Ta’lim tizimi subyektlarida frustratsiya - Психология - Рефераты

Ta’lim tizimi subyektlarida frustratsiya

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Ta’lim tizimi subyektlarida frustratsiya Reja: 1. Frustratsiya haqida tushuncha. 2. Agressiyaning frustratsion nazariyasi. 3. Frustratsion tolerantlikni shakllantiruvchi o’yin va mashqlar.

Frustratsiya – tushkunlik, ma’lum maqsadga erishishda umidlarning parchalanishi bilan kechadigan inson muvaffaqiyatsizligining emotsional og’ir kechinmasi. Frustratsiya ko’p hollarda frustratorga qarshi qaratilgan tajovuzkorlik hulq-atvor bilan bog’liq. Frustratsiya sabablari bartaraf etilmaganida, psixikaning davomli izdan chiqishi bilan bog’liq bo’lgan chuqur depressiv holat yuzaga kelishi mumkin (xotira, mantiqiy tafakkurga bo’lgan layoqatlarning susayishi). Frustratsiya holati inson biror chiqib ketish yo’llarini izlaydi, shirin xayol olamida beriladi, ba’zida esa tubanlashadi, ya’ni, psixik rivojlanishning dastlabki bosqichlariga qaytadi. Impressiv tomoni- psihologiyada hissiyotning darak beruvchilik vazifasiga aytiladi. Impressiv so'zi lotincha taassurot degan ma'noni anglatadi. Impressiv tomoni- psihologiyada hissiyotning darak beruvchilik vazifasiga aytiladi. Impressiv so'zi lotincha taassurot degan ma'noni anglatadi. Dinamik stereotip deganda tashqi qaytarilish natijasida hosil qilingan shartli reflekslar, nerv boglanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Impressiv tomoni- psihologiyada hissiyotning darak beruvchilik vazifasiga aytiladi. Impressiv so'zi lotincha taassurot degan ma'noni anglatadi. Dinamik stereotip deganda tashqi qaytarilish natijasida hosil qilingan shartli reflekslar, nerv boglanishlarining barqaror tizimi tushuniladi. Lekin farqlar ham mavjuddir. Xuddi shunday, hissiyotlar – bu kengroq tushuncha, hislar emotsional kechinmalarning ifodalanishlaridan biri. Hissiyotlar – birlamchi, hislar esa – paydo bo’lishi, kelib chiqishi jihatidan ikkilamchi. Hissiyotlar yo’nalishli reaksiya xususiyatiga ega bo’lgani uchun, ular ko’pincha, noaniq va etarlicha anglanmagan bo’ladilar, sezgilar esa, ko’p hollarda aniq va jism bilan bog’liq bo’ladilar. Hissiyotlar biologik jarayonlar bilan, sezgilar esa – ijtimoiy soha bilan bog’liq bo’ladilar. Bundan tashqari, anglanmaydigan soha bilan bog’langan, sezgilar esa ongimizda maksimal

darajada namoyon bo’lgandirlar. Inson sezgilari doimo tashqi ifodalarga ega bo’ladilar, hissiyotlar esa ega bo’lmaydilar. Va nihoyat, hissiyotlar ko’proq vaziyatga bog’liq va qisqa muddatli bo’ladilar, sezgilar esa davomliroq va yorqin ifodalangan predmetli xarakterga ega. Ular odamning ma’lum ob’ektlarga nisbatan barqaror munosabatini aks ettiradilar. Sezgilar insonning madaniy-tarixiy rivojlanish jarayonida paydo bo’lganlar va rivoj topganlar. Agressiyaning frustasion nazariyasi Djon Dollard tomonidan taklif etilgan bu nazariya yuqorida keltirilgan yondoshuvlarga qarama-qarshi qo’yiladi. Unda agressivlik evolyusion emas, balki situativ jarayon sifatida qaraladi. Bu nazariyaning asoschisi D.Dollard va uning hamkasblari - “frustrasiya doimo agressiyaga olib keladi” degan fikmi ilgari suradilar (Jon Dollard, 1939). Masalan, faraz qiling, talaba bugun darsga kech qolmaslik uchun nonushta qilmasdan keldi. Uch para dars tugagunicha uning qorni och qolib ketdi. Talaba darsdan so’ng mazza qilib ovqatlanishni mo’ljallagan edi. Mana qo’ng’iroq ham chalindi. Lekin guruh murabbiysi kirib guruh yarim soatga qolshi lozimligini, shoshilinch muhokama qilinishi lozim bo'lgan masala borligini aytdi. Talaba sabr bilan guruh yig’ilishining tugashini kutdi, ovqatlanish uchun oshxonaga borganida, oshpazlar talabaga bugun xo'randa ko’p bo'lganligini, shuning uchun tayyorlangan ovqatlar tugaganligini aytishdi... Ovqatlanish ehtiyojini qondira olmasdan o’rtog’iga bergan va’dasini bajarish uchun, o'rtog'i bilan kutubxonaga qaytgan talabaning ahvolini tasawur qilish qiyin emas. Aytingchi, talabaning o’rtog’i undan ehtiyot bo'lgani yaxshimikan? Uning o'rtog'iga biror yomon gap aytishga boigan ehtimol ortadimi? Frustrasiya - bu maqsadga erishishga xalaqit qiluvchi barcha to’siqlardir (shu jumladan, ovqati tugagan oshxona ham). Agar shaxsning maqsadi kuchli motivasiyalangan bo'lsa va u maqsadining amalga oshishidan qoniqish olishni kutayotgan bo’lsayu, uning bu istagi to’siqqa uchrasa, bunday holatda frustrasiya yanada kuchayishi mumkin. Frustrasiya agressiyaning paydo bo’lishi uchun motivasiya hosil qiladi. D.Dollard va M.Milleming ftkriga ko'ra, frustrasiyani keltirib chiqaruvchi sababga

nisbatan agressiyani namoyon qilish jamiyat yoki jamoatchilik tomonidan jazolanishi yoki kamida muhokama qilinishi mumkin. Bunday jazodan qo’rqish esa agressiyani boshqa nishonga, ob’ektga (eshikni qarsillatib yopish, aybsiz bo‘lgan shaxsga jahl qilish) yoki shaxsning o‘z -o‘ziga qaratilishi (suitsid sodir qilishi) ga sabab bo'lishi mumkin (Dollard, 1939; Miller, 1941) Frustrasiya va agressiya nazariyasi borasida o’tkazilgan labaratoriya tadqiqotlari ikki xil natija berganligini ko'rish mumkin: frustrasiya ba’zan agressiyani kuchaytirgan bo’lsa, ba’zan aksincha, susaytirgan. Masalan, Yudjin Bemstayn va Filip Uorchel o'tkazgan tajriba bunga yaqqol dalildir: eksperimentatoming assistenti eshitish apparati ishlamay qolayotganligi tufayli hadeb guruhiy qaror qabul qilishga xalal beraveradi, bu hoi majlis ishtirokchilarida frustrasiyani keltirib chiqazgan, lekin hech qanday agressiyaga olib kelmagan. Tadqiqotchilaming fikricha bu yerda frustrasiya agressiyaga sabab bo'lmaganimng sababi frustrasiyani keltirib chiqazgan manba aniq va yctarlicha tushunarli boiganidir. Frustrasiya va agressiyaning aloqadorligi ilk nazariyalarda oshirib talqin qilinganligini payqagan Leonard Berkovis bu nazariyani qayta ko'rib chiqdi. U quyidagi taxminni ilgari surdi: frustrasiya jahl va agressiv harakat qilishga emotsional tayyorlikni keltirib chiqaradi (frustrasiya agressiyani emas, balki agressiv harakat qilishga tayyorlikni keltirib chiqazadi). Har qanday inson atrofidagilardan uning istaklariga mos harakatlami kutadi, agar uning bu kutuvlari amalga oshmasa yoki kutilgan harakatni bajarishiga imkoni bo’la turib, buni bajarmasa, bu hoi frustrasiyani keltirib chiqaradi va o'z-o'zidan insonning jahli chiqishiga sabab bo'ladi (Averill, 1983; Weiner, 1981). Frustrasiyani his qilgan odam qachon dilozorga tashlanadi, qachonki uni bunga majbur qilishsa. Agressiya kelib chiqishi uchun, albatta va har doim ham frustrasiya boiishi shart emas, lekin frustrasiya bilan assosasiyalahadigan stimullar doimo agressiyani kuchaytiradi (Carlson & Oters, 1990). Bu nazariyaning asosiy jihatlari quydagicha ifodalanadi: - Frustasiya har doim biror-bir shakldagi agressiyaga olib keladi.

- Agressiyani chorlovchi masalalarda doimo uchta omil hal qiluvchi uluuniyatga ega bo'ladi: 1. Sub’ekt tomonidan kutilayotgan bo'lg'usida erishiladigan mnqsudgn crishisli darajasi - agar shaxs o’z oldiga qo'ygan maqsadiga erishishi anchii vaqtgu cho’zilib ketsa, bunday holat albatta agressiyani chaqiradi; 2. Maqsadga erishish yo'lidagi to'siq kuchi - shaxsning o'z oldiga qo'ygan maqsadi yo'lida uchragan to'siq yengib bo'lmas darajada bo'lsa yoki shaxs tomonidan shunday deb tushunilsa, agressiya vujudga keladi. 3. Ketma-ket ffustasiyalar soni - agar maqsad yo'lida bir-to'siq ortidan ikkinchisi, uning ortidan uchinchisi kelaversa va bu ketma-ketlik davom etaversa, bu albatta shaxsda agressiyani keltirib chiqaradi. Yuqoridagi uch holatni quyidagicha tushuntirish mumkin: sub’ekt o'z oldiga qo'ygan maqsadidan qoniqishni qay darajada ko'p kutsa, bu yo'lda to'siqlar qay darajada kuchli bo'lsa va to'siqlar qay darajada ko'p blokirovka qilinsa, agressiv xulq-atvorga turtki shuncha kuchli bo'ladi. Frustasiyalar ketma-ket sodir bo'lganda ulaming kuchi bir-biri bilan qo'shilib, katta kuchdagi agressiv reaksiyani tug’dirishi mumkin. Bundan tashqari organizmdagi og’riq va frustrasiya (maqsadga erishish yo’lida to’siq paydo boiishi) ko’pincha tushkunlik va adovat hissini keltirib chiqarishi va buning ortidan agressiya yuzaga kelishi olimlar tomonidan tasdiqlangan. Agar frustrasiya qo’rquv yoki ikkilanish tufayli kelib chiqqan bo'lsa, shaxs alamini (agressiyasini) ko’pincha boshqalardan oladi. Bu holat fanda “agressiyani chiqarib yuborish” fenomeni deb ataladi. O’z agressiyasini chiqarib yuborish uchun shaxs turli xil nishoniami topadilar. Misol sifatida quyidagi tarixiy holatni keltirish o'rmli. Germaniya Birinchi jahon urushida mag'lubiyatga uchragach, bu davlatga iqtisodiy tartibsizlik, inqiroz kirib keldi va ko’pchilik nemislar buning alamini olish uchun yevreylami tanlashdi va ularga nisbatan yovuzlikni his qila boshlashdi. A.Gitler hokimiyat tepasiga kelishidan ancha oldin, bir nemis lideri shunday degan edi: “Evreylar - bu bizning agressiyamizni chiqarishimiz uchun juda qulay ob’ektdir. Agar yevreylar

bo'lmaganida edi, ulami o'ylab topishga to’g’ri kelgan bo'lardi” (G.W.Allport. 1958). O'rta asrlarda odamlar o'zidagi qo’rqinch va agressiyani jodugarlarga ko'chirishgan, vaqti-vaqti bilan ulami gulxanda kuydirib, alamini chiqarib yuborganlar. Hozirgi kunda agressiyani chiqarib yuborilishi yuzasidan quyidagi holatlami kuzatish mumkin: 1. Oila muhiti - ba’zi oilalarda ota-ona o’z ag-essiyasini o’z juftiga yoki farzandlariga namoyon qiladi. Bu psixologik jihatdan katta xato hisoblanadi, chunki bunday xatti-harakat bolada agressiv xulqning shakllanishiga olib keladi. 2. Ijtimoiy muhit - ayrim kishilar o’z agressiyasini oiladan tashqarida - o’z tengqurlari, hamkasblari b lan bo’lgan munosabatlarda namoyon qilishga harakat qiladilar. Bu ham o’ziga yarasha muammolami keltirib chiqarishi mumkin, ya ni agressiv shaxsni o’sha guruhdagilar orasidan siqib chiqarilishi o’sha shaxs uchun yolg’izlanib qolish hissini keltirib chiqaradi. Bu esa muammo ustiga muammo tug’dirmasdan qolmaydi. 3. Ommaviy axborot vositalari - bugungi kunda aksariyat kishil—r o’z agrcssiyalarini kompyuter va uyali telefon vositalaridagi o’yinlar orqali bartaraf etishga urunayotganligi haqidagi fikr keyingi paytlarda ko’pchilik tomonidan e’tirof etilmoqda. Bu ham o’ziga xos muammoni yuzaga keltirmoqda, ya’ni bunday kishilar aksariyat hollarda agressiv o’yinlar bilan mashg'ul bolishadi va bunday o’yinlar ularda agressiv hulq-atvo rn i yanada kuchaytiradi. « Xavfli yo ' l » mashqi Mashq maqsadi : jamoada bir - biriga nisbatan o ' zaro yordam va o ' zaro qo ' IUli quvvatlashni mustahkamlashdan iborat . Guruh ishtirokchilari bir - birlariga orqama - orqa holda yelkalatl blr blrlga teglli turadi . Psixolog bo ' r bilan chiziq chizadi va shunday deydi : « Bu chlzlq ko ' p qavatll uyning balkonidagi chegara chiziq . Guruhdagi biror kishi o ' z xohlshlga ko ' ra , pasgga tushib ketmasdan chiziq bo ' ylab o ' tishi zarur . Guruhning vazifasl esa unga yordamlashishdir . Qisqa gaplashishlar va jismoniy turdagi turli qo ' llab -

quvvatlashlarga ruxsat etiladi , bu jarayonda eng muhimi balkondan tushib ketmaslik . Bu o'yinni bajargandan so'ng ishtirokchilar o'z taassurotlari haqida fikr almashadilar. Bunda ayniqsa, chiziqdan o'tgan ishtirokchi yo'lning qaysi qismida qo'llab-quvvatlashni sezdi, qaerda o'yinning qoidalarini bajarishi kiyin bo'ldi, nima uchun? kabi holatlar muhokama etiladi. Guruh ishtirokchilari nima uchun bir gal qollab-quvvatlash muvaffaqiyatli chiqqani, boshqa gal esa samarasiz bo'lganligi haqida fikr almashadilar. Navbatsiz xaridor" mashqi Mashq maqsadi: guruh a’zolarida tolerant xulq-atvomi rivojlantirishdan iborat. Mashqning borishi: Yetti kishi do’konda navbatga turgandek ketma-ket turib olishadi, sakkizinchi kishi esa do’konga navbatsiz keladi. Uning maqsadi do’kondan navbatsiz xarid qilish. Shu maqsadiga erishish uchun u har bir ishtirokchi bilan gaplashadi. Navbatda turganlar uning xarid qilishiga qarshilik bildirishlari va o’z agressiv xulqlarini namoyon etishlari zarur. Asosiy ishtirokchi esa ularga o’zining xushmuomalaligi bilan tolerant munosabatni targ’ib etishi va o’z maqsadiga erishishi lozim. Bu vaziyat o’ynalayotganda guruhning boshqa a’zolari kuzatuvchi boiadilar. Keyin umumiy muhokama o'tkaziladi, o'yinning har bir daqiqasi tahlil qilinadi. Navbatda turganlardan kim navbatsiz odamni o’tkazib yubordi, kim o'tishiga yo’l qo'ymadi, qanday vositalar qoilanildi (masalan, iltimos qilish, yalinish va hokazo) kabi masalalar muhokama qilinadi. «Akvarium» mashqi Mashq maqsadi: hayotiy jarayonlarda yuz beradigan va agressiyani chaqiruvchi vaziyatlarga nisbatan munosabat bildirishning maxsuldor individual uslub va vositalarini izlash. Guruh teng ikkiga boiinadi. Ulaming birinchisi aylana markazida joylashadi, ikkinchisi esa ulaming atrofida. Xuddi shunday holatda ikkita - ichki va tashqi aylana hosil bo’ladi. Aylananing ichkarisida joylashgan ishtirokchilar trenerdan munozara uchun ma’lum bir mavzuni oladilar. Masalan, pedagogik hayotdan

olingan va ishtirokchilar uchun dolzarb boigan mavzular berilishi mumkin: «Litsey yoki kollej o'quvchisi darsni buzishga harakat qilyapti», «Auditoriyada tartib saqlash qiyin», «Bolalar ketma-ket seminar darsiga tayyorlanmasdan kelishyapti» va hokozo. Mavzu «Bu yerda va xozir» printsipi byicha muxokama ilinadi. Bunda fakat aylana ichidan ishtirokchilar muxokamada ishtirok ladi. Aylana tashkarisida girgan ishtirokchilaming vazifasi hech narsa demay, ikki aylanada tirgan bir kishini kuzatishdan iborat. Ularkuzatish ob’ekti o’zini qanday tutishi, qanday kommunikativ vositalardan foydalanishi, muloqat bo’yicha shcriklariui qo'llab - quvvatlashlari faollgi va sus-ligi, peshqadamlilikka intilishini kuzatib, ta’kidlaydilar. Taxminan, 15-20 daqiqadan so’ng ishtirokchilar o'rinlarini almashtiradilar. Psixolog yangi mavzuni tavsiya etishi yoki qiziqarli va mazmunli bahs yuzaga kelgan bo'lsa shu mavzuni davom yettirishi mumkin. Umumiy muokamada barcha ishtirokchilar aylana blib tiradi va ishtirokchilar xulk- atvorining turli shakllarini taxlil kiladilar, maxsuldor kommunikativ vositalami ajratib krsatadilar. Atmosfera mashqi Mashq maqsadi - kommunikativ vositalarni rivoj-antirish sinfda yemodionat iliqlik va ijobiy muitni shakllantirish. Guruh ishgirokchilari o'tirg'ichlarga qulay joylashadi, ко llarini erkin tytadi va ko'zlarini berkitadilar. Psixolog sokin va pastro ovozda shunday deydi. «Hozir siz bilan yaqin orada bo'lgan yoqimli voqeani eslang». Siz nimani his qilyapsiz? O'zingizda bu voqea-hodisadagi xissiyotlaringizni aniqroq namoyon qiling: quvonchmi, konikish. Hozir o'zingizni ichki quvonch holatingizni saqlashga harakat qiling va men hozir so'zma-so'z tasvirlaydigan har bir kartinkani ijobiy hissiyotlar bilan to'ldiring. Siz sinfga kirasiz: o'zingizda tetiklik va ishonch hosi! qilasiz. Sinfga kirib, bolalar bilan so'rashgach, ularga kulib qarang, ichki shunday holat topingki, bu holag katiqqo'llik va muloyimlik o'rtasida bo'lsin. Siz o'zingizning stolingiz yoniga kelasiz, qaysi holatni o'zingizga tuyyapsiz. Tasavvur qiling, siz o'zingiz uchun

qulay holatgda tirib darsni boshlaysiz. Endi esa o'zingizni tasavvuringizda bo'shashib, yuring, ulay yurishning tezligini topishga harakat iling, juda tez va juda sekin bo'lmasin. O'zingizda ichki temperamentni topishga harakat qilingki, u sizni sinf oldida mohir pedagogligingizni, obro'yingizni, o'zingizga ishonchingizni namoyon qilsin. Qanday yurayotganingizni tasavvur iling? Qo'llaringiz orqadami yoki qo llaringizni qovishtirilgan holda turibsizmi? O'zingizga shunday qulay joyni tanlangki, bu sizda erkinlik va Ishonch uyg'otsin. Yodingizda saqlang, siz taniagan holat sizni harakatlaringizga va muomala usullaringizga mos tushadimi hamda o'zingizni yaxshi his kilishingizga va sinfda qulay ijodiy muhitni hosil qilishga sharoit yaratadi. Bu mashqni bajargandan so’ng isbtirokchilar bilan psixotexnik tajribalari haqida guruhiy bahs-munozara o'tkaziladi, ularning har bin o'ziga qanday qilib xulq- atvoming qulay shaklini topganligi haqida suhbatlashish lozim.

Adabiyotlar: 1. Baratov Sh., Olimov L. Sotsial trening va amaliyot . Toshkent, 20 07 2. Ismoilova N., Abdullaeva D. Trening o’tkazish metodikasi . Toshkent, 2009 3. Ismoilova N . Sotsial psixologik trening Toshkent, 2019 4. Цзен Н., Пахомов Н. Психотренинг: игры и упражнения . Москва, 1999 5. Рудестам К. Групповая психотерапия . Москва, 2013 6. Вебер В. Важные шаги к помогающему диалогу. Введение. Спб .: РАТЭПП, 1998 7. Гиппиус С.В. Тренинг развития креативности . Спб., 2001 8. Анн Л.Ф. Психологический тренинг с подростками. - СПб.: Питер, 2007 9. Марковская И. М. Тренинг взаимодействия родителей с детми. — СПб.: Речь, 2005 10. Стишенок И.В. Сказка в тренинге: коррекция, развитие, личностный рост. СПб.: Речь, 2006 11. Умумий ўрта ва ўрта махсус давлат таълим муассасаларида психологик хизмат фаолиятини ташкил этиш тўғрисида НИЗОМ . Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 12 июлдаги 577-сон қарорининг 1- иловаси. https://lex.uz/docs/4417140

Похожие

Ta’lim sohasidagi pedagog psixologning burchi va majburiyatlari

Sport jamoasi kichik ijtimoiy guruh sifatida

Shakllantiruvchi eksperiment

Sport jamoasidagi liderlik

Sportchi o‘quvchilarni (bolalarni) bo‘lajak musobaqaga tayyorlashning psixologik asoslari