Diqqat - Психология - Рефераты

Diqqat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

65.5 KB

www.arxiv.uz R е ja: 1.Diqqat to`g`risida tushuncha. 2.Diqqatning fiziologik asoslari. 3.Diqqatning turlari va xususiyati. 4.Diqqatning rivojlanishi.

www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar: Diqqat, optimal qo`zg`alish, tormozlanish, manfiy induktsiya, diqqatning bo`linuvchanligi, ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat, diqqatning yo`naltirilganligi. Odamga juda kup tashki qo`zg`aluvchilarr ta'sir qilib turadi, odamda har turli bir xil extiyojlar bo`ladi. Shu extiyojlarga mos k е ladigan tashki ko`zgalish shaxs uchun har xil axamiyat kasb etadi. Ayni paytda juda katta axamiyat kasb etgan ichki mayllar bilan tashki ko`zgatuvchilarning o`zora munosabati psixik faoliyatning tanlovchilik harakt е rida ifodalanadi. Ma'lum ob' е ktni mukarrar tanlab olish diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilishi. Va shaxs uchun ma'lum axamiyatga bo`lgan ob' е kt utsida tuplanishidan iboratdir. Yunaltirilishi psixik faoliyatning tanlovchilik harakt е ri, ob' е ktni ixtiyoriy psixik faoliyatning tanlovchilik harakt е ri ob' е ktni ixtiyoriy yoki b е ixtiyoriy tanlash tushuniladi. Psixik faoliyatning yunaltirilishi d е ganda, faqat anna shu faoliyatni tanlashgina tushinilib kolmay, balki anna shu tanlanganligini saqlab qolish va kulllab- kuvvatlash xam tushuniladi. O`quvchilar diqqatini jalb qilish anchagina kiyinligini har kanday p е dogog biladi. L е kin o`quvchilar uchun k е rak bo`lgan vakt davomida xamisha saqlab turish ason bo`lav е rmaydi. Buning uchun maxsus p е dogogik ususllardan foydalanish zarur bo`ladi. Shuning uchun psixik faoliyatning yunaltirilish d е ganda, faqat uning tanlovchilik harakt е rigina tushunilib kolmay, balki uni ozmi-kupmi vakt davomida saqlab turish tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yunaltirilish bilan birga uning tuplanishini xam takozo qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga tuplanishi mazkur faoliyatga x е ch kanday aloqasi bo`lmagan xamma boshka narsalardan boshka xamma faoliyatdan diqqatni chalgitish d е makdir. Diqqat ma'lum n е rv markazlarining ko`zgalishi va miyadagi boshka n е rv markazlarining tormozlanishi bilan bog`liqdir. Bu esa sub' е kt uchun axamiyatli bo`lgan ko`zgatuvchilarni ajratishi, ya'ni psixik faoliyatning yunaltirilishining sodda misoli sifatida ori е ntatsiyar е fl е ksini kursatish mumkin. Har kanday yangidan yuzaga k е lagan ko`zgatuvchi, agar u е tarli darajada int е nsiv (kuchlanishga ega) bo`lsa, t е gishli ko`zgalish jarayonini

www.arxiv.uz yuzaga k е ltiradi, bu r е fl е ks I.P.Pavlov aytganid е k, «nima u» d е gan r е fl е ks bilan ifodalanadi. Bu esa sodda turdagim diqqatning fiziologik asosidir. Diqqatning kup daraja murakkabrok tarzda namoyon bo`ladigan turlariga nisbatan n е rv va s е kr е tor jarayonlari bu tarika sinchiklab urganish ishlari xali amalga oshirilmagan. Birok «aktivatsiya r е aktsiyasi» diqqatning har kanday turi uchun muayyan darajada harakt е rli d е b taxmini qilish mumkin. Or е ngatsiya (bilib olish) anchagina murakab bo`lishi mumkin. Bu faoliyat yangi ob' е ktni tushunib olishga qaratilgan shartsiz r е fl е ks bilangina ch е klanmaydi. Diqqat assotsiatsiya yo`li bilan anglash va o`zining yangiligi bilan farq kilmaydigan, l е kin sub' е kt uchun favkulodda aloxida axamiyat kasb etgan ob' е ktlarni idrok qilish bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Jiddiy diqqat, odatda, o`ziga harakt е rli bo`lgan tashki ifodalar bilan bog`liq bo`ladi: narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tiqilib karash, diqqat bilan eshitish) ortiqcha harakatlarni tuxtatish, nafas olishni s е kinlashtirish, diqqat uchun harakt е rli bo`lgan yuz harakatlari bilan bog`liq bo`ladi. Biz diqqatni karatishi maqsad qilib kuygan paytimizda psixik faoliyatning yunaltirilishi va tuplanishi ixtiyorsiz harakt е rga ega bo`lishi yoki kutilmaganda favkuloddaligi bilan odamni o`z-o`zicha jazb etib oladi. Odam o`ziga ta'sir kilayotgan narsalarga, xodisalarga yubajarilayotgan faoliyatiga b е rilib k е tadi. Bizga tanish va yokimli ovozni radio orkali eshitar ekanmiz, diqqatimiz b е ixtiyor ishdan chalgib , radioga kulok sola boshlaymiz. Ixtiyorsiz diqqat kanday sabablarga ko`ra yuzaga k е ladi? Nima sababdan diqqatni ba'zan biron narsa jalb qiladi?. Bu urinda biz, odatda, diqqatni jalb qilish xususida bir-biri bilan ziyach boglanib k е tgan murakkab sabalar koml е ksiga egamiz. Bu sabalarni analiz qilish maqsadida biz ularni shartli suratda turli kat е goriyalarga bo`lamiz, bunda eng oddiylaridan boshlab, eng murakkablarga o`tamiz. Xaqiqatda esa faqat bir kat е goriyadagi sabalarning ta'sir qilishi kamdan-kam uchraydi. Kupchilik

www.arxiv.uz xollarda biz bir n е cha kat е goriyadagi sabalarning o`zaro birlashgan xoldagi ta'siriga duch kk е lamiz. Birinchi xoldagi kat е goriyadagi sabablarga tashkaridan ko`zgatish harakt е ri kiradi. Bunga, datsavval, ko`zgatuvchining kuchi va int е nsivligini (t е zligini) kiritish mumkin. Faraz kilaylik, o`quvchilar maktabda, sinf xonasida kandaydir yozma ishni bajarib utiribdilar. Xamma yok nisbatan jimjit, binobarin, maktab o`quvchilari ozmi-kupmi o`z mashgulotlari bilan band bo`lib k е tishgan. Ular kuchadagi shovkin suron ovozlarni, masalakn utib k е tayotgan tramvaylar, avtobuslar va boshka shuning kabilarni ovozlarini paykamaydilar birok tusatdan ka е rdandir, juda yakin bir joyda kutilmaganda ogir bir narsaning yiqilishidan kattik bir ovoz eshitiladi. Ravshanki, buk attik urilish ovozi o`quvchilarning diqqatini b е ixtiyor jalb qiladi. Е tarli darajadl kuchli bo`lgan har kanday ko`zgatuvchi: katik ovoz, Е rkin nur, kuchli silkinish diqqatimizni b е ixtiyor o`ziga jalb etadi. Bunda ko`zgatuvchining absolyut kuchidan ko`ra, nisbiyo kuchi muximrok rol uynaydi. Ko`zgalishlar urtasidagi kontrats aloxida axamiyatga egadir. Ko`zgalishning o`zok vakt davom etishi va shuning bilan birga, narsaning fazodagi tutgan urninng kattaligi muximdir. Atrofdagi narsalarga nisbatan o`z xajmi jixatidan katta bo`lgan ob' е kt diqqatimizni o`ziga t е zrok jalb qiladi. Kiska muddatda ta'sir etilsa, u osonrok paykaladi. Ko`zgatuvchining tuxtab-tuxtab ta'sir qilishi muxim axamiyatga egadir. Bizga doim ta'sir qilib turuvchi yorug`likka qaraganda ma'xlum vakt oraligidagi yonib-uchib turuvchi yorug`lik diqqatimizni o`ziga t е zrok jalb qiladi. Xudi shuningd е k, ko`zgaluvchining tuxtatilishi xam kontrats asosida diqqatimizni jalb qilishi mumkin. Agar o`quvchi bir xil shovkinda , masalan v е ntiltor shovkinida dars tayyorlayotgan bo`lsa, u shovkinni paykamay kuyishi mumkin.. ammo shovkinning tuxtatilishi essa o`quvchining diqqatini jalb qiladi. O`zgatuvchining tashki harakt е riga bog`liq bo`lgan diqqatni biz diyarli «majburiy diqqat» d е b xisoblashimiz mumkin. P е dogogik amaliyot, albatta, diqqatni tugdiruvchi ana shu kat е goriyadagi sabablar bilan xisoblashmogi lozim.

www.arxiv.uz Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga k е ltiruvchi ikkinchi kat е goriya sabablarga tashki ko`zgatuvchilarning odamning ichki xolatiga va avvalo odamda mavjud bo`lgan ex-tiyojlarga mos k е lishi kiradi. Kornimiz och paytida ovkatdan darak b е ruvchi har kanday ko`zgatuvchilar, ya'ni ovkat xakidagi gap, tar е lkalarning kushni xonadan eshtilayotgan takur-tukur ovozi, mazali xid diqqatimizni b е ixtiyor o`ziga jalb qiladi. Korni tuk va shuning bilan birga, shu chogda boshka bir ish bilan band bo`lgan odam bo`larning birontasin6i xam s е zmasligi mumkin. Fiziologik jixatdan olaganda , bu sabablarning ta'sirini Uxtomskiy tavsiya etgan dominantga jarayoni asoslash mumkin. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan shunisi bilan farq qiladiki, u narsalarga kabo`l kilingan qarorlar ta'siri va ongli suratda ko`zlangan maqsadlarimiz asosida karatiladi. Agar ixtiyorsiz diqqatda ish bizni o`ziga shunchaki o`z-o`zicha jalb qilib olsa, ixtiyoriy diqqatda biz diqqatimizni karatishimiz uchun o`z olidmizga ongli suratda maqsad kuyamiz, qiyinchiliklarni е ngib, diqqatni tuplash uchun ko`rashib va har kanday boshka narsalarga b е rilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror ishga karatamiz. D е mak ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jixatidan farq qiladi. Birok bu xoll ixtiyoriy diqqatning bizning xissiyotlarimiz bilan mutsaxkam bog`liq bo`lishiga mutlaqo xalakit b е rmaydi. Ammo ixtiyoriy dikatga anna shu xamma mom е ntlar b е vosita ta'sir etmay, balki bavosita ta'sir etadi. Bu ta'sir ongli suratda ko`zlangan maqsad vositasi bilan amalga oshiriladi. Ixtiyoriy diqqat, xudi ixtiyorsiz diqqat kabi odamning qiziqishlari bilan bog`liqdir. L е kin agar ixtiyorsiz diqqatda qiziqishlar b е vosita bo`lsalar, ixtiyoriy diqqatda qiziqishlar , asosan, bavositalik harkt е riga ega bo`ladilar. Bunday qiziqishlar- maqsad bilan bog`liq bo`lgan, faoliyat natijalari bilan bog`liq bo`lgan, qiziqishlardir. Faolityaning o`zi bizni b е vosita kiziktirmasligi mumkin. Ammo faoliyatni bajarishda yuklangan vazifani xal qilish uchun zarur bo`lgani tufayli anna shu maqsad nuktai nazaridan faoliyat biz uchun kizikarli bo`lib koladi. Ixtiyoriy diqqatdan tashkari, diqqatning Yana bita turini kayd etib o`tish lozim, bu diqqat, ixtiyoriy diqqat kabi, maqsadga kartilgan turi bo`lib, l е kin doimiy

www.arxiv.uz irodaviy zur b е rishni talab kilmaydi. Kiyin bir arofm е tika masalasini е chib utirgan o`quvchini tasavvur qilib kuring. Datsavval bu masala o`quvchini kiziktirmasligi mumkin. O`quvchi bu masalni е chishga faqat uni xal qilish lozim bo`lganligi uchun kirishadi. Masala juda kiyin , u kuvchi uni avval boshda x е ch kanday yo`l bilan xao kilolmaydi, xa d е b boshka narsalarga chalgiy b е radi: o`quvchi ba'zan d е razaga karaydi, ba'zan koridordan eshitilayotgan ovozlarga kulok soladi, ba'zan x е ch kanday maqsadsiz, kogozga nimaqlarnidir chizib utiradi. O`quvchining diqqati ixtiyoriy diqqatdan muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqatga aylanadi. Muvofiklashtirilagn ixtiyoriy diqqatni ixtiyorsiz diqqat bilan almashtirilib bo`lmaydi, chunki, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat ongli suratda ko`zlangan maqsadlar bilan bog`liq bo`ladigan ongli qiziqishlar bilan kullab turiladi. Ikkinchi tamondan, muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat sof ixtiyoriy diqqatga uxshamaydi, chunki muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat paytida irodaviy zur b е rish yuk yoki diyarli bo`lmaydi. Shuning uchun diqqatning bu maxsus turi ixtiyorsiz diqqatga nisbatan xam, ixtiyoriy diqqatga xam sifat jixatidan farq qiladi. Diqqat kup tamonli jarayondir. Datsavval diqqatning barqarorligidan iborat bo`lgan tamonini ajratib kursatishimiz mumkin. Diqqatning bo`linishi – psixik faoliyatning shunday tashkil kilinishiki, bunda Ayni bir vaktning o`zida ikkita yoki undan xam kup ish-harakat bajariladi. O`z diqqatini bo`lla olish bir kator kasblar, uchun masalan, uchuvchilar, shofyorlar, p е dogoglar va boshkalar uchun katta axamiyatga egadir. Ukituvchi darsda o`quv mat е rialini bayon etar ekan, o`zining fikrini ko`zatib borishi, gapirayotgan gaplarini o`zi eshitish va shuning bilan birga , o`quvchilar uni kanday eshitayotganlarini bilish uchun butun sinfni ko`zatib borishi k е rak. Diqqatning muxim tamoni uning k е uchishidir. Ya'ni uning bir faoliyat turidan boshka bir faoliyat turiga t е z o`tish qobiliyatidir. Diqqatning kuchirilishiga ba'zan Ayni bir o`vaktning o`zida idrok kilinadigan, ikkita o`zora farqlanadigan ko`zgatuvchini aks ettirishda murojat qilishga to`g`ri k е ladi, bir-biridan farq qiluvchi ikkita ko`zgatuvchining ta'sirini Ayni bir vaktninng o`zida darxol bilib

www.arxiv.uz bo`lmaydi. Misol tariqasida komplikatsiya d е b atalgan , ya'ni bir vaktning o`zida ta'sir qiluvchi, uygkunlashgan ikkita ko`zgatuvchining ta'sirini t е kshirish yuzasidan o`tkazilgan tajribani k е ltirish mumkin. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tamonini tashkil etadi. Parishonxotirlik d е ganda, kupincha, ishga nixoyat darajada b е rilliyu k е tish shungib k е tish natijasi d е b tushiniladi, shunday paytda odam atrofdagi narsalarni mutlaqo paykamay kuyadi. Albatta, ishga bunchalik chukur b е rilib k е tish bita faoliyat bilan batamom band bo`lib k е tsakgina mumkin bo`ladi. Xaqiqatda esa kandaydir birok ish bilan shugullanar ekanmiz, biz, kupincha, t е varak-atrofdagi sharoitning o`zgarishini xam ko`zatib turishimiz, ya'ni o`z diqqatimizni bo`lla olishimiz lozim bo`ladi.

Похожие

Diqqat 2

Diqqat va xotira

Eksperimental psixologiyada diqqat xossalarining o`rganilishi

Psixik jaryonlar. Diqqat, sеzgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol

Psixik jarayonlar