликдир, у ҳамда бошка одамлардан ижтимоий аҳамияти томонидан фаркланадиган одамдир индивиднинг шахси ва ўзига хос рухияти унинг такрорланмаслиги. Ёш—шахсий ривожланишини вактинчалик хусусиятларини белгилаш учун хизмат киладиган туркум. Психологияда ешини хронологик тушунчалари мухокама килинади, Хронологик еш –«турни тугилганида бошлаб яшаш давомийлилигини акс этдиради», Психологик еш -- «хронологик ешдан фаркли равишда» –бу организм шакилланиш конуниятлари яшаш укиш ва тарбияланиш шароитларини асослайдиган ҳамда муайян—тарихий келиб чикишга болалик эга антогинетик ривожланишининг ўзига хос аник сифатли тушунчасини билдиради.

Ёш инкирози - кескин психологик ўзгаришлар билан характерланадиган онтогенезни алохида нисбатан ўзок давом этмайдиган даврларидир. Асабий ва жарохатли характерга эга тангликлардан фаркли равишда шахс ривожланишининг меъерий кетма – кетлигига зарур булгн меъерларга тааллуклидир, C тресс - турли хил экстремал таъсирлар --- стресорларга жавобан юзага келувчи кенг доирадаги ҳолатларни белгилувчи ҳолат. Фрустрация – маълум максад йулидаги мавжуд мавхум тусикларни пайдо булишига нисбатан ҳосил бўладиган муваффакиятсизликни бошдан кечирувчи рухий ҳолат, Психокоррекциянинг асосий максади мижознинг еш ва тури хусусиятлари шунингдек субъектив вокелигидан келиб чикиб тушунтириладиган шахсни ресурсларини фаоллаштирувчи ва меъерга мос келувчи ҳолатга олиб келишдир. Психокоррекциялувчи таъсирнинг асосий куроли сифатида психолог чикади коррекцион жараен психолог - мижоз жуфтлигида кечади. Мижозларни турли хил талабларни шакилланган вазиятга муносабатларини туртта асосий стратегияга бирлаштириш мумкин. 1) вазиятни ўзгартириш; 2) вазиятни ўзгартириш учун ўзини ўзгартириш; 3) вазиятдан чикиб кетиш; 4) мазкур вазиятда хаетни енги хусусиятларини таниш. Психокоррекциянинг сунги вазифалари учта асосий сохаларни исталган ўзгаришлар и га эришишидир: - конгнитив; - эмоционал; (хис- туй ғ у). - ўзини тута билиш. Шахсий психокоррекциянинг хусусиятларини хисобга олиб учта алохид а сохаларнинг хар бирида аник вазифаларни жойлаштириш мумкин.

Когнитив соха; (шахсий психокоррекцияда етакчи, биографик- тушунтириши): 1) ўзининг хулки – атвори, муносабати, рекцияси сабабини англаш; 2) хис - туйғу ва хулк – атвор стереотипларни англаш; 3) психологик омиллар ва соматик бўзилишлар орасидаги богликликни англаш; 4) можаролар ва рухий жарохатловчи вазиятларни келиб чикшида ўзининг роли ва жавобгарлигини хис килиши; 5) бошдан кечириши сабаблари ва муносабат усулларини, ўзининг муносабати шакилланиши шароитларини англаши. 1) мижозни мутахассис томодидан эмоционал куллаб—кувватлаш; 2) мижоз томонидан туйғуларни англаб ва юзага чикариш; 3) ўзига нисбатан янада самимий муносабатни шакиллантириш; 4) бошдан ўтказиш ва эмоционал муносабатлар усулларини ўзгартириш; Ўзини тута билиш , хулк- атвор- сохаси: 1) мижозни мос келмайдиган реакциясини коррекциялаш; 2) хулк – атворини яхши усулларини ўзлаштириш. Индивидуал психокоррекцияни ўтказиш шартлари: 1) мижозни психологик ердам олиш учун ихтиерий розилиги; 2) мижозни муттахасисга ишончи; 3) мижозни тадкик килиш жараёнида , коррекция дастурини шакилланиши ва амалга оширишида мижозни фаоллиги. Индивидуал психокоррекцияга кўрсатма: 1) мижозни хоҳиши; 2) мижозни муомласи характери ( шахсий муаммоси)

3) мижозни гуруҳда ишлашдан бош тортиши ёки баъзи сабабларга кура гуруҳда катнаша олмаслиги ( жисмоний ҳолати, касаллик); 4) мижоз хавотирини юкори даражадалиги; 5) уткир кайгули ҳолат. Индивидуал психокоррекцияга қарши кўрсатма: 1) яккол ифодаланган кўзгалувчанлик; 2) онгининг етарлича ривожланмаганлиги; 3) ахлок – одоб меъёрларининг пастлиги. Индивидуал психокоррекциянинг самарадорлиги куйидагилар билан аникланади: 1) психологнинг шахс сифатидаги хусусиятлари (ижтимоий келиб чикиши, жозибадорлиги, интеллектуал ривожланиши, ирода. характерини хусусиятлари); 2) мижоз ва психолог ўртасида шакилланган муносабат (ишонч, мутахассиснинг обру козонгани, мижозни мутахассисга тобелиги); 3) мижозга нисбатан психологнинг танлаган вазиятининг мослиги ( психологнинг тутган йули, психологни мижозга нисбатан муносабатида кабул килган бошкариш стратегияси; Ушбу танлов психолог тамонидан мижознинг шахсий хусусиятларини ва вазиятни хоссаларидан ишлаб чиккан холда амалга оширилади. 4) мутахассис томонидан маълумотларни шакилантириш усуллари (исботлаш даражаси, мантик, хис-туйғуларга кайта ёндашув). Шахсий психокаррекцияда тахника танлови мутахассиснинг афзал курган, мижозни шахс сифатидаги ва унинг муоммоси хусусиятларидан келиб

чиккан холда олиб борилади. Шахсий психокаррекцияда вербал таъсирни асосий усуллари ишонтириш «персуазия» ва таъсир этиш хисобланади. Ишонтириш—мижознинг онгига унинг шахсий танкидий мулохазасига ( уй—фикрига) мурожат килган холда таъсир килиш усули. Ишонтириш усулий асосини танлаб олиш, таъсир максадига кура факт ( хакикат) ва хулосаларни мантикий тартибга солиш ташкил килади. Ишонтириш рационал психотерапиянинг асосий ташкил килади. В.М.Бехтерев (1911) ишонтириш ва кундиришни бирлаштиришни, айникса ўз—ўзини танкид килиши паст ривожланган мижозларда, жуда фойдали деб хисобланган. Ишонтиришдан, мутахассисни шахсий обруси билан боглик ва умуман маслахатлашув жараени натижасига таъсир килувчи, суггестив элементни ажратиб олиш мумкин эмас. Ишонтириш. Мутахассис томонидан кабул килинишидан катъий назар. Турли хилдаги психологик ёрдамни ташкил килувчи кисмидир Кайта (такрор) ишонтириш (персуазия) __ аввал шакиллантирилган жараенни кайта тиклаш. Психологик ердам кўрсатиш пайтида такрор ишонтириш мижозни муоммони мохияти ва уни ечиш усуллари хакидаги тасаввурини ўзгартирувчи максадга йуналтирилган,ишонтиришни шакилланиш кетма-кетлиги кўзда тутилади. Таъсир этиш--- мижозни рухий таъсир доирасига бевосита ёки билвосита максадли таъсир килиш жараенидир Таьсир килувчи объект мантикий кайта ишлаши ва уни танкидий бахо бермай кабул килиш ҳамда асаб рухий ва соматик жараёнлар кечишига таъсир килиши махсус ишлаб чикилган маълумотлар ёрдамида амалга оширилади. Бошка омиллар эса (мимика, харакат, имо-ишора) одатда кушимча хисобланади. Таъсир этишни бир неча туркумлари мавжуд. 1. Таъсир этиш ва ўз-ўзига таъсир этиш . 2. Очик ва ёпик.

3. Алокали ва алокасиз. Таъсир этиш мижозга турли ҳолатларида кулланилади: уйгок холида , табийи уйку холида, гипнотик уйкуда. Психокоррекция амалиетида таъсир этиш у ёки бу даражада мижоз билан мутахассиснинг хар бир учрашувида мавжуд бўлади, лекин психотерапик таъсирнинг алохида усули булиши ҳам мумкин. Мустакил психотерапевтик таъсир сифатида таъсир этиш мижознинг ҳолати ва муаммосини характерини хисобга олган холда ва махсус типдан фойдаланиб, аник формулаларни айтиш ёрдомида амалга оширилади. Коррекцион ишнинг эхтимолий натижалари: 1) Мижознинг ўзининг тааблари,кечинмалари,фикирларига диккатини кучайтириши. 2) Ўз-ўзини бохолаш ва кериклилигини ошириш. 3) Ўзини булишга рухсат бериш ( ўз-ўзини тушуниш, ўз- ўзини кабул килиш, шакиллантириш ёки ортирш) 4) Ўз-ўзини такомиллаштиришини ривожлантиришига харакат килиш 3) психокоррекциянинг энг асосий натижаси мижозни ўз ҳаёти учун жавобгарлигини ва уни назорат қилишни қабул қилишдир. 4) психологик ўзгаришлар ўзгарувчанлигини демак, ҳар бир учрашувдан самарали натижа кутиб бўлмаслигини ёдда тўтиш. Шахсий иммуноррекциянинг асосий босқичлари: 1. шартнома тўзиш; 2. мизожни муаммосини тадқиқ қилиш; 3. муаммони ечиш йўлларини қидириш; 4. психокоррекция дастурини ишлаб чиқиш; 5. дастурни амалга ошириш; 6. самарадорлигини баҳолаш;

Шартнома тўзиш. Бу босқич мижозни мутахассис томонидан маълумот беришни ўз ичига олади: 1. коррекцияни мақсади ҳақида; 2. ўзининг малака даражаси; 3. ҳақ тўлаш 4. психокоррекциянинг тахминий давомийлиги; 5. мазкур ҳолатда психокоррекциянинг мақсадга мувоффиқлиги; 6. психокоррекция жараёнида вақтинчалик ёмонлашув хавфи мавжудлиги ҳақида; 7. сир сақланиш даражаси ҳақида. Сир сақлашни мутлоқ асосга кўтариш мумкин эмас, чунки бу тушунча нисбатдир, бир томондан тақдим этмаётган маълумотлар характерига боғлиқ бўлса, иккинчи томондан мижозга зиён келтирмайдиган материаллар ушбу қоидага бўйсунмайди. Қуйидаги ҳолатларда касб сирига риоя қилинмайди: 1. мижозни ҳаётга катта хавф солинганда; 2. мижознинг жисмоний харакатлари; 3. мижозни касалхонага ётқизиш зарур бўлганда; 4. учинчи кишилар манфатдорлиги (қариндошлар, яқинлари, мижознинг танишлари). Мижозни муаммосини тадқиқ қилиш мутахассис томонидан қуйидаги усуллардан фойдаланиш натижасида олиб борилади: суҳбат, интервью, психологик тестлар. Суҳбат, мутахассис томонидан мақсадга йўналтирилган ҳолда ташкил қилинганда, бутун психокоррекция жараёнини олиб боришни асосий усули ҳисобланади. Бунда «мижоз-мутахассис» мулоқати жараёнида олингананиқ маълумотларни асосида тадқиқотчини қизиқтираётган боғлиқлик аниқланади. Психологик (руҳий) маслахатлашувни турли босқичларда қўлланилади. Суҳбатнинг специфик тури сифатида интервью фарқланади.

Интервью – оғзаки сўров ёрдамида ижтимоий руҳий маълумотлар олиш усулидир. Интервьюнинг икки хил тури мавжуд: эркин ва стандарлаштирилган. Эркин интервью суҳбатни мавзуси ва шаклига боғлиқ эмас ва зарур маълумот олишда мижоз билан ҳамкорлик қилишга мўлжалланган. Унинг туқларига мижоз ва унинг муаммолари ҳақида тўлиқ маълумот олишга ёрдам берувчи, мижознинг бевосита ўзини тўтиш ишни доирали реакцияларини мутахассисни кузатиш имконига эга бўлишини, камчилигига эга – жуда катта вақт оралиғини киритиш мумкин. Стандартлашган интервью шаклига кўра анкетага яқин, бироқ жавоб шакллантиришда мижознинг имкониятларига кенгроқдир. У муаммо тушуниш учун маслахатлашув жараёнини бошида жуда фойдалидир. Олинган маълумотлар кейинчалик аниқлаштирилади ва янги фикрларни илгари суришда фойдаланилади. Ютуқлари: маълумотлилиги, вақтни тежаш, натижаларни миқдорий акс этиш. Камчилиги: кейинчалик ҳимоя механизмларини фаоллашуви натижасида бевосита хулқ-атвор реаицияларини сусайиши, мижоз билан эмоционал алоқани йўқотиш хавфи. К у затиш – мутахассис томонидан мижозни рухий кўринишлари мақсадга йўналтирилган ва идрок қилган ҳолда қабул қилинишига мужассамлашган рухий тадқиқотнинг электрик усулидир. Мутахассисга мижоз ҳақида маълумот тўплаш, воқеликни аҳамиятли лаҳзаларини ажратиб олиш, унинг ҳолатидаги ўзгаришларни кузатишга имкон беради. Камчиликларига қуйидгиларни киритиш мумкин: мутахассисни, рухшунос томонидан, мижоз томонидан эмас, далилга эътиборни кучайтириш, кейинчалик унга тушунча бериш ва ўзгартириш ўрнига уни кенг ёритишга йўналтирилган ифодаланадиган субъситивлигидир. Рухий тестлар – алоҳида турни бирор-бир рухий ҳолат ёки хусусиятни ривожланиши ёки ҳолатини даражасини ўлчашнинг стандартлаштирилган усулидир. Психокоррекция доирасида тестлар мижозни муаммоси турига

қараб танланади ва идеалда жараён динамикасини кузатиш учун психокоррекциянинг бошида, ўртасида, охирида қўлланилади. Рухий қўллаб-қувватлаш бутун руҳий ёрдам давомида олиб борилади ва вербал (имзосиз) ҳамда новербал (имзосиз бўлмаган) босқичларда мутахассисни мижозга нисбатан энтанациясини ифодаланиши билан намоён бўлади. Имзосиз даражага бевосаита сўзлар, сўз бирикмалари, метафоралардан мижоз ўз нутқида фойдаланиши, ҳамда ҳамдардлиги ва тушунишни яққол кўринишлари киради. Имзосиз бўлмаган даражага: 1. «тана тили» (ҳолати, имо-ишора, мимика); 2. психофизиологик реакциялар (тери қопламалари рангини, нафас олиш чуқурлиги ва тезлигини, тер ажралиш даражасини ўзгариши) 3. товушлари характеристикаси (оҳанг, темор, темп, интонация) Имзосиз бўлмаган маълумотлар асосида қилинган тахминларни ҳақиқийлигини мижоз билан бирга қайта текшириб талаб қилинади. Бу имзосиз бўлмаган маълумотларни бир қатор омиллар ёрдамида аниқланиши билан асосланади. Масалан воқеалар контексти, мижозни шахсий хусусиятлари, яқин одамлари билан ўзаро муносабатлар хусусиятлари. Мутахассис уларнинг кўпчилиги ҳақида билмаслиги мумкин, бу эса у олаётган маълумотларга нотўғри маъно бериши ва натижада муаммони моҳияти ва уни ечими ҳақида нотўғри тасаввурга эга бўлишига олиб келади. Муаммони ечиш йўлларини излаганда ушбу муаммони пайдо бўлишига олиб келувчи хис туйғу, кечинмалар-мақсад, талабалар-харакатлари бошқалар реакцияси, сабаблар занжирини ажратиб олиш зарур. Психокоррекция дастурини шаклланиши жараёнида мижозга унинг шаклланишдаги ҳамда психокоррекция дастурини амалга оширишдаги жавобгарлиги даражасини тушунтириш, шунингдек мижознинг имкониятларини аниқлаш керак.

Мижознинг имкониятларини аниқлаш диалог (сўзлашув) ва эшитиш усуллари ёрдамида олиб борилади. Диалог (сўзлашув). Бир ёки бир неча кишини сўзлар билан алмашинибўзаро мулоқатда бўлишидир. Реклама кенг маънода жавобни харакати, имо-ишора, сукут сақлаш кўринишида бўлиши ҳам мумкин. қадим Грециядаги одатдаги оғзаки ақлий мулоқатга суянади. қулоқ солиш. Авваломбор бошқа одамни «эшитиш» ушбу вазиятда мижозни эшитишдир. Бошқача қилиб айтганда «эшитиш» жараёнида нафақат талаффўз қилинаётган сўзларни қабул қилиш, балки уларни талаффўз қилиш оҳанги ҳам қўлланилади. Шундай қилиб, мижозга таъсир қилишнинг асосида олиб борилаётган харакатларни меъёри ҳақида, аниқ ёш даврида мақсадли тахмин қилиш ва билиш жараёнларини меъёрлари ҳақида назарий тасаввурлар ётади. Коррекция дастури эса шахсий ва ёш ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги назарий маълумотларни ташхис маълумотлари билан солиштириш асосида тузилади ҳамда мижозни имкониятларига суянган ҳолда олиб борилади. Дастурни амалга ошириш тузилган шартномага асосан олиб борилади. Ушбу босқичда ечимни амалга ошириш режаси аниқланади ва уни ижро этиш амалга оширилади. Зарурият туғилганда ўзгартириш ва қўшимчалар киритилади. Самарадорлигини баҳолаш дастурда белгиланган ва амалда эришилган мақсадларни ўзаро солиштириб олиб борилади. Юқорида келтирилганларни ҳисобга олган ҳолда психокоррекция доирасида экзистенционал фенолинологик ёндашувдан фойдаланиш энг оқилона ечимдир. Чунки шахс ўзини ва ташқи оламни англаш жараёнида унга абстракт бўлиб туюлган объектив ҳақиқатга эмас, балки, субъектив ҳақиқатни белги, қиёфалари, шунингдек улар эгаллаган маънога урғу беради. Берилган маъно ҳосил қилувчи тузилмалар қиёфа-белги қаторига шунингдек ташқи ва ички ўзаро муносабатларига нисбатан тузилиши

натижасида ҳаёт йўлининг такрорланмас безаги тўқиладиган бўшлиқ ҳосил қилади. Бироқ ҳақиқий объектив ҳаёти айнан субъектив ҳаққонийликнинг ўзаро муносабати натижасида ҳосил бўлади. Феноленологик одам онгида объектив дунёни у кетма-кет кечираётган фенолинлар (нодир ходисалар) орқали тасаввур қилишини ўрганиш, ХХ асрнинг бошида фалсафа тизими сифатида ишлаб чиқди. Унинг асосчиси Edmund Husserl ўз олдига барча илмий тадқиқотлар учун фундаментал фалсафа ишлаб чиқишини мақсад қилиб қўйди. Ушбу мақсадга эришиш жараёнида табиий фанларда мавжуд бўлган ва хатолар асоси бўлган объект ва субъект орасида дуалистик парчаланишни ҳамда онг фенолинига асосланган фундаментал бирликни аниқлади. Кейинчалик Husserl Martin Heidegger одамзод борлиғи муаммоларига урғу берди. Экзистенциализм (мавжудлик) (ҳаёти ё и ши фалсафий ҳаёти) – ХХ аср бошларида иррационализм фалсафасида йўналиш сифатида юзага келди. Ушбу йўналиш доирасида инсон мавжудлигининг (ҳаётининг асосий негизи «ҳаётда (оламда) бўлиш» ҳисобланади. Бу ерда «олам» - буюмлар олами, воситалар бирлиги «бўлмоқ» - «жалб қилинмоқ»ни билдиради, демак «ҳаётда бўлмоқ» нафақатҳаётда мавжудлиги, балки бу оламда мавжудликни билиб бўлмайди. Шундай қилиб, борлиқнинг асосий хусусияти «борлиқ - интилиш - олдинга» бўлган асл мавжудликнинг экзистент мавжудлик сифатида бўлишини аниқлаб, объект ва субъектнинг бир-бирига қарама-қаршилиги олиб ташланади. Шундай қилиб, экзистенцинал феноленалогик ёндашув борлиқ қидаги яхлит қарашларни тахмин қилади, унинг доирасида борлиқнинг мавжудлик муаммоларини тадқиқ қилиш ва ойдинлик киритишда қуйидаги негизларга риоя қилиш керак: 1. контекстуаллик; 2. «давр»га содиқлик;

3. шошилинч мулоҳалардан тийилиш; 4. тушунтириш эмас, англаш Берилган негизларни интенцияллик «берилганлик»ни ҳисобга олган ҳолда қўллаш керак, у олам билан онги ўртасидаги ўзаро муносабат воситаси билан амалга оширилади. Рухшунос, экзистенциоал – фенаменологик йўналиши доирасида шахсни ички дунёси, ташқи олам ва ўз-ўзи билан ўзаро муносабати усулларини тадқиқ қилишда «Бу ерда ва ҳозир» вазиятга диққатни тиклайди. Бироқ, берилган муносабатлар, бунинг фикримизча, мижоз вазиятининг хусусиятлари билан эмас, балки унинг оламни англаш жараёни хоссалари билан аниқланади, унинг натижаси бўлиб муаммоли вазият ҳамда унинг кейинчалик ривожланиши ёки ўзгариши ҳисобланади. Бошқача айтганда, мижознинг муаммосини тадқиқ қилиш чоғида, бизнинг фикримизча мазкур пайтга эмас, англаш жараёнининг кечиш хусусиятига урғу бериш керак, чунки англаш жараёнининг йўналиши ва хусусиятлари шахсий хусусиятлар мажмуасига боғлиқдир. Ушбу хусусиятлар ўз ичига қуйилагиларни олади: ҳаёт йўлининг такрорланмаслиги; бу йўлни босиб ўтиш натижасида шаклланган дунёқараш; ўтмиш хозирги замон ва ҳаёлда шаклланган келажак акс эттирилган ўз-ўзини англаш ва ўз фикрлари ва кечинмаларини ҳаёлдан кечириб анализ қилиб чиқиш натижасидаги йўлнинг шахсий уйдирмалари. Айнан шахсий хайлот _вақтинчалик ўзгаришларига таъсир қилишга мутахассис мижозга ёрдам бериши мумкин. Бизнинг тўзукларимизга қиёсий тасдиқни, ҳаётий далиллар билимларини эмас, субъектнинг онгидаги тушунчаларни англашни шахсни тўғри тушуниши ва унинг хулқини башорат қилишнинг муҳимлиги ҳақида ёзган Rottera ва Kelley дан танишишимиз мумкин. Демак, ҳаётда мавжудлик контекст муносабатлар жараёнида кечаётган, англаш жараёнига нисбатан иккиламчи муносабатда бўлган «англашни акс

этиши» «кечинманинг ўзи» кабидир, унинг хусусиятлари субъектнинг шахсий хусусиятлари билан аниқланади. Берилган нуқтаи назардан, негиздан қандайдир объектив ҳақиқатни «Мавжуд эмаслигини» мантиқан таҳмин қилиш мумкин, чунки субъетивизм кўзгусида объектив оламни акс этиш ҳақидаги билимлар ягона объектив билим сифатида намоён бўлади. Бу хақда Янчук В.А. ўзининг «Ижтимоий психологияда экзистенциол феноменологик ёндашувнинг хусусиятлари муҳокамасида қуйидагиларни ёзади: « Ҳ еч қайси биологик, нейропсихологик, баъзан эса рухий чекланишлар четда қолдирилиши ёки енгиб ўтиши мумкин эмас ва улар бизнинг олам ёки ўзининг ҳақимиздаги турли хил рефлектив тасдиқда доимо мавжуд бўлади. Бизнинг тажрибаларимизда ушбу маълумотларни (ёки интериретацияни чекланишларни) ечиш ва тушунтириш, ижтимоий-маданий ва рухий асосланган хато фикр ва хулосаларни енгишга уринишларни намоён қилувчи экзистент феноменологик ёндашувнинг энг асосий қирраларидан бирини шакллантиради. Ушбу йўналишда фикр юритишини давом этдириб, шахс ўзининг борлиқдаги исталган пайтида нафақат ягона балки объектив оламга нисбатан кўп қиррали ва маънодош бўлмаган субъектив кечинмалар исканжасидаги чексиз ёлғиз зотдир деб таъкидлашимиз мумкин. Бироқ борлиқ ва берилган борлиқни англаш жараёнига насбатан шахснинг ёлғизлигини тан олган ҳолда биз шунингдек англаш натижасида турган гапки ёлғиз эмасликни тан олишимиз керак. Биз далил сифатида «турли хил» кечинмалар «бир хил кашфиётлар натижаси сифатида юзага чиқувчи моҳияти бўйича, аллақандай фарқланувчи воқеликни экс эттирадиган Фан ва санъатни мавжудлигини эсга олишимиз мумкин. Фарқланувчи воқелик, биринчи навбатда улар ташкил қлган белги ва қиёфалар ҳамда уларни англатувчи тушунчалар якдиллиги билан аниқланади. Фарқланувчи воқеликнинг мавжудлиги, шунингдек кўринувчи фарқланувчи воқеликнинг ҳам мавжудлигини тахмин қилади. Кўринишнинг юзага чиқиши қийидагилар билан тушунтирилиши (асосланиши) мумкин;

1. бир хилдаги қиёфа ва белгилар, бироқ уларга турлича маъно берилиши – кўринувчи фарқланувчи воқелик; 2. фарқланмайдиган бошқача воқеликни кўриниши – бир хил тушунтирилувчи юзани турли хил белги ва қиёфалар. Бинобарин, экзистект танловни биз таклиф қилаётган рухий фалсафий нуқтаи-назардан ноаниқликни қабул қилиш орқали тасаввур қилиш мумкин. А йнан берилган ноаниқлик, мижоз мурожат қилаётган хавотирли лахзани акс эттиради. Бошқача айтганда: берилган хавотирли лахза «хумчақчақ ва жавобгар бўлиш ёки қурбон бўлиши орасидаги танлов муаммосини акс эттиради. Шундай қилиб, бизнинг ўйлашимизча экзистен танлов фикри, инсон тўлиқ эркикераклигини тушуниш орқали эркинликка етишишга эга эканлигида эмас, балки у аввал бошиданоқ эркин, шунингдек юзага келувчи вазиятларга нисбатан ўзининг реакциясини танлашда ҳам эркинлигидан иборатдир, уларнинг кўпчилиги ҳар бир алоҳида олинган шахснинг такрорланмас тақдир безагини ташкил қилади. Одамнинг тақдири ва ўзаро муносабатлари мавзуси қадимги грек илмий-фалсафий фикрида етарлича синчиклаб ишлаб чиқилган. Унинг қадр- қиймати ҳамда туркуми, зарурий ва тасодифнинг айнан шаклланишини ва тасдиқланишидадир дейишимиз мумкин. Айнан мана шу фикрлар юқорида даражада қадимги грек мифологиясида тайёрланган, унинг доирасида фан ва фалсафанинг пайдо бўлишидан анча илгари. ҳақида тараққиёт этган тасаввурлар мавжуд эди. Шахс ва тақдир кучлари тенглиги фикри экзистент еноменологик ёндашувда ўзининг янада тўлиқроқ аксини топди, унинг доирасида масалан шахсга танлов учун жавобгарлик турли вазиятларда ўзи учун танловни энг кўп миқдорий хилларини яратмоқ учун НЛП техникасидан фойдаланиш имкониятини беради. Бу муаммо «жавобгарликни қабул қилиш» учун эмас, балки энг яхши танловни амалга ошириш бинобарин «жавобгарлик муаммосига» эмас, «хиллар» муаммосига бориб

тақалиши билан асосланади. Бироқ шахс доимо қандайдир ижтимоий шахслар қуршовида бўлганлиги боис, англаш натижасида юзага келган ўзининг чин қиёфасини топиши жуда қийиндир, чунки у деярли доимо ўзи ва берилган ижтимоий шахсни қиёфасини тушуниш билан оворадир. Шундай қилиб, экзистенциолистларнинг «озодлик англанган зарурияти» «Шиори» ушбу ионтекстда «Озодлик-шахсий борлиқни тушунмоқ» каби намоён бўлади. Бизнинг нуқтаи назаримизда, Франклнинг мантиқни излаш»идан жуда катта фарқ қилади, чунки аввал бошдан борлиқни мавжудлигининг далилида акс этган ҳолда мантиқ мавжуддир. Бунда урғу излашдан тушунишга кўчирилади. Борлиқни англаш берилган контекстда нодир ҳаётни ёзиш каби намоён бўлади, унинг жараёнида такрорланмас одам шахсига эга бўлинади. Ортодонсал материализм нуқтаи назаридан берилган вазият тасдиқланиши шарт. Бироқ, биз диққатни авваламбор субъект тўғрисида аниқроғи ўзини ва оламни қабул қилиши ҳақида гап кетаётганлигига беришимиз керак, бинобарин одамнинг муаммоси объективликка билишга интилишни қониқарсизлиги билан эмас балки билиш жараёнида яклитликка ва авта номликга эришиш билан аниқланади. Шундай қилиб вазиятнинг хусусиятларидан келиб чиққан хусусият муаммони ечиш (ҳал қилиш) учун имкониятларни очиш мақсади билан бирга ҳаётий муҳим вазифа – йўлни ўз уйдирмалари билан англашни амалга ошириш шахсий маслахатлашув пайтидаги рухшуноснинг мақсади ҳисобланади. Йўлни ўз уйдирмалари билан англашни амалга ошириш учун уни яратмоқ керак. Яратиш белгилар ёрдамида амалга оширилади. Тўғрироғи, танлаётган одамнинг ички мос келувчи, белгилар қаторини тўплаш, танлашдир. Ушбу тўпламни мисоли сифатида динни олиш мумкин, чунки дунёдаги барча динлар оғзаки шунингдек кўриш қаторидаги белгилар тилидан фойдаланиладилар. Бироқ белгиларни бундай англанган ҳолда кўлланилиши жуда муҳим рухий нодир ходисанинг бир қиррасигина ҳисобланади: одамнинг ўзи-ўзи билмаган ҳолда ва ички сабаб натижасида -

ўзи ҳам тушунтириб бераолмайдиган тушлар белгиларни ҳосил қилади ва яратади. Шундай қилиб, тушларни келиб чиқиши шахсий хусусиятга эга бўлган воқеликнинг бир қисми сифатида характерли хусусияти эса шахсий уйдирмаларни ўзига хос бўлмаган лаҳзалар билан у ёки бу шаклда боғланиши ҳаёлий схемани нозик эстетик фикр юритиш орқали тўзиш ҳисобланади. Кейинчалик ушбу йўналишда фикр юритилганда олам икки хил туш кўриш ва борлиқ ўзаро бир-бирига кирувчи реалмидан ташкил топган бўлиб кўринади. Фалсафа луғати маълумотларидан келиб чиққан ҳолда /63/, реалли деганда бу қуйидагиларни тушунамиз: «моддийлик, антологик борлиқ - ўзинида, яъни ўзида – борлиқ, унинг рефлекслигидан абстрантлаштирилган, реалликни билиш боғламидан ажратиладиган ва исбот талб қилмайдиган сўнгги нарсаларга тегишли ва вақтда пайдо бўлиши мумкин ҳамда пайдо бўлган, мавжуд ва реалликка ўтувчи барча нарсалар». Бинобарин, биз учун «тушли реалли» бўлиб, тушлар пайтида пайдо бўладиган ҳодисалар, воқеалар, кечинмалар, қиёфалар хизмат эди, «борлиқни реаллиги» бўлиб эса – оламда мавжуд барча нарсалар, «оламда борлиқ», «олам» - экзистенлик тушунчасида – «борлиқни оламшумуллиги»ни ташкил қилувчи оламда одамнинг борлиғи одамзот борлиғини амалга ошишидир. /63/. Яхлит хажмдаги кўиўловчи одамийлилиги яратиш учун туш реаллиги бу жараёнда шахснинг қиёфаси қирраларини, унинг тажрибасини чархлайди. Экзистенциалик маъносида, шахсни шаклланиши ва ривожланиши, туш реаллиги ва борлиқ реаллиги ўртасида, ҳеч бири билан қарама-қаршиликка учрамай ва бирлашмай амалга ошади. Бу ҳаёт мазмуни - қиёфали синтез харакатида мужассамлашган интеграл жараёндир. Ушбу жараённинг моҳияти – туш ва борлиқ атроф оламнинг маданий парчаланишида муаллифнинг Меники ажратиб олишдан иборатдир. Лекин бу «парчаланиш» ўз навбатида шахсий-фалсафий ижодда туғилувчи яхлитликни мураккаб парчаланиши учун зарур бўлган шарт-шароит ҳисобланади, унда доимо қиёфа, тушунча ва ҳақиқат орасида рефлексия,

танқид, шарҳ, ёруғликни инсонни ўйини кўринишидаги мавжуд ўнғайсизликнинг субъект ва объект орасидаги мос эмаслик зонаси сақланади. Экзистенциал изланиш йўлининг тушунча мантиқ шакли шахсни ижодий онги ва марказий жой, бош саҳна жуда ҳам тордир, шахс ўзининг интилишларини туш реаллигига кўчириш демакдир. У шахс яшаётган борлиқни реаллигини қайта гавдаланган, кўп қиррали кўриниш: муаллиф- қаҳрамон-ўқувчи ҳамда ўз ичига олади. Шундай қилиб, барча чегаралар ва шарт-шароитлар чегарасидан чиқувчи ўзининг тугалланмаган оламга олиш ҳамда кейинчалик уни симфолик тарзда парчалаб ташлаш учун, туш реаллиги борлиқ реаллигини эстетик қисми бўлиб ҳисобланади. Тушларни тахлил қилиш барча тарихий метаморфозларни бош кечирган усулларидан биридир. қадимги Грецияда барча ҳ о хловчилар ўз саволларига тушлар ёрдамида жавоб олишлари мумкин бўлган махсус ибодатхоналар мавжуд бўлган. «Хабарловчи тушлар» шомонлар амалиётида жодугарликда, халқ табобатида фойдаланилган. Ушбу жараённи муҳимлигини англаш учун гарб маданиятига Фрейдни теорияси олиб кирди, уни ўрнини кейинчалик рухшуносликдаги туш реаллигини юнгинлаш эгаллади. Юнг тушлар реаллиги ичида ўзгартирувчи беш механизмни ажратиб кўрсатди. /73/. Ушбу контекстда уларнинг ичида энг муҳими Юнг томонидан тақдим этилган бешинчи механизм-драматик шакл ҳисобланади, чунки тушлар ўз табиатига кўра, нафақат адабиёт асарнинг (драма, роман) эксназиция билан, фабуланинг ривожланиши, кульминация ва лизисли классик тузилмага эга, балки драма, роман (Бахтлен) ҳам ўз-ўзига Юнг тушларга қўшиб қўйган барча механизмларни олади. Юқорида айтилганлардан келиб чиққан ҳолда биз тушларни моҳияти бўйича адабиёт-бадиий ижод билан мос келувчи ижод харакати сифатида қабул қилиниши мумкин деб ҳисоблаймиз, унда шахс ўзини ҳар томонлама тўлиқ намоёнқилади. Шу нуқтаи назардан, биз туш реаллиги ва борлиқ реаллигини «романда роман» каби адабиёт жанри қонунлари бўйича қараш қонуний бўлиб кўринади, унда туш реаллиги ва борлиқ реаллиги ягона

романнинг боблари шахсни экзистенциол йўли сифатида намоён бўлади. Ва бизнинг фикримиз ҳаққонийдир, чунки туш реаллиги ваборлиқ реаллиги умуман адабий ижод, шунингдек романнинг барча муҳим хоссаларига жавоб беради, унда Бахтиннинг фикрича «авваллари уйдирмани англашга тугишли бўлган марказлашган ғояси ўрнида пайдо бўлувчи, якдилликка эссестик интилиш билан боғланиб замонавий бўлиб ўзгараётган тайёр бўлмаган ва тирик контактни бирлиги ҳисобланади. Ҳаёт йўлини «романлашни» ушбу ғояси, шунингдек меъёрий ва шахсдан ташқари инкорни инкорлашдан, шу билан биргаликда – энди шахс онги амалга ошириш керак бўлган сентезловчи ва марказловчи имкониятларни мерос қилиб олишда намоён бўлади. Ва шахс, бир вақтнинг ўзида ҳам муаллиф, ҳам қаҳрамон, ҳам томошабин (ўқувчи) сифатида чиқиб, реалликнинг барча даражаларида (туш ва борлиқ), ўзи яратаётган асарнинг (ҳаётнинг) ҳар бир лаҳзасига таъсир билдиради. Бу таъсирлар муаллифни қаҳрамонга, - қаҳрамонни – буюмга (таъсирни таъсири), муаллифга-қаҳрамоннинг бутун қисм сифатидаги алоҳида кўринишларига муаллифни қаҳрамондан акс этишига бўлинади. Барча ушбу таъсирлар муаллифни қаҳрамонга қаҳрамонни фаол таъсир тузилмасида уни қиёфасини кўришда уни атрофидаги мақомда, интонацияси тузилмасида, маъно лаҳзаларини танлашда унинг ортидаги асосда, ўлим ва абсалют келажак воқеаларига муносабатида акс этади. Шундай қилиб, реалликнинг барча босқичларида борлиқ маъносининг иннарнацияси – муаллиф фикрларини қаҳрамонга мос келувчи қайта ишланиши содир бўлади. Муаллифнинг онгида эса қандайдир онгни тушуниш (он густи, онгдан ташқари), яъни қаҳрамон ва унинг оламини хажмловчи онги каби юзага чиқади, чунки муаллифнинг тасаввурида бутун асарнинг якунланишини барча лаҳзалар ҳамда ундан ташқаридагилар ҳам ўрин олади. Муаллифнинг ўзи эса қаҳрамоннинг ўз фикрини баён қилишида ва қаҳрамонни воқеаларни аҳлоқий билишга қизиқишида акс этади. Муаллиф томонидан бундай қабул қилинишни баҳолаш ва тушуниш учун,

қаҳрамоннинг туш реаллиги ва борлиқ реаллигидаги муҳим якунловчи, унинг онги учун транцендент ҳодисаларни танлаш ва уларни фаол бирлигини аниқлаш керак. Бундай бирликнинг тирик (жонли) гавдаланиши бўлиб, тугалланмаган ҳаёт ходисаларини ичидан ва очиқ ташувчиси сифатида қахрамонга қарши чиқувчи муаллиф ҳисобланади. Туш реаллигини бундай ҳолда таҳлил қилиб, биз ўз тахлилимизни икки йўналишда ривожлантиришимиз мумкинлигини кўрамиз: биринчида - қахрамон муаллифга автобиографияланмаган, муаллифнинг унга олиб чиққан рефлексияси ҳақиқатдан ҳам уни якунлайди; муаллифнинг якунловчи рефлекссиясини, унинг сўнги шакллантирувчи таъсирини ўзлаштириб қахрамон уларни ўз кечинмалари лаҳзаларига айлантиради ва уларни енгади. Бундай қаҳрамон тугалланмайди, у ичидан ўзига аденват бўлмаган ҳар бир тотал таърифни кечиради, у якунланмаган яхлитликни чеклаш сифатида ўтказади ва унга ифода этиб бўлмайдидан қандайдир ички сирни қарши қуяди. Бу йўналишда ўз тадқиқотларимизни давом эттириб, биз туш кўришнинг ҳар бир лаҳзаси ўнга муаллифнинг (туш кўрувчи) реакциясига туҳфаси эканлигини, у ўзига билан буюмни, шунингдек, қаҳрамоннинг реакциясини ҳам жамлашини кўрамиз. Шу контекстда муаллиф, борлиқ реаллигида ўзимизни ўраб турган одамларни ҳар бир кўринишларига бир нодир таъсир кўрсатишимиз каби ўз қаҳрамоннинг ҳар биртавсилотларини маълум оҳангда гапиради. Шундай қилиб, туш кўришда қаҳрамоннинг (туш курувчи) алоҳида кўринишларига иуаллифнинг таъсири асосида шахсга яхлит каби бирлашган таъсири ётади, унинг барча алоҳида к кўринишларини ушбу яхлитликни тавсифи учун аҳамиятга эга бўлган туш кўриш ва борлиқ реаллигида каби ўз ичига олади. Муаллиф, қаҳрамон ва томошабиндан ташкил топган барча билиш учун ҳизмат қилдиган аҳлоқий тушунтиришлар ва баҳолар ҳамда яхлит ҳолда ва ягона конкрет қараш ҳамда ягона маъноли тугалланадиган, Юнг ажратиб кўрсатган юқори тип тўртликни мавжуд матни реаллигини беиҳтиёр

тасдиқлайди. Унга кўра тенг тартибликни ташкил қилувчи учликда доимо уларни бирлаштирувчи лекин уларнинг йиғиндиси бўлмаган, тўртинчи бирлик ёнма-ён келади. Оламни осмондаги ер, ер остига вертикал учликка бўлишда (жумладан христианликда) иштирок этмайдиган тўртинчи бирлик- вертикал горизонтални улайди. Бу қўллаб-қувватлайдиган «Юнгнинг фикрича, тасаввурларда тўртлик принципи бўйича ташкил қилинган туш кўришлар ва ички қиёфаларни тўртликка бўлинишида мустақил шахс қиёфаси ва унинг онгига нисбатан архетикҳосила ҳисобланувчи одамнинг индивидуаллигини шакллантирувчи мантиқ яширинган. Бироқ англаш олами йўлнинг сўнги нуқтаси эмас. Йўлнинг шахсий устирмаларини яратаётиб, идрок билан бирга индивидлаш йўналиши ҳамда тушларда содир бўлаётганларни тушунтириб, нима сабабдан бу ички саёхат уюштирилишининг аниқ тасвирини ҳосил қилади. Шундай қилиб шахсий ички муаммолардан бири «Мен Кимман?» ва «Аслида, Мен нимани ҳоҳлаяпман?»ни тушуниш муаммоси ҳисобланади, уларни ўзининг бошланишида ҳақиқий «Мен»нинг кўриниши сифатида белгилаш мумкин. Бошқача айтганда: янги-янги авлодларни дунёга келтириш орқали ҳаётни давом эттириб ўлимнинг енгиш – уруғ аймоқ учун энг асосийсидир. Шахсий тушунишнинг аниқ бир даражасига етган индивид, ҳаёт йўлида энг муҳими ўзининг туғилиши эмас, чунки ерда яшаётганлигини устидан чиқади, демак, жисмоний туғилишнинг ўзи бевоситакечинмалар объекти бўлмайди, лекин унинг онги учун асосий кечинма бўлиб, Ҳаёт (йўл) буни мантиқий англаш жараёнидаги содир бўлаётган рухий туғилиш, уни интиҳоси учун хизмат қиладиган ҳаётни мантиқан якунловчи Йўл ва ¤лим ҳисобланади. Ушбу фикрни биз тақдир ҳақидаги қадимги грек тасаввурларидан топишимиз мумкин, чунки одамнинг туғилишидан то ўлимгача бўлган оддийгина ҳаёт йўли эмас, ҳар бир одамнинг ўзиники бўлган такрорланмас, лекин шахсий қисматидан. Шунга ўхшаш фикрларни Адлердан, унинг услубий туш кўриш ва бедор пайти билан ўзаро боғлиқлик алоқаси концепциясида топиш мумкин.

Шундай қиёфада қаралаётган туш кўришларни бизнинг фикримизча фақатгина уларни ўз ички реаллиги нуқтаи назаридан, уларни нодир эмоционал рангларини чуқур хурмат билан, ҳимоя қилинаётган ёки матнлар каби, туш кўрувчиларга ўзининг эҳтимолий танловига имкон берган ҳолда қабул қилиш керак. Ички реаллик ва мақсадга эришишлар масофасини бундай қисқартириш шахсга ўзоқдагини ҳозирги лаҳзада ҳозирнинг ўзида яқинлаштиришга, уни англаш ва ўзгартиришга, шу билан ўтмиш ва келажакни бир бутунликга бирлаштириб ички мантиқига чиқаришга имкон беради. Герман Гессе ёзганидек: ҳар биримиз фақатгина одам, фақатгинасинов, фақат қаергадир харакатланаётган бир нарсамиз. Лекин у мукаммаллик бор жойга харакатланиши керак. қандайдир мукаммаллик таълимотига эмас, балки ўз-ўзини мукаммаллаштиришгадир. Хулоса қилиб айтганда, ўзининг ноёблигини англаш жараёнида, ўзининг бошқалардан фарқланадиган экзистенциясида, шахс ўзининг саволига жавоб топиш иштиёқида ўзининг мухториятини нафақат қилади дейишимиз мумкин. Бу саволни С.Л.Франк энг асосий савол каби одамзотни бутун ҳаётининг охирги мақсади деб таъриф берган: «Одам нима ўзи ва унинг ҳақиқий олий бурча нимада?», «бироқ бу иштиёқнинг ўзи», «адабий харакатлантирувчи куч » ҳисобланади, ижодий фаолликни уйғотади. «Шодлик, ҳаддан ташқари шодлик барча мавжуд ва бўладиган нарсаларни ёритувчи қўёш – ижоднинг жозибали шодлигидир! ҳаётнинг барча шодликлари ижоддадир. Севги, заковат меҳнат – буларнинг барчаси ягона алангадан чиққан портлашдир. Ижод қилиш – демак ўлимни ўлдиришдир» (Ромен Роллан).

Похожие

Шахслараро муносабатларнинг психологик диагностикаси ва коррекцияси

Кичик мактаб ёшидаги болаларнинг психологик диагностикаси ва коррекцияси

Мактабгача таълим ёшидаги болаларнинг психологик диагностикаси ва коррекцияси

Ривожланишда оркада колишнинг турли шакл диагностикаси ва уларнинг коррекцияси

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари. Ёш оила. Ёш оила ва соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш