logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Психология
  4. Psixik jarayonlar

Psixik jarayonlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB
Скачать
Psixik jarayonlar R e j a 1. Diqqat haqida tushuncha. Diqqatning fiziologik asoslari. 2. Diqqatning turlari. Diqqatning xususiyatlari. 3. Sezgilar haqida tushuncha. 4. Sezgilarning turlari. 5. Sezgilarning umumiy qonuniyatlari. 6. Idrokning xususiyatlari. Tayanch iboralar: Diqqat jarayonining mohiyati. Diqqatning turlari. Diqqatning xususiyatlari: hajmi, barqarorligi, to`planishi, ko`chishi va h.k. Pedagogik jarayonda diqqatning qonuniyatlarini hisobga olish. Diqqatning asoslanganligi (diqqat va motivatsiya). O`quv jarayonida diqqatning ob`ektiv xususiyatlarining roli va ularni hisobga olish: diqqat va darsni tashkil qilish, diqqat va qiziqish, diqqatni boshqarish, o`quvchi va pedagoglar diqqatini tarbiyalash. Diqqatning xususiyatlarini o`rganish metodlari. Sezgi haqida tushuncha. Sezgilarning fiziologik asoslari. Analizatorlar, ularning tuzilishi. Sezgilarning turlari.Sezgilarning asosiy qonuniyatlari: adaptasiya, sensibilizatsiya, sinesteziya. Psixofiziologik qonuniyatlar. Sezgilarning rivojlanishi va faoliyat. DIQQAT HAQIDA TUSHUNCHA. Diqqat - psixik faoliyatning yo`naltirilishi va shaxs uchun ma`lum ahamiyatga ega bo`lgan ob`ekt ustida to`planishidan (barqaror yoki situatsiyali to`planishidan) iboratdir. Yo`naltirilishi deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik xarakteri, ob`ektni ixtiyoriy yoki beixtiyor tanlash tushuniladi. Masalan maktab o`quvchisining biron boshqa narsaga chalg`imasdan, o`quv materialining mazmuniga zehn qo`yib o`tirishda uning psixik faoliyatning yo`nalishi ifodalanadi. Psixik faoliyatning yo`nalishi deganda, faqat ana shu faoliyatni tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganini saqlab qolish va qo`llab-quvvatlash ham tushuniladi. Diqqat psixik faoliyatning yo`naltirilishi bilan birga, uning TO`PLANIShINI ham taqozo qiladi. Psixik faoliyatning bir joyga to`planishi - mazkur faoliyatga hech qanday aloqasi bo`lmagan hamma boshqa narsalardan, boshqa hamma faoliyatdan diqqatni chalg`itish demakdir. Diqqatni bir joyga to`plash deganda, mazkur faoliyatga butunlay berilish, unga ozmi-ko`pmi chuqur e`tibor berish tushuniladi. Masalan murakkab va zarur o`quv materialini o`qish va tushunish diqqatni to`plashsiz amalga oshmaydi. DIQQATNING FIZIOLOGIK ASOSLARI Diqqatning fiziologik mexanizmlari ma`lum nerv markazlarining qo`zg`alishi va miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan bog`liqdir. Bu mexanizm sub`ekt (organizm) uchun ahamiyatli bo`lgan qo`zg`atuvchilarni ajratishni, psixik faoliyatning yo`nalganligini ta`minlaydi. Bunday yo`naltirilishga ORIENTATSIYA (tushunib olish) refleksini misol qilib keltirish mumkin. Har qanday yangi qo`zg`atuvchi (agar u etarli darajada kuchli bo`lsa) bu refleksni, I.P.Pavlov aytganidek, "nima u" degan refleksni keltirib chiqaradi. Bu sodda turdagi diqqatning fiziologik asosidir. Tadqiqotlarning ko`rsatishicha, orientatsiya (tushunib olish) refleksi paydo bo`lgan paytda xuddi uyqudan uyg`onib bedorlikka o`tishdagidek o`zgarish hosil bo`ladi. I.P.Pavlov tomonidan kashf qilingan nerv jarayonlarining INDUKTSIYASI qonuni diqqatning fiziologik asoslarini tushunib olish uchun muhim ahamiyatga ega. Nerv jarayonlarining INDUKTSIYASI qonuniga asosan bosh miya po`stining bir joyida maydonga kelgan qo`zg`alish jarayonlari bosh miya po`stining boshqa joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzaga keltiradi. Va aksincha bosh miya po`stining bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayoni bosh miya po`stining boshqa joyida kuchli qo`zg`alishni yuzaga keltiradi. A.A.Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan DOMINANTLIK printsipi ham diqqatning fiziologik asoslarini tushunishda muhim rol o`ynaydi. Bu printsipga asosan, miyada qo`zg`alishning har doim ustun turadigan hukmron uchog`i mavjud, bu hukmron qo`zg`alish uchog`i ayni paytda miyaga ta`sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo`zg`alishlarni qandaydir ravishda o`ziga tortib oladi va buning natijasida boshqa qo`zg`alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib boradi. Bunday qo`zg`alish uchog`ining paydo bo`lish asosi mazkur qo`zg`atuvchining kuchigagina bog`liq bo`lmay, balki nerv tizimining ichki holatiga ham bog`liq bo`ladi. Bu hol psixologik jihatdan biror qo`zg`atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog`da ta`sir qilib turgan boshqa qo`zg`atuvchilardan chalg`ishda ifodalanadi. DIQQATNING TURLARI Diqqatning yuzaga chiqish mexanizmlari juda murakkab va ularning ko`rinishi, turlari ham turlichadir. Diqqatning turli ko`rinishlari va mexanizmlarining umumiyligi asosida ularning turli turlari farqlanadi. Shaxsning o`z oldiga diqqatni biror ob`ektga qaratishni maqsad qilib qo`yishi va irodaning ishtirokiga ko`ra uch xil diqqat farqlanadi. IXTIYORSIZ DIQQAT. Biz diqqatimizni qaratishni maqsad qilib qo`ymagan paytimizda psixik faoliyatning biror ob`ektga yo`naltirilishi va to`planishiga IXTIYORSIZ DIQQAT deyiladi. Ko`pincha faoliyatning maroqliligi, qiziqarliligi yoki kutilmaganda favquloddaliligi diqqatni o`ziga tortadi, odamni o`ziga jalb qiladi. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar juda xilma-xil va bir-biriga bog`lanib ketgan. Biz ularni shartli ravishda bir-biridan ajratamiz va tahlil qilamiz. I. Tashqi qo`zg`atuvchining xarakteri bilan bog`liq ravishda yuzaga keladigan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar: 1. Bunga dastavval qo`zg`atuvchining kuchi yoki intensivligi kiradi. Etarli darajada kuchli bo`lgan har qanday qo`zg`atuvchi: qattiq ovoz, yorqin nur, kuchli silkinish diqqatimizni beixtiyor o`ziga jalb qiladi. 2. Bunda qo`zg`atuvchining absolyut kuchidan ko`ra , NISBIY KUCHI muhimroq rol’ o`ynaydi. 3. Qo`zg`alishlar o`rtasidagi kontrast ham diqqatni o`ziga beixtiyor tortuvchi sabablardan biridir. 4. Qo`zg`alishning uzoq vaqt davom etishi va, shuning bilan birga narsaning fazoda tutgan o`rnining kattaligi muhimdir. Masalan:hajmi atrofdagi jismlardan nisbatan katta jism, qisqa muddatli qo`zg`atuvchilar orasida uzoq muddat davomida ta`sir qiluvchisi diqqatni o`ziga tortadi. 5. Qo`zg`atuvchining to`xtab-to`xtab ta`sir qilishi ham kishining diqqatini beixtiyor o`ziga tortadi (yonib-o`chib turuvchi yorug`lik). 6. Ta`sir qilib turgan qo`zg`atuvchining birdaniga to`xtab qolishi diqqatimizni jalb qiladi. II. Ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi ikkinchi guruh sabablarga tashqi qo`zg`atuvchining odamning ichki holatiga va avvalo odamda mavjud bo`lgan ehtiyojlarga mos kelishi kiradi. Qorni och kishiga ovqatdan darak beruvchi har qanday qo`zg`atuvchi, masalan, OVQAT haqidagi gap, OVQAT hidi, va shunga o`xshashlar diqqatimizni beixtiyor o`ziga jalb qiladi. Fiziologik jihatdan olganda bu sabablarning ta`sirini Uxtomskiy tavsiya etgan dominanta printsipi bilan asoslash mumkin. III. Ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi uchinchi guruh sabablarga idrok qilinayotgan ob`ekt va bajarilayotgan faoliyat bilan bog`liq bo`lgan hissiyot kiradi. eng birinchi navbatda maroqli va jozibali ta`sir predmet va faoliyat kishini o`ziga tortadi. Masalan qiziqarli ish, qiziq hikoya va shunga o`xshashlar. IY. To`rtinchi guruhga kishining ilgarigi tajribasining diqqatga ta`sirini kiritish mumkin. Bunga kishining bilimlari, tasavvurlari, malaka va odatlarining ta`siri kiradi. Y. Diqqatning ixtiyorsiz jalb qilinishida kutish katta rol o`ynaydi. YI. YAna bir guruh sabablar - kishining qiziqishlari ham ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ko`p uchraydi. Qiziqishning mavjudligi har qanday murakkab faoliyatni, ob`ektni ham beixtiyor diqqat ob`ektiga aylantiradi. YUqorida keltirilgan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablarni pedagoglar dars davomida hisobga olishlari, shular asosida o`quvchilarning ixtiyorsiz diqqatni boshqarishlari lozim. IXTIYORIY DIQQAT. Ko`zlangan maqsad va qabul qilingan qaror tufayli ma`lum bir ishni bajarish lozimligini bilar ekanmiz, bunday holda diqqatning yo`nalishi va to`planishi ixtiyoriy xarakterga ega bo`lishi mumkin. Bunday paytda diqqatimizni bajarayotgan ishimizga qaratishni maqsad qilib qo`yamiz. Diqqatimiz ongli suratda boshqariladi. Ixtiyoriy diqqatda biz diqqatimizni qaratish uchun o`z oldimizga ongli suratda maqsad qo`yamiz, qiyinchiliklarni engib, diqqatni to`plash uchun kurashib, har qanday boshqa narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab, diqqatimizni ongli suratda biror ishga qaratamiz. Ixtiyoriy diqqatning xarakterli xususiyati xuddi mana shu maqsad ko`zlashda, irodaviy zo`r berishda nomoyon bo`ladi. Ixtiyoriy diqqat irodamizning nomoyon bo`lishidir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan sifat jihatdan farq qiladi. Ixtiyoriy diqqat jarayonida ham yuqorida keltirilgan ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaruvchi sabablarning ta`siri juda kuchli. Ammo bu sabablar bevosita emas, balki bavosita ta`sir qiladilar. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan kelib chiqqan. MUVOFIQLASHTIRILGAN IXTIYORIY DIQQAT. Ixtiyoriy diqqatdan tashqari, diqqatning yana bir turini qayd etib o`tish lozim. Bu diqqatning ixtiyoriy diqqat kabi maqsadga qaratilgan turi bo`lib, lekin doimiy irodaviy zo`r berishni talab qilmaydi. Diqqat avval boshda ixtiyoriy bo`ladi. Kishi biror faoliyatni bajarishga o`zini majbur qiladi, keyinchalik ishga kirishib, qiziqib ketadi va uning diqqati ixtiyorsiz diqqatga aylanadi. Diqqat avval boshda ixtiyoriy edi, keyin esa ixtiyorsizga aylandi. Shu sababli diqqatning bu turi ixtiyoriydan keyingi ixtiyorsiz diqqat ham deb yuritiladi. DIQQATNING XUSUSIYATLARI . Diqqat ko`p tomonli jarayondir. Uning asosiy xususiyatlaridan diqqatning BARQARORLIGI VA TEBRANISHIGA to`xtalib o`tamiz. Diqqatning davomiyligi va uning tebranishi nimalarga bog`liq. Ayrim tadqiqotchilar diqqatning davomiyligini sof biologik ritm (tebranish)lar bilan bog`lashga intilganlar. Diqqatning tebranishi odatda bilinar-bilinmas qo`zg`atuvchilar orqali o`rganilgan. Masalan, soatning chiqillashiga quloq solsak ovoz ba`zan kuchayadi, ba`zan kuchsiz eshitiladi. Bu tebranishlar bir qadar barqaror xarakterga ega. Ularning davomiyligi 1,5 sekunddan 2,5 sekundgacha etadi. Bu tebranishning mexanizmi diqqatning tebranishi bilan emas, balki sezgi a`zolarining vaqti-vaqti bilan toliqishi va ularning o`zidagi biologik tebranish bilan bog`liqdir. Boshqa tomondan esa diqqatning tebranishi, etarli darajada barqaror bo`lmasligi diqqatning ob`ekti bilan ham bog`liq. Masalan, diqqatni biror harakatsiz narsa ustida uzoq vaqt to`xtatib turib bo`lmaydi. Diqqatning o`zgaruvchanligi va tebranishi ikkilanma (masalan, kesik piramida tasviri) tasvirlarda yaxshi ko`rinadi. Agar diqqatimiz biror o`zgaruvchan faoliyatga yo`naltirilgan bo`lsa, masalan koptok o`yinini tomosha kilayotgan bo`lsak, diqqatni barqaror emas deya olamizmi? Yo`q, bu holda diqqatimiz dinamik xarakterga ega bo`lgan bir ob`ektga nisbatan barqaror yo`naltirilgan. Garchi diqqat biron ob`ekt ustida uzoq vaqt davomida to`xtab tura olmasa ham, lekin diqqat uzoq vaqt davomida bitta faoliyatning o`zida to`planib turishi mumkin. Diqqatning barqarorligi uchun bajarilayotgan faoliyatning aktivligi nihoyatda katta ahamiyatga ega. Diqqatning barqarorligi - uning biror ob`ekt ustida uzoq vaqt davomida to`planib turishini ko`rsatuvchi xususiyatdir. DIQQATNING BO`LINISHI (TAQSIMLANISHI ). Diqqatning bo`linishi - psixik faoliyatning shunday tashkil qilinishiki, bunda ayni bir vaqtning o`zida ikkita va undan ham ko`p ish-harakat bajariladi. Diqqatning bo`linishiga misol: bir vaqtning o`zida arifmetik hisoblarni bajarish va biror qo`l mehnati turini bajarish. O`tkazilgan ko`plab tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, diqqatning taqsimlanishining samaradorligi bir qancha omillarga bog`liq ekan. Shular orasidan eng katta rol’ o`ynaydiganlari: kishining diqqatining individual xususiyatlari (diqqatining rivojlanganligi) va bajarilayotgan ishlardan birortasining avtomatlashganlik darajasi. Bajarilayotgan ishlardan birortasi juda yaxshi o`zlashtirilgan bo`lsa, u diqqatni taqsimlashda ko`p murakkablik tug`dirmaydi. Shu sababli ko`pchilik sohalarda birinchi davrda ishni o`zlashtirish, bir vaqtning o`zida bir qancha ishlarni bajarish, ularni boshqarish va muvofiqlashtirish juda qiyin kechadi. Faoliyat o`zlashtirilib borilgach ko`p takrorlanadigan ish-harakatlar avtomatlashadi, ular maxsus ongli nazoratni talab qilmaydi. Shu sababli kishi ishni bajarish davomida boshqa narsalar haqida o`ylashi, kuylashi, ishga "e`tibor bermasdan" ishlashi mumkin. DIQQATNING KO`CHISHI. Diqqatning muhim xususiyatlaridan biri, uning ko`chishidir, ya`ni bir faoliyat turidan boshqa bir faoliyatga tez o`tish qobiliyatidir. Diqqatning ko`chirilishiga ba`zan ayni bir vaqtning o`zida idrok qilinadigan, ikkita o`zaro farqlanadigan qo`zg`atuvchini aks ettirishda murojaat qilishga to`g`ri keladi. Misol tariqasida KOMPLIEKASIYA deb atalgan tajribani ko`rsatish mumkin. Tajribada 100 qismga bo`lingan tsifrblat bo`ylab strelka tez aylanib turadi, ayni shu tez aylanish davomida tsifrblatning qaeridadir qo`ng`iroq chalinadi. Tekshiriluvchi qo`ng`iroq chalinganda strelka tsifrblatning qaysi bo`lagida turganini aniklashi kerak. Bu ishni anik bajarish juda qiyin. Turli tekshiriluvchilar turlicha aniklaydi, biri 35-chi bo`lagida desa, boshqasi 25 bo`lagida deyishi mumkin. Hayotda esa diqqatning ko`chishi ikkita narsani (ob`ektni) to`g`ri idrok qilishga yordam ham beradi. Masalan, notiqqa qarash va uni eshitish ancha engil bo`ladi; bu erda eshitish va ko`rish qo`zg`atuvchilari bir-birini kuchaytiradi. DIQQATNING CHALG`ISHI - diqqatning ongli ravishda ko`chishiga butunlay o`xshamaydi. Shu sababli ularni adashtirib yuborib bo`lmaydi. Diqqatning osonlik bilan chalgishi, uning etarli darajada barqaror emasligidan darak beradi. Albatta kuchli, kutilmagan, umuman ixtiyorsiz diqqatni keltirib chiqaradigan sabablar diqqatning chalg`ishiga olib keladi. Ammo diqqatning o`ta tez bo`linishi (chalg`ishi), uning barqaror emasligi faoliyatga, o`qishga xalaqit beradi. PARISHONXOTIRLIK. Parishonxotirlik diqqatning salbiy tomonlaridan biridir. Parishonxotirlik ikki turi farqlanadi. Birinchisi, biror ishga (fikrga, o`yga) nihoyatda berilib ketish natijasida kishining atrofdagi narsalarga, voqealarga va kishilarga e`tibor bermasligi. Parishonxotirlikning tomoman boshqa holati - kishining biror narsa ustida diqqatini to`play olmasligi, bir narsa yoki hodisadan ikkinchisiga doim o`tib ketaverishidir. Katta kishilarda bunday parishonxotirlik toliqqan paytlarda uchraydi. Bolalarda esa diqqatning to`g`ri rivojlanmaganligi oqibatida bu xususiyat shakllanishi mumkin. Bundan tashqari parishonxotirlikning bunday turi ruhiy kasallik holatlarida ham uchrashi mumkin. SEZGILAR HAQIDA TUSHUNCHA. Tashqi olamni bilish, undan kelayotgan ma`lumotlarni qabul qilish va qayta ishlash sezgi jarayonidan boshlanadi. Sezgi - ongimizga ayni vaqtda, bevosita ta`sir qilib turgan narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettirishdan iborat psixik jaryondir. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta`sir qilib sezgi hosil qiladi. Sezgi a`zolari axborotni qabul qilib oladi va saralaydi. Sezgi a`zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona yo`lidir. Kishi tevarak atrofdagi olam haqida doimo axborot olib turishi kerak. Axborotlarning ko`pligi (ortiqchaligi) yoki tanqisligi (sensor izolyatsiya) organizmda jiddiy funktsional buzilishlarga olib kelishi mumkin. Buni tekshirib ko`rish uchun maxsus surdokameralarda ko`plab tajribalar o`tkazilgan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, sinaluvchilar to`la izolyatsiya holatida bir necha soatdan keyin vahimaga tushadilar, tajribaning to`xtalishini talab qilib boshlaydilar. Ularda og`riq, haroratni sezish kabi sezgilar ham buzilishi kuzatiladi. Agar odam ko`proq vaqt izolyatsiyada saqlansa unda ongning buzilishi, turli gallyutsinatsiyalar kuzatiladi. Real hayotda bunday sharoit ongning butunlay buzilishiga olib kelishi mumkin. Sezgilar va ularning mohiyati haqida ko`plab nazariyalar mavjud. Avvolo shuni ta`kidlab o`tish lozimki, materialistik psixologiya sezgilarni materiya ta`sirining natijasi deb qaraydilar. Sezgilarning haqiqiy mezoni esa amaliyot hisoblanadi. Sub`ektiv idealistlar (Berkli, YUm, Max) olamni sezgilarning yig`indisi sifatida talqin qiladilar. Boshqa bir nazariya tarafdorlari (I.Myuller, Gel’mgolts) sezgi organlarining o`ziga xos quvvati haqida fikr yuritadilar. Ularning fikricha sezgilar faqat tashqi ta`sirlarning timsoli, shartli belgilari. Shu sababli ular qaysi sezgi organiga ta`sir qilsa, shu analizatorga xos sezgi hosil bo`ladi. Bu nazariyaning to`g`riligi isbot qiluvchi ko`plab misollar bor - bo`lar elektr toki, bosimning ta`sirida turli analizatorlarda turli sezgilar hosil bo`ladi. Ammo xid, tovushlar boshqa sezgi organlariga ta`sir qilib, ularga xos sezgilar hosil qilmaydilar. Sezgi organlari maxsus signallarni qabul qilishga ixtisoslashgan. Sezgi a`zolarining ixtisoslashishi - uzoq davom etgan evolyutsion taraqqiyot mahsulidir. Bundan shunday xulosaga kelish mumkin. Sezgi a`zolarining o`ziga xosligi sezgilarning o`ziga xosligini keltirib chiqarmaydi. Sezgi organlarining o`ziga xosligi tashqi olamning o`ziga xos xususiyatlari natijasida shakllangan. Mana shunday maxsuslashgan sezgi organlarining majmui analizatorlarni tashkil qiladi. Har qanday analizator uch qismdan iborat: 1) tashqi ta`sir kuchini ichki nerv quvvatiga (jarayoniga) o`tkazadigan maxsus transformator - analizatorning pereferik qismi; 2) analizatorning pereferik qismini markaziy qism bilan bog`laydigan o`tkazish yo`llari. Ular afferent (markazga intiluvchi), efferent (markazdan qochuvchi) yo`llardan iborat bo`ladi. 3) markaziy, pereferiyadan keluvchi signallarni qabul qilib, qayta ishlovchi qism (miya qismi). Analizatorlarning periferik bo`limida motor va hissiy qismlar uyg`unlashganligi sababli ular ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchilarning ob`ektiv xususiyatlarini aynan aks ettiradi. SEZGILARNING TURLARI Sezgilar ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchining xarakteriga, qo`zg`alishni qabul qilish masofasi, reseptorlarning joylashgan o`rinlariga ko`ra klassifikatsiya qilinadi. Reseptorlarning joylashgan o`rniga ko`ra sezgilarning quyidagi turlari mavjud: 1) tashqi olamdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishga moslashgan va tananing tashqi yuzasida reseptorlari bo`lgan sezgilar - eKTROTSEPTIV SEZGILAR; 2) tananing ichki a`zolari va to`qimalarida joylashgan va tananing ichki holatini aks ettiruvchi sezgilar - INTEROTSEPTIV SEZGILAR; 3) reseptorlari paylarda va mushaklarda joylashgan PROPRIOTSEPTIV SEZGILAR. Ular gavdamizning holati va harakatlari haqida ma`lumotlar berib turadilar. Ekstrotseptiv sezgilarning o`zlari ikki guruhga - KONTAKT ( bevosita aloqa bog`lovchi) va DISTANT sezgilarga ajratiladilar. Kontakt sezgilarga (kontakt reseptorlar orqali sezgi hosil bo`ladi) quyidagilar kiradi: ko`rish, eshitish, hid bilish, teri sezgisi, ta`m bilish sezgilari. Sezgilarning bu klassifikatsiyasi modallik bo`yicha klassifikatsiya deyiladi va ular sezgilarning klassik klassifikatsiyasi ham deb ataladi. Chunki ular Aristotel’ tomonidan ko`rsatib o`tilgan sezgilardir. Ular orasidan teri sezgisining o`zi bir qancha turlarga bo`linadi (tuyush, harorat, og`rik kabi). SEZGILARNING UMUMIY QONUNIYATLARI. Boshqa tabiat va psixik hodisalar kabi sezgilar ham ma`lum umumiy xususiyatlar va qonuniyatlarga ega. Shu jumladan ularning sifati, intensivligi (kuchi), davomiyligi sezgilarning umumiy xususiyatlariga kiradi. Sifat - mazkur sezgining asosiy xususiyati bo`lib, uni boshqa sezgilardan farqlaydi va shu sezgi doirasida o`zgarib turadi. Masalan, eshitish sezgisida tovushning balandligi,, mayinligi, zo`rligi; ko`rish sezgisining boyligi, ranglari va h.k. Sezgilarning sifatlarining boyligi va rang-barangligi materiyaning rang- barangligini aks ettiradi. Sezgilarning intensivligi-ta`sir qilayotgan qo`zg`atuvchining kuchi va analizatorning funktsional holati bilan belgilanadi. Davomiyligi - sezgining vaqt bilan bog`liq xususiyati. U ham qo`zg`atuvchining xususiyati va analizatorning funktsional holati bilan bog`liq. Qo`zg`atuvchi sezgi organiga ta`sir qilgandayoq sezgi hosil bo`lmaydi, balki biroz vaqt o`tadi. Bu vaqt sezgining latent (yashirin) davri deyiladi. Turli sezgi organlarining javob berish tezligi, ya`ni latent vaqti turlicha: taktil sezgilar uchun u 130 millisekund, og`riq uchun 370 millisekund, ta`m bilish uchun 50 millisekundni tashkil qiladi. Shuningdek sezgi qo`zg`atuvchi o`z ta`sir kuchini to`xtatgan zaxoti yo`qolmaydi. Qo`zg`atishning asorati, ta`siri yana bir qancha vaqt davom etadi va ular keyin keluvchi obrazlarni hosil qiladilar. Keyin keluvchi obrazlar ijobiy yoki aks (negativ) bo`lishi mumkin. ADAPTASIYA Analizatorlarning sezgirligi bir qator fiziologik, psixologik va muhitning ta`siri ostida o`zgaradi. Bu o`zgarishlar orasida adaptasiya hodisasi alohida o`ringa ega. Adaptasiya yoki moslashuv deganda qo`zg`atuvchining ta`siri ostida sezgi organlari sezgirligining o`zgarishi tushuniladi. Adaptasiyaning uch xil turi farqlanadi. 1. Qo`zg`atuvchining davomli ta`siri natijasida sezgilarning to`la yuqolishi. Agar sezgi organiga biror qo`zg`atuvchi doimo ta`sir qilib tursa sezgi batamom yo`qolib ketish tendentsiyasiga ega. Masalan, teriga tegib turgan engil yuk tez orada sezilmay qoladi (qo`l soati borligini biz sezmaymiz). Bir hid bor joyda uzoq vaqt bo`lsak bu hid sezilmay qoladi. 2. Kuchli qo`zg`atuvchi ta`siri ostida sezgi organlarining sezgirligining zaiflashishi, kamayishi (negativ adaptasiya). Agar qo`limizni muzday suvda tutib tursak teridagi sovuqni sezish reseptorlarining sezgirligi kamayadi. Ko`zga kuchli yorug`lik ta`sir qilib tursa ko`zning sezgirligi kamayib, ko`z shu yorug`likka moslashadi. Bu hodisa yorug`lik adaptasiyasi deyiladi. 3. Kuchsiz qo`zg`atuvchi ta`siri ostida sezgi organlarining sezgirligining oshishi. Bu pozitiv adaptasiya deb ataladi. Masalan, kinozalga kechikib kirgach bir qancha vaqt hech narsani ko`ra olmaymiz. Birozdan keyin biz atrofni ko`ra boshlaymiz. Ko`zning sezgirligi oshadi. Buni qorong`ilik adaptasiyasi deyiladi. Odatda negativ va pozitiv adaptasiya bir sezgi organida bir vaqtda ro`y beradi. Undagi bir guruh reseptorlarning sezgirligi oshadi, ikkinchi (qarama- qarshi) guruh reseptorlarning sezgirligi kamayadi. Kinozalga kirganda qorong`ilikni ko`rishga moslashgan ko`rish hujayralarining sezgirligi oshib, yorug`likni ko`rishga moslashgan hujayralarning (reseptor) sezgirligi kamayadi. YUqorida ko`rsatib o`tilgan pozitiv va negativ adaptasiya mavjudligi sababli uy haroratida bo`lgan suv qishda "issiq", yozda esa "sovuq"dek tuyuladi. Ba`zi reseptorlarning adaptasiyasi etarlicha o`rganilmagan. Masalan, og`riq reseptorlarining adaptasiyasi bor yoki yo`qligi to`liq o`rganilmagan. Har holda og`riq sezgilari butunlay yo`qolmaydi. Adaptasiyaning biologik ahamiyati shundaki, u kuchsiz qo`zg`atuvchilar ta`sirini payqab olishga va kuchli qo`zg`atuvchilarning salbiy ta`siridan sezgi organlarini himoya qiladi. Sezgi organlarining sezgirligi faqat qo`zg`atuvchilarning ta`siri ostida o`zgarmaydi. Sezgi organlarining o`zaro ta`siri natijasida ham ularning sezgirligi oshadi. Masalan, kuchsiz tovush ta`siri ostida turish analizatorining sezgirligi oshadi, kuchli tovush ta`siri ostida esa uning sezgirligi zaiflashadi. SENSIBILIZASIYA. Analizatorlarning o`zaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgirlikning kuchayishi hodisasiga sensibilizatsiya deyiladi. Sezgilarning o`zaro ta`siri ostida ularning sezgirligining oshishi qo`zg`alishning kontsentratsiyasi va irradiatsiya jarayonlari bilan tushuntiriladi. SINESTEZIYA. Qo`zg`atuvchining biron-bir analizatorga ta`siri natijasida boshqa bir analizatorga xos sezgining paydo bo`lishi sinesteziya deyiladi. Bunga "rangni eshitish" hodisasini misol qilib olish mumkin. Asosiy adabiyotlar 1. A.V.Petrovskiy «Umumiy psixologiya» Toshkent-«O`qituvchi»-1992y 2. M.G.Davletshin «Umumiy psixologiya» Toshkent 2002 y 3. E.Goziev «Umumiy psixologiya» 1 kitob Toshkent-2002 y 4. E.Goziev «Umumiy psixologiya 2 kitob Toshkent-2002 y 5. Gippenreyter Yu.B «Vedenie v obshuyu psixologiyu»Kurs lektsiy Moskva- 1996 6. Golfrua J «Chto takoe psixologiya T-1 M-1992. 7. Klimov.Ye.A «Osnov psixologii» Uchebnik Moskva-1997y 8. Psixologiya Pod Red A.N.Krlova 9. Nemov.R.S. «Psixologiya» KN-1 Moskva-1998 y 10 .A.I.SHcherbakov. «Umumiy psixologiyadan amaliy mashgulotlar Toshkent «O`qituvchi» 1984 y 11. Andreeva.G.M. «Sotsialnaya psixologiya» Uchebnik M-1998 y 12. Rubinshteyn.S.L. «Osnov obshey psixologii» M-1998 y. www.ziyonet.uz

Похожие

Psixik taraqqiyot qonuniyatlari
Psixik taraqqiyot va ta’lim
Psixik taraqqiyot va ta’lim
Ilk bolalik davrida psixik usish
Bolalar psixologiyasining tarixi va psixik taraqqiyot muammolari