logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Психология
  4. Diqqat 2

Diqqat 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB
Скачать
www.arxiv.uz Reja: 1. Diqqat. Diqqat haqida tushuncha 2. Diqqatning fiziologik asoslari va turlari 3. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat 4. Diqqatning xususiyatlari www.arxiv.uz Diqqat. Diqqat haqida tushuncha . Diqqat – psixik faoliyatning yo‘naltirilishi va shaxs uchun ma’lum ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ekt ustida to‘planishidan (beqaror yoki situatsiyali to‘planishidan) iboratdir. Yo‘naltirilishi deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik harakateri, ob’ektning ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi. Masalan maktab o‘quvchisining biror boshqa narsaga chalg‘imasdan o‘quv materialining mazmuniga zehn quyib o‘tirishida uning psixik faoliyatining yo‘nalishi ifodalanadi. Psixik faoliyatning yo‘nalishi deganda, faqat ana shu faoliyatni tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlaganini saqlab qolish va qo‘llab-quvvatlash ham tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yo‘naltirilishi bilan birga, uning tuplanishini ham taqozo qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga to‘planishi- -mazkur faoliyatga hech qanday aloqasi bo‘lmagan hamma boshqa narsalardan, boshqa hamma faoliyatdan diqqatni chalg‘itish demakdir. Diqqatni bir joyga to‘plash deganda, mazkur faoliyatga butunlay berilish, unga ozmi-ko‘pmi chuqur e‘tibor berish tushuniladi. Masalan, murakkab va zarur o‘quv materialini o‘qish va tushunish diqqatni to‘plashsiz amalga oshmaydi. Diqqatning fiziologik asoslari . Diqqatning fiziologik mexanizmlari ma’lum nerv markazlarining ko‘zqalishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog‘liq. Bu mexanizm sub‘ekt (organizm) uchun ahamiyatli bo‘lgan qo‘zg‘atuvchilarni ajratishni psixik faoliyatning yo‘nalganligini ta’minalaydi. Bunday yo‘naltirishga orientatsiya (tushunib olish) refleksini misol keltirish mumkin. Har qanday yangi qo‘zg‘atuvich (agar u yetarli darajada kuchli bo‘lsa) bu refleksni, I.P.Pavlov aytganidek, «nima u» degan refleksni keltirib chiqaradi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, orientatsiya refleksi paydo bo‘lgan paytda xuddi uyqudan uyg‘onib bedorlikka o‘tishdagidek o‘zgarish hosil bo‘ladi. I.P.Pavlov tomonidan kashf qiligan nerv jarayonlarining induktsiyasi qonuni diqqatning fiziologik asoslarining tushunib olish uchun muhim ahamiyatga ega. Nerv jarayonlarining induktsiyasi qonuniga ko‘ra bosh miya po‘stining bir joyida www.arxiv.uz maydonga kelgan ko‘zg‘alish jarayonlari bosh miya po‘stining boshqa joylarida tormozalnish jarayonini yuzaga keltiradi. Va aksincha bosh miya po‘stining bir joyida maydonga kelgan ko‘zg‘alish jarayonlari bosh miya po‘stining boshqa joylarida tormozalnish jarayonini yuzaga keltiradi. A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik printsipi ham diqqatning fiziologik asoslarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Bu printsipga asosan, miyada ko‘zg‘alishining har doim ustun turadigan hukmron o‘chog‘i mavjud, bu hukmron ko‘zg‘alish o‘chog‘i ayni paytda miyaga ta’sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma ko‘zg‘alishlarni qandaydir ravishda o‘ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa ko‘zg‘alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Bunday ko‘zg‘alish o‘chog‘ining paydo bo‘lish asosi mazkur qo‘zg‘atuvchining kuchigagina bog‘liq bo‘lmay, balki nerv sistemasining ichki holatiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo‘zg‘atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chogda ta’sir qilib turgan boshqa qo‘zg‘atuvchilardan chalg‘ishda ifodalanadi. Diqqatning turlari. Diqqatning yuzaga chiqish mexanizmlari juda murakkab va ularning ko‘rinishi, turlari ham turlichadir. Diqqatning turli ko‘rinishlari va mexanizmlarning umumiyligi asosida ularning turli turlari farqlanadi. Shaxsning o‘z oldiga diqqatni biror ob’ektga qaratishi maqsad qilib qo‘yishi va irodaning ishtirokiga ko‘ra uch xil diqqat farqalanadi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqat . Biz diqqatimizni qaratishni maqsad qilib qo‘ymagan paytimizda psixik faoliyatning biror ob’ektga yo‘naltirilishi va to‘planishiga ixtiyorsiz diqqat deyiladi. Ko‘pincha faoliyatning maroqliligi va qiziqarliligi va kutilmaganda favqulotdaligi diqqatni o‘ziga tortadi, odamni o‘ziga jalb qiladi. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar juda xilma-xil va bir-biriga bog‘lanib ketgan. Biz ularni shartli ravishda bir-biridan ajratamiz va tahlil kilamiz. www.arxiv.uz Tashqi kuzatuvchining xarakteri bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladigan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar: bunga dastavval qo‘zgatuvchining kuchi yoki intensivligi kiradi. Yetarli darajada bo‘lgan har qanday qo‘zg‘atuvchi: qattiq ovoz, yorqin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qiladi. Bunda qo‘zg‘atuvchining absolyut kuchidan ko‘ra, nisbiy kuchi muhimroq rol o‘ynaydi. ko‘zg‘alishlar o‘rtasidagi kontrast ham diqqatni o‘ziga beixtiyor tortuvchi sabablardan biridir. Qo‘zg‘alishning uzoq vaqt davom etishi va shuning bilan birga narsaning fazoda tutgan o‘rnining kattaligi muhimdir. Masalan: hajmi atrofdagi jismlardan katta jism, qisqa muddatli qo‘zg‘atuvchilar orasida uzoq muddat davomida ta’sir kiluvchi diqqatni o‘ziga tortadi. Qo‘zg‘atuvchining to‘xtab-to‘xtab ta’sir qilishi ham kishining diqqatini beixtiyor o‘ziga tortadi (yonib-o‘chib turuvchi yorug‘lik). Ta’sir qilib turgan qo‘zg‘atuvchining birdaniga to‘xtab qolishi diqqatimizni jalb qiladi. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi guruh sabablarga tashqi qo‘zg‘atuvchining odamning ichki holatiga va avvalo mavjud bo‘lgan ehtiyojlarga mos kelishi kiradi. Qorni och kishiga ovqatdan darak beruvchi har qanday qo‘zg‘atuvchi, masalan, ovqat haqidagi gap, ovqat hidi va shunga o‘xshashlar diqqatimizni beixtiyor o‘ziga jalb qiladi. Fiziologik jihatdan olganda bu sabablarning ta’sirini Uxtomskiy tavsiya etgan dominanta printsipi bilan asoslash mumkin. Ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi uchinchi guruh sabablarga idrok qilinayotgan ob’ekt va bajarilayotgan faoliyatbilan bog‘liq bo‘lgan hissiyot kiradi. Eng birinchi navbatda maroqli va jozibali ta’sir predmet va faoliyat kishini o‘ziga tortadi. Masalan, qiziqarli ish, qiziq hikoya va shunga o‘xshashlar. www.arxiv.uz To‘rtinchi guruh kishining ilgarigi tajribasining diqqatga ta’sirini ko‘ritish mumkin. Bunga kishining bilimlari, tasavvurlari, malaka va odatlarining ta’siri kiradi. Diqqatning ixtiyorsiz jalb qilinishida kutish katta rol o‘ynaydi. Yana bir guruh sabablar – kishining qiziqishlari ham ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sababalar orasida ko‘p uchraydi. Qiziqishning mavjudligi har qanday murakkab faoliyatni, ob’ektni ham beixtiyor diqqat ob’ektiga aylantiradi. Yuqorida keltirilgan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablarni pedagoglar dars davomida hisobga olishlari, shular asosida o‘quvchilarning ixtiyorsiz diqqatni boshqarishlari lozim. Ixtiyoriy diqqat. Ko‘zlangan maqsad va kabul qilingan qaror tufayli ma’lum bir ishni bajarish lozimligini bilar ekanmiz, bunday holda diqqatning yo‘nalishi va to‘planishi ixtiyoriy harakaterga ega bo‘lishi mumkin. Bunday paytda diqqatimizni bajarayotgan ishimizga qaratishni maqsad qilib qo‘yamiz. Diqqatimiz ongli suratda boshqariladi. Ixtiyoriy diqqatni biz diqqatimizni qaratish uchun o‘z oldimizga ongli suratda maqsad qo‘yamiz, qiyinchiliklarni yengib, diqqatni to‘plash uchun kurashib, har qanday boshqa narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab diqqatning xarakterli xususiyati xuddi mana shu maqsad ko‘zlashda, irodaviy zo‘r berishda namoyon bo‘ladi. Ixtiyoriy diqqat irodamizning namoyon bo‘lishidir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatdan farq qiladi. Ixtiyoriy diqqat jarayonida yuqorida keltirilgan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablarning ta’siri juda kuchli. Ammo bu sabablar bevosita emas, balki bavosita ta’sir qiladilar. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan kelib chiqqan. Muvofiklashtirilgan ixtiyoriy diqqat. Ixtiyoriy diqqatdan tashqari, diqqatning yana bir turini qayd etib o‘tish lozim. Bu diqqatning ixtiyoriy diqqat kabi maqsadga qaratilgan turi bo‘lib, lekin doimiy irodaviy zo‘r berishni talab qilmaydi. Diqqat avval boshda ixtiyoriy bo‘ladi. Kishi biror faoliyatni bajarishga o‘zini majbur qiladi, keyinchalik ishga kirishib, qiziqib ketadi va uning diqqati ixtiyoriy diqqatga aylanadi. Diqqat avval boshda ixtiyoriy edi, keyin esa www.arxiv.uz ixtiyorsizga aylandi. Shu sababli diqqatning bu turi ixtiyoriydan keyingi ixtiyorsiz diqqat ham deb yuritiladi. 4. Diqqatning xususiyatlari . Diqqat ko‘p tomonli jarayondir. Uning asosiy xususiyatlaridan biri diqqatning barqarorligi va tebranishiga to‘xtalib o‘tamiz. Diqqatning davomiyligi va uning tebranishi nimalarga bog‘liq. Ayrim tadqiqotchilar diqqatning davomiyligini sof biologik ritm (tebranish)lar bilan bog‘lashga intilganlar. Diqqatning tebranishi odatda bilinar-bilinmas qo‘zg‘atuvchilar orqali o‘rganiladi. Masalan, soatning chiqillashiga quloq solsak, ovoz kuchayadi, ba’zan kuchsiz eshitildai. Bu tebranishlar bir kadar barqaror harakaterga ega. Ularning davomiyligi 1,5 sekunddan 2,5 sekundgacha yetadi. Bu tebranishning mexanizmi diqqatning tebranishi bilan emas, balki sezgi a’zoalrining vaqti-vaqti bilan toliqishi va ularning o‘zidagi biologik tebranish bilan bog‘liqdir. Boshqa tomondan esa diqqatning tebranishi, yetarli darajada barqaror bo‘lmasligi diqqatning ob’ekti bilan ham bog‘liq. Masalan, diqqatni biror harakatsiz narsa ustida uzoq vaqt to‘xtatib turib bo‘lmaydi. Diqqatning o‘zgaruvchanligi va tebranish ikkilanma (masalan, kesik piramida tasviri) tasvirlarda yaxshi ko‘rinadi agar diqqatimiz biror o‘zgaruvchan faoliyatga yo‘naltirilgan bo‘lsa, masalan koptok o‘yinini tomosha qilayotgan bo‘lsak, diqqatni barqaror emas deya olamizmi? Yo‘q bu holda diqqatimiz dinamik harakatga ega bo‘lgan bir ob’ektga nisbatan barqaror yo‘naltirilgan. Garchi diqqat biror ob’ekt ustida uzoq vaqt davomida to‘xtab tura olmasa ham, lekin diqqat uzoq vaqt bitta faoliyatning o‘zida to‘planib turishi mumkin. Diqqatning barqarorligi uchun bajarilayotgan faoliyatning aktivligi nixoyatda katta ahamiyatga ega. Diqqatning barqarorligi – uning biror obekt ustida uzoq vaqt davomida to‘planib turishini ko‘rsatuvchi xususiyatdir. Diqqatning bo‘linishi (taqsimlanishi).Diqqatning bo‘linishi – psixik faoliyatning shunday tashkil qilinishiki, bunda ayni bir vaqtning o‘zida ikkita va undan ham ko‘p ish-harakat bajariladi. Diqqatning bo‘linishiga misol: bir vaqtning o‘zida arifmetik hisoblarni bajarish va biror qo‘l mehnati turini bajarish. www.arxiv.uz O‘tkazilgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, diqqatning taqsimlanishining samaradorligi bir qancha omillarga bog‘liq ekan. Shular orasidan eng katta rol o‘ynaydiganlari: kishining diqqatining individual xususiyatlari (diqqatning rivojlanganligi) bajarilayotgan ishlardan birortasining avtomatlashganlik darajasi. Bajarilayotgan ishlardan birortasi juda yaxshi o‘zlashtirilgan bo‘lsa, u diqqatni taqsimlashda ko‘p murakkablik tug‘dirmaydi. Shu sababli ko‘pchilik sohalarda birinchi davrda ishni o‘zlashtirish, bir vaqtning o‘zida bir qancha ishlarni bajarish, ularni boshqarish va muvofiqlashtirish juda qiyin kechadi. Faoliyat o‘zlashtirilib borilgach ko‘p takrorlanadigan ish harakat avtomatlashadi, ular maxsus ongli nazoratni talab qilmaydi. Shu sababli kishi ishni bajarish davomida boshqa narsalar haqida o‘ylashi, kuylashi, ishga «e‘tibor bermasdan» ishlashi mumkin. Diqqatning ko‘chishi. Diqqatning muhim xususiyatlaridan biri, uning ko‘chishidir, ya’ni bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyatga tez o‘tish qobiliyatidir. Diqqatning ko‘chirilishiga ba’zan aynan bir vaqtning o‘zida idrok qilinadigan, ikkita o‘zaro farqlanadigan qo‘zg‘atuvchini aks ettirishda murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Misol tariqasida kompliekatsiya deb atalgan tajribani ko‘rsatish mumkin. Tajribada 100 qismga bo‘lingan tsifrblat bo‘ylab strelka tez aylanib turadi, ayni shu tez aylanish davomida tsifrblatning qaeridadir qo‘ng‘iroq chalinadi. Tekshiriluvchi qo‘ng‘iroq chalinganda strelka tsifrblatning qaysi bo‘lagida turganini aniqlashi kerak. Bu ishni aniq bajarish juda qiyin. Turli tekshiriluvchilar turlicha aniqlaydi, biri 35-bo‘lagida desa, boshqasi 25-bo‘lagida deyishi mumkin. Hayotda esa diqqatning ko‘chishi ikkita narsani (ob’ektni) to‘g‘ri idrok qilishga yordam beradi. Masalan, notiqqa qarash va uni eshitish ancha yengil bo‘ladi; bu yerda eshitish va ko‘rish qo‘zg‘atuvchilarn bir-birini kuchaytiradi. Diqqatning chalgishi-diqqatning ongli ravishda ko‘chishiga butunlay o‘xshamaydi. Shu sababli ularni adashtirib yuborib bo‘lmaydi. Diqqatning osonlik bilan chalg‘ishi, uning yetarli darajada barqaror emasligidan darak beradi. Albatta kuchli, kutilmagan, umuman ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar diqqatning chalg‘ishiga olib keladi. Ammo diqqatning o‘ta tez bo‘linishi (chalg‘ishi), uning barqaror emasligi faoliyatga o‘qishga xalaqit beradi. www.arxiv.uz Parishonxotirlik. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonlaridan biridir. Parishonxotirlik ikki turi farqlanadi. Birinchisi, biror ishga (fikrga, uyga) nihoyatda berilib ketish natijasida kishining atrofdagi narsalarga, voqealarga va kishilarga e‘tibor bermasligi. Parishonxotirlikning tomoman boshqa holati- kishining biror narsa ustida diqqatni doim o‘tib ketaverishidir. Katta kishilarda bunday parishonxotirlik toliqqan paytlarda uchraydi. Bolalarda esa diqqatning to‘g‘ri rivojlanmaganligi oqibatida bu xususiyat shakllanishi mumkin. Bundan tashqari parishonxotirlikning bunday turi ruhiy kasallik holatlarida ham uchrashi mumkin.

Похожие

Diqqat
Diqqat va xotira
Eksperimental psixologiyada diqqat xossalarining o`rganilishi
Psixik jaryonlar. Diqqat, sеzgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol
Idrok 2