Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari - Психология - Рефераты

Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Psixologning kasbiy o’zini-o’zi anglashning axloqiy jihatlari Reja: 1. Psixologiyada etnik muammolarni qayta ko’rib chiqish darajasi va asosiy variantlari. 2. Psixolog faoliyatida umuminsoniy qadriyatlar muammosi. 3. Psixologning muhim etnik yo’nalishlari. 4. Amaliyotchi psixolog kasbining kasbiy-axloqiy talablari.

Ta'lim tizimidagi muassasalarda pedagog-psixologlar mas'ul shaxsdir. Bundan tashqari bolalar bilan psixodiagnostik tashxislar o'tkazishda bir qator kasbiy- ahloqiy tavsifga ega talablar qo'yilgan. Bu asosiy kasbiy-axloqiy talablar quyidagilardir: Har qanday sharoitda ham psixologik tashxis natijalari bola shaxsiga ziyon yetkazish maqsadida qo'llanmasligi shart. Psixologik tashxisni faqat bolalarning va ota-onalarning roziligi bilan o'tkazish mumkin (faqat ayrim holatlar bundan istisno, ya'ni tibbiyot va huquqiy sohalarda). Go'daklik yoki balog'at yoshigacha bunday qarorlarni ota-onalar bolalar ishtirokida qabul qilishi mumkin. Ota-onalar, (ota-onalik huquqidan mahrum qilinganlar bundan mustasno) mutaxassis psixolog psixodiagnostik tadqiqot natijalari asosida tayyorlagan xulosalarni bilishga haqlidir. Psixolog o'z navbatida ota-onalarning farzandlari ruhiyati haqidagi savollariga to'liq, ishonchli va haqqoniy javob berishi shartdir. Psixologik tashxis natijalari, shaxs taraqqiyotiga ta'sir qiluvchi har xil omillarni hamda ota-onalarning, pedagoglarning fikrlarini inobatga olmasdan, bolaning ta'lim va tarbiyasiga taalluqli takliflarni hal qilishga asos bo'la olmaydi. Ta'lim tizimida ishlayotgan psixolog, psixologik tashxis ishlarini o'qituvchi va tarbiyachi bilan hamkorlikda olib borgan holda, ularni bola ruhiyati haqida zarur ma'lumotlar bilan ta'minlab borishi shart. Psixodiagnostikada qo'llanilayotgan ko'pgina metodikalar yosh me'yorlari atamasi bilan bog'liq. Bu, birinchidan , ruhan va jismonan sog'lom hamda tasodifan tanlab olingan bolalar guruhida o'rganilayotgan xususiyatlarning o'rtacha taraqqiyot darajasi bilan bog'liq holda tavsiflanadi. Bolada yosh me'yorlari o'rganilayotgan xususiyatlar taraqqiyot darajasining og'ishi, o'tkazilgan tadqiqotdan olingan natijalar bilan aniqlanadi. Agar uning individual ko'rsatkichlari me'yordan yuqori bo'lsa, u holda bola o'z tengqurlaridan ilgarilab ketgan, buning aksi bo'lsa tengqurlaridan orqada qolgan degan xulosa chiqariladi. Ikkinchidan - bu o'z-o'zidan me'yorlarni o'rganib turishdir. Ma'lumki, jamiyatning rivojlanib borishi bilan bolalardagi intellektual, shaxsiy va xulqiy

taraqqiyotning o'rtacha ko'rsatkichi o'zgarib boradi. Bu, albatta, bundan o'n yil oldingi me'yorlardan hozirgi paytda foydalanish mumkin emasligini ko'rsatib beradi. Shuning uchun ham har bir metodikani har 3 - 5 yilda albatta qayta tekshirib ko'rish talab qilinadi. Uchinchidan, boladagi u yoki bu psixologik xususiyatlarning taraqqiyot darajasini baholash bilan uning kelajakdagi taraqqiyoti haqida xulosa chiqarib bo'lmaydi. Chunki bu nafaqat uning taraqqiyot darajasi bilan, balki bolaning uquvchanlik qobiliyati, yangi hayotiy tajribalarni o'zlashtira olishi. ta'lim sifati hamda ko'pgina boshqa omillar va sharoitlar bilan bog'liqdir. Bundan tashqari, har qanday psixodiagnostik metodikalarni qo'llash va xulosa chiqarish uchun, avvalo uni sinab ko'rish kerak. Psixodiagnostika. so'zi psixologiyada ikkita asosiy ahamiyat kasb etadi. Birinchisi ilmiy psixologik bilimlar va tadqiqotlar sohasi hisoblansa, ikkinchisi psixologik bilimlarni amaliyotda qo'llay olish sohasidir. Ilmiy soha sifatida psixodiagnostika: printsiplar, har xil psixodiagnostik metodlaming ilmiyligini tekshirish muolajalarini va usullarini qamrab oladi. Amaliy soha sifatida psixodiagnostik metodlarni amaliyotda qo'llay olish ko'nikma va malakalarini psixolog-diagnostda shakllantirishga qaratilgan. Ilmiy va amaliy sohada ham odamning psixologik jarayonlari, xususiyat va holatlarini baholash haqida fikr yuritiladi. Hozirgi zamon psixologiyasida juda ko'p psixodiagnostik metodlardan foydalaniladi, ammo ularning hammasi ham ilmiy asoslangan deb aytolmaymiz. Bundan tashqari, metodlar ichida tadqiqot va xususiy psixodiagnostik metodlar mavjud. Xususiy psixodiagnostik metodlar shunday metodlar sirasiga kiradiki, ular o'rganilayotgan psixologik xususiyatning aniq miqdoriy va sifatiy tavsiflarini ko'rsatib bera oladi, ya'ni muayyan bir xususiyatni baholash maqsadida qo'llaniladi. Yuqorida aytib o'tilgan maqsad uchun qollanilmaydigan metodlar, faqat psixologik jarayonlarni, insonning xususiyat va holatini o'rganadigan metodlar tadqiqot metodlari deb yuritiladi. Ular asosan empirik va eksperimental ilmiy tadqiqotlarda qo'llaniladi. Ularning asosiy maqsadi - ishonchli bilimlar, faktlarni

olishdir. Psixodiagnostik va tadqiqot metodlari farqlarini ko'rsatib beruvchi ikkita misol ko'rib o'tsak: 1- misol . Shaxsni psixodiagnostik tekshiruv metodi. Bu 16 faktorli R.Kettell testi. Mazkur standartlashtirilgan savolnoma o'ziga 187ta mulohazani qamrab olgan bo'lib, I6ta guruhga bo'lingan shkalalar mavjud. Har bir shkala yordamida shaxsning alohida bir belgisini baholash mumkin, bunda baholash standart ballarda beriladi. Ushbu testdagi mulohaza, ko'rsatma, qo'llashdagi muolajalar, natijalarni sharhlash va xulosalar - hamma voqea- hodisalarda bir xil qollaniladi va o'zgartirilmaydi. 2- Misol. Shaxsni tadqiqot qilish metodlari. Masalan, odamni maxsus sharoitda kuzatish orqali, aniq bir xulqini o'rganish uchun mo'ljallangan eksperiment ishlab chiqilmoqda. Eksperimentni shunday tuzish mumkinki, tadqiqotchini qiziqtirayotgan shaxs xulqidagi ko'rinish, belgilarning har birini alohida o'rganish imkonini bersin. Sinovchi, stnaluvchilar xulqini kuzatish orqali shaxs belgilarining alohida xususiyatlari va unga mos xulq- atvor shakllari haqida xulosa chiqarish uchun ishlab chiqilgan eksperiment o'tkazadi. Bundan tashqari, bolalar bilan o'tkaziladigan psixologik-pedagogik eksperiment, ularni maxsus eksperimental sharoitda kuzatish imkonini beruvchi izlanishlar ham tadqiqot metodi deb yuritiladi. Bu psixodiagnostik metodlar psixologiyaning turli sohalarida va har xil insonlar faoliyatida qo'llaniladi. Ilmiy psixologiyada bu metodlar asosan eksperimental izlanish va bu jarayonni tashkil qilishda, amaliy psixologiyada esa - psixologik maslahat, psixokorrektsiyada hamda psixologning kasbiy faoliyatidagi boshqa jabhalarda, masalan, kasbga yo'naltiruvchi malakali mutaxassislar tayyorlashda qo'llaniladi. 2. Amaliyotchi psixolog shaxsiga qo'yiladigan talablar. Psixodiagnostika - bu psixologning kasbiy faoliyatidagi murakkab va juda ma'suliyatli sohadir. Shuning uchun ham psixodiagnostikaga bir qator ijtimoiy-axloqiy talablar qo'yilgan bo'lib. ular quyidagilardir; Psixodiagnostika sirlarini saqlash.

Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asoslanganligi. Sinaluvchiga ziyon etkazmaslik. Xulosalarning ob'ektivligi. Taklif qilingan tavsiyalarning samaradorligi. Yuqorida qayd qilib o'tilgan talablarning, har birini psixodiagnostikaning tamoyillari sifatida alohida ko'rib chiqamiz. Psixodiagnostikaning sir saqlash tamoyili - sinaluvchining ruxsatisiz olingan natijalarni e'lon qilmaslik, bu birinchi navbatda balog'at yoshiga yetgan odamlarga taalluqlidir. Agar sinaluvchilar balog'at yoshiga yetmagan bo'lsa hamda psixodiagnostik natijalarni e'lon qilish uchun ota-onalarning bolalar uchun ma'naviy va huquqiy mas'ul bo'lgan shaxslarning ruxsati bo'lishi shart. Faqat ba'zi hollarda ilmiy maqsadda, ya'ni eksperimental tadqiqotning bir qismi sifatida e'lon qilish bundan mustasno, ammo sinaluvchilarning aniq ismi-shariflarini bayon etish tavsiya qilinmaydi. Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asoslanganlik tamoyilida metodikaga validlik, ishonchlilik talabi qo'yiladi, ya'ni olingan natijalarga to'liq ishonch imkonini bersin. Ziyon yetkazmaslik tamoyilida psixologik tashxis natijalaridan hech qachon tadqiqotda qatnashgan odamlarga nisbatan zarar yetkazish maqsadida foydalanmaslik nazarda tutiladi. Xulosalarning ob'ektivlik tamoyili test o'tkazayotgan odamning sub'ektiv ustanovkalarga tobe bo'lmasligi, test olingan natijalardan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan bo'lib, validli va ishonchli metodika yordamida o'tkazilgan bo'lishi shart. Taklif qilinayotgan tavsiyalarning samaradorlik tamoyilida tavsiyalar albatta taklif qilinayotgan odamga yordam berishi shart. Test natijalari asosida taklif qilinayotgan tavsiyalar befoyda tasodifiy holatlarni keltirib chiqarmasligi kerak. Amaliyotchi psixologlarga maxsus malakaviy talablar qo'yiladi. Asosiylari quyidagilardir;

- nazariy tayyorgarlik; -psixodiagnostik metodikalarni va ularni o'tkazish shart- sharoitlarini mukammal bilishi; -biron-bir metodikani amaliyotda qo'llay olishda zaruriy tajribaga ega bo'lishi. Har qanday psixodiagnostik metodika yo'q joydan paydo bolmaydi, balki (tashxislash) o'rganilayotgan ob'yektning psixologik nazariyasi asosida vujudga keladi va rivojlanadi. Masalan. intellekt testlari, intellektning hayotiy voqeliklarda namoyon bo'lishi, ahamiyati, tuzilishi va uning tabiati haqidagi ilmiy tasavvurlarga asoslanadi. Shaxs testlari, shaxsning tuzilishi, shaxs xususiyatlarining taraqqiyoti va tabiati, ilmiy ma'nosi haqidagi nazariyalarga asoslanadi. Psixodiagnostik metodikalardan to'g'ri foydalana olish uchun albatta uning nazariy asoslarini bilish shart, aks holda psixodiagnost ladqiqot natijalarining analizi, sharhlash va xulosalarda xatoliklarga yo’l qo'yishi mumkin. Amaliyotchi psixolog biron-bir psixologik testni mukammal o'zlashtirib olmagan bo'lsa va hech bo'lmaganda o'zida boshqa bir odamda sinab ko'rmagan bo'lsa, uni qo'llashga haqli emas. Bundan tashqari, psixodiagnostik metodikalarni qo'llashning shart- sharoitlariga qat'iy amal qilish shart. Ammo har qanday voqelikda ham psixologik tashxis bilan kim shug'ullanishidan qat’iy nazar - mutaxassismi yoki qiziquvchimi, quyidagi ma'naviy-ahloqiy me'yorlarga rioya qilishi shart: -Shaxsni o'z xohishisiz psixologik tadqiqotga jalb qilish man qilinadi, faqat ba'zi bir hodisalar bundan mustasno, ya'ni sud tibbiyot amaliyotlari agar qonun bilan chegaralanmagan bo'lsa. -Psixologik testlar o'tkazishdan oldin sinaluvchi, tadqiqot jarayonida o'zi anglamagan holda, o'z fikri va hissiyotlari haqida ma'lumotlar berib turishi to'g'risida ogohlantirib qo'yilishi kerak. -Har bir odam agar qonun bilan chegaralanmagan bo'lsa, test natijalarining qachon, kim tomonidan va qanday maqsadda qo'llanilishi haqida bilishga haqlidirlar.

-Psixologik test natijalari tadqiqot o'tkazgan shaxs tomonidan sinaluvchiga tushunarli bo'lgan shaklda tayyorlab taqdim qilinadi. -Voyaga yetmagan bolalar bilan o'tkazilgan test natijalarini ularning ota- onalari yoki ularning o'rnini bosuvchi shaxslar bilishga haqlidir. -Agar test shaxsning psixologik taraqqiyot darajasini aniqlash maqsadida o'tkazilsa, u holda sinaluvchi nafaqat testning maqsadini, balki kim tomonidan nima asosida test natijalarining xulosasi chiqarilishini bilishga haqlidir. Amaliyotda psixologik testlarni qo'llashda asosiy javobgariik ulardan foydalanayotgan shaxslar, tashkilotlar va psixologlar zimmasidadir. Psixodiagnostik metodlar singari testlarga ham qat'iy talablar qo'yiladi: 1. Testning ijtimoiy-madaniy adaptatsiyasi. Bu so'zlar tuzilmasi, test topshiriqlari va test baholari hamda sinaluvchiga berilayotgan test topshiriqlari ushbu jamiyat madaniyati milliy qadriyatlariga mos bo'lishi zarur degan ma'noni anglatadi. Masalan, Yevropada tuzilgan test boshqa bir mamlakatda birinchi marta qo'llanilayotgan bo'lsa va bu mamlakatda intellekt strukturasi so'z-mantiqiy bo'lmasa, balki obrazli amaliy tafakkurli bo'lsa, test albatta ijtimoiy-madaniy moslashtirilgan bo'lishi shart. Agar test moslashtirilmagan holda, ya'ni qanday bo'lsa shundayligicha qo'llanilsa, u holda biz juda past natijalar olamiz va natijalar ushbu mamlakatda yashovchi kishilarning tafakkuri taraqqiyotining ko'rsatkichiga mos kelmaydi. Ba'zan buning aksi, ya'ni ushbu mamlakatda so'z-mantiq tafakkuri asosiy rolga ega bo'lsa-yu, test topshiriqlari amaliy tafakkurga oid bo'lsa, u holda biz aqliy taraqqiyotning noadekvat ko'rsatkichiga ega bo'lamiz. 1. Test topshiriqlarining sodda tuzilganligi va bir ma'noliligi. Ushbu talabga binoan, testning so'z va boshqa topshiriqlarida ya'ni, so'z, rasmlar kishilar tomonidan har xil idrok qilinishi va tushunilishi momentlari bo'lmasligi kerak.

2. Test topshiriqlarini bajarishda vaqtning chegaralanganligi. Bunda psixologik test topshiriqlarini bajarishda vaqt 1,5-2 soatdan oshmasligi lozim, chunki kishi o'zining ish qobiliyatini yuqori saviyada uzoq muddat ushlab turishi juda mushkuldir. 3. Ushbu test uchun me'yorlarning mavjudligi. Test me'yorlari deb. ushbu test reprezentativligining o'rtacha ko'rsatkichi tushuniladi. ya'ni ko'p odamlardan to'plab olingan ko'rsatkichlarning o'rtacha ko'rsatkichi bilan individning ko'rsat kichi taqqoslanib, uning psixologik taraqqiyoti baholanadi. Test me'yorlari asosan, sinaluvchilarning yoshi, jinsini aniq bilgan holda. katta tanlama guruhidan olingan test natijalarining o'rtacha bahosi va keyinchalik ularning yoshi. jinsi va bir qancha relevant ko'rsatkichlarini differentsiyalash bilan aniqlanadi. Test me'yorlari - bu kishilar taraqqiyotining o'rtacha ko'rsatkichi. Har qanday me'yor o'lchov ham vaqti bilan o'zgarib turadi. Chunki ishlar davomida kishilarning ham psixologik taraqqiyotida o'zgarishlar bo'Iadi, masalan, XX asrning birinchi choragida kishilarning intellektual taraqqiyotiga qo'yilgan me'yorlar. shu asrning oxirgi choragida qo'yilgan me'yorlarga to'g'ri kelmaydi chunki ushbu yillar mobaynida kishilarning aqliy taraqqiyot ko'rsatkichlari ancha yuqorilagan. Bundan tashqari, empirik qoidalar mavjud bo'lib, unga ko'ra kamida har besh yilda test me'yorlari qayta ko'rib chiqilishi shart. asosan bu intellektual testlarga talluqlidir. Test me'yorlariga qo'yilgan talablardan tashqari, test o'tkazishni, natijalarni qayta ishlash va tahlil qilishning qat'iy qoidalari mavjud. Bular quyidagilardir: -U yoki bu testni qo'llash uchun psixolog test bilan tanishib chiqib, o'zida boshqa bir kishida sinab ko'rishi kerak. Bu testni o'tkazish bilan bog'liq bo'lgan xatoliklarning oldini olish imkonini beradi. -Sinaluvchi test topshiriqlarini bajarishidan oldin va ko'rsatmalarni yaxshi tushunib olishi uchun oldindan tayyorgarlik ko'rib qo'yish.

-Test o'tkazish vaqtida, sinaluvchilar mustaqil ishlashi, bir- biriga xalaqit bermasligini va ta'sir o'tkazmasligini nazorat qilib turish. chunki bu test natijalarini o'zgartirib yuborishi mumkin. -Har bir test natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish uchun asoslangan va aniq ishlangan matematik-statistik usullarni oldindan tayyorlab qo'yish Metodikalarga qo'yiladigan talablar Pedagogik-psixologik eksperiment, tadqiqotning ishonchli vositasi bo'lishi hamda natijalarning haqqoniyligiga ishonch hosil qilish uchun va ushbu natijalar asosida to'g'ri xulosa chiqarish uchun tadqiqotda qo'llanilgan psixodiagnostik metodika ilmiy asoslangan bo'lishi kerak, bunda metodlar quyidagi talablarga javob berishi lozim: validlik, ishonchlilik, bir sifatlilik va aniqlik. Endi har bir talabni alohida ko'rib chiqamiz. «Validlik» atamasi Yevropa tillaridan olingan bo'lib u quyidagi ma'noni anglatadi: «to'laqonli», «yaroqli», «mos». Psixodiagnostik metodikaning validlik sifatidagi tavsifi uning aynan o'rganilayotgan psixologik xususiyatga mo'ljallanganligi va ushbu psixologik xususiyatni baholashga mosligi hamda yaroqliligini ko'rsatib beradi. Metodikaning validlik tavsifi ushbu metodika orqali haqiqatdan ham psixologik sifatni o'lchash mumkin degan xulosadan tashqari uni qo'llash mumkin bo'lgan sohani va uning sharoitlari haqidagi ma'lumotlarni ham o'ziga qamrab oladi. Psixodiagnostik metodikaning validligi haqida mulohaza qilar ekanmiz, validlikning bir necha turi borligini va ularning har birini alohida ko'rib chiqish hamda baholash zarurligini qayd etamiz. Validlik - nazariy, amaliy, empirik, ichki va tashqi bo'lishi mumkin. Nazariy validlik — qo'llanilgan metodika yordamida olingan ko'rsatkichlarni, boshqa metodik vositalardan olingan ko'rsatkichlar bilan ya'ni ko'rsatkichlar orasida nazariy asoslangan bog'Iiqlik borligini va tadqiqot qilinayotgan sifat ko'rsatkichlari mosligi bilan aniqlanadi.

Nazariy validlik bitta nazariyaga tayangan holda, aynan bir xususiyatga tegishli har xil metodikalardan foydalanish natijasida olingan ko'rsatkichlarni korrelyatsiyasi bilan tekshiriladi. Empirik validlik - sinaluvchining reaksiyasi va xatti-harakatini kuzatish orqali, uning haqqoniy xulqidagi diagnostik ko'rsat- kichlarning bir-biriga mosligi bilan tekshiriladi. Agar sinaluvchining xarakterini qo'llanilgan metodika yordamida baholasak, ushbu odamning hayotdagi xarakter ko'rinishining qo'llanilgan metodikadan olingan ko'rsatkichlar bilan bir xilligini aniqlasak, u holda metodikani empirik va amaliy validli deb hisoblasak bo'Iadi. Empirik validlik mezonlari bo'yicha metodika odamlarning amaliy faoliyat natijalari hamda haqqoniy hayotiy huquqlarining ko'rsatkichlarini taqqoslash bilan tekshiriladi. Ichki validlik - metodikadagi topshiriqlar, subtestlar, mulohazalarning umumiy maqsadga mosligini anglatadi. Metodikadagi subtestlar, topshiriqlar va undagi savollar qisman butunlay biz o'rganayotgan xususiyatni olchay olmasa, u holda ushbu metodika ichki validli emas yoki ichki validlik yetarli darajada emas, deb hisoblanadi. Tashqi validlik ham xuddi empirik validlikka o'xshash, undan farqli tomoni shundaki. sinaluvchining xulqiga taalluqli asosiy tashqi ko'rinishlarning ko'rsatkichlari bilan metodikadagi ko'rsatkichlarning o'zaro bog'liqligiga e'tibor qaratiladi. Metodikani tuzish jarayonida darhol uning validligini baholash juda murakkabdir. Odatda metodikaning validligini tekshirish va aniqlashda metodika uzoq muddat qo'llanilgandan so'ng u haqida xulosa chiqarish mumkin, chunki yuqorida ko'rsatib o'tilgan validlikning to'rt turi ham tekshirilishi zarurdir. Validlikning turlaridan tashqari uning mezonlarini bilish ahamiyatga molikdir: A) Xulqiy ko'rsatkichlar - sinaluvchining har xil hayotiy voqeliklardagi reaksiya va xatti-harakatlari; A) Sinaluvchining faoliyatidagi yutuqlari: o'quv, ish, ijodiv va hokazolar;

V) Har xil nazorat sinov va topshiriqlarining bajarilganligi haqida ma'lumotlar; G) Boshqa metodikalar yordamida olingan ma'lumotlar - validlik tekshirilayotgan metodikaning boshqa metodika bilan bog'liqligining yetarli darajadaligi. Metodikaning ishonchliligi - metodika yordamida barqaror, qat'iy ko'rsatkichlarni olish imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Psixologik test natijalarini nazorat qilish murakkab omillarga bog'liq va bu quyidagilardir: -asbob-uskunalarning o'lchovsifati; -psixologik testlarning doimiy relevant tavsifi; -sinaluvchining ko 'rsatmalarni to'g'ri tushunishi; -sinaluvchining xulqi, xatti-harakati; - sinaluvchining dolzarb psixologik holati. Psixodiagnostik tadqiqot jarayonida ushbu omillarning o'zgarishi o'lchovning ishonchlilik darajasini pasaytiradi, chunki bu omillarning doimiyligini saqlab turishning imkoni yo'q, shuning uchun ham psixodiagnost metodikaning yuqori darajada ishonchliligiga amin bo'lishi juda qiyin. Ushbu omillarning asosiylaridan biri metodikaning o'zining ishonchliligidir, chunki qolgan omillarning olingan natijalar doimiyligiga ta'siri ancha kamdir. Psixodiagnostik metodikalarning ishonchliligini ikki xil usul bilan tekshirib chiqish mumkin: Ushbu metodika yordamida har xil odamlarda olingan natijalarni taqqoslash. Aynan bir xil sharoitda metodikani qo'llash va undan olingan natijalarni taqqoslash. Metodikaning aniqligi - psixodiagnostik tadqiqot paytida biror- bir xususiyatni baholashda ozgina o'zgartirishga ham javob qaytarish qobiliyatida namoyon bo'Iadi. Metodikaning aniqligini texnik o'lchov asbob-uskunalarining aniqligi bilan izohlash mumkin. Masalan: santimetrga bo'lingan metrdan ko'ra millimetrga bo'lingan chizg'ich bilan aniqroq o'lchash mumkin.

Psixodiagnostik metodika qanchalik aniq bo'lsa, o'lchovning sifati shuncha yuqori bo'Iadi. Ammo amaliy psixodiagnostikada hamma vaqt ham o'lchovning aniqligi, baholashning yuqori darajasi talab qilinmaydi. Masalan, butun tadqiqotda tanlama sinaluvchilarni ikkiga bo'lish kerak bo'lsa, u holda qo'llanilayotgan metodika aynan shunga mos holda bo'linishi kerak, undan ko'pga ham, kamga ham emas. Agar sinaluvchilar beshta guruhga bo'linishi shart bo'lsa, u holda beshta o'lchov shkalasi bor metodikani qo'llash maqsadga muvofiq bo'Iadi va ular beshta punktdan iborat bo'lishi kerak, masalan «ha», «yo'qdan ko'ra ha», «yo ha, yo yo'q», «yo'q hadan ko'ra». «yo'q» shaklida. Metodikanig bir sifatliligi ushbu metodika yordamida oiingan natijalar qay darajada, aynan bir xususiyatga taalluqli o'zgarishni olchashi bilan tavsiflanadi. Agar o'rgani layotgan xususivatlardan oiingan ko'rsatkichlar, ushbu metodika bilan bog'liq bo'lmagan boshqa bir xususiyat ko'rsatkichlarini namoyon qilsa, u holda ushbu metodika bir sifatlilik mezoniga mos bo'lmaydi. Masalan, tadqiqotchini shaxsning xulq motivlarini baholash qiziqtirsa , u sinaluvchining xulq motivlariga taalluqli to'g'ridan-to'g'ri savollar berishi mumkin, u holda olingan javoblar bir xillik mezoniga mos tushishi kamdan-kam hollarda ro'y berishi mumkin. Chunki sinaluvchi o'z xulq motivlarini anglagan holda eksperimentatorga xulq motivlarining ijobiy tomonlarini ko'rsatishga harakat qiladi. O'quvchi, talabaning faqat bilimlarni o'zlashtirishini baholash ham bir sifatlilik mezonini to'liq qanoatlantira olmaydi, chunki bilimni o'zlashtirishga hamisha ham ob'yektiv baho qo'yilmaydi. Bunda o'quvchining bilimlaridan tashqari, uning o'qituvchi bilan munosabati va o'quvchining xulqiy ko'rinishi ham namoyon bo'Iadi. Psixodiagnostikada biror-bir metodikani qo'llashdan oldin tadqiqotchi ushbu metodikani validligi, ishonchliligi, aniqligi va bir sifatlilik talablariga javob bera olishiga to'liq ishonch hosil qilishi shart. Aytib o'tilgan mezonlardan asosiylari: validlik va ishonchlilikdir, agar o'lchov uskunalari bu ikkala mezonga mos kelmasa, u holda psixodiagnostikada bu vositalarni qo'llash umuman mumkin

emas. Mabodo metodikaning aniqligi va bir sifatliligi to'liq bo'lmasa ham uni aniq shartlar asosida qo'llash mumkin. Ammo quyidagilarni unutmaslik zarur: noaniq metodika, o'tkazilayotgan eksperiment natijalari biror- bir xususiyatdagi kichik o'zgarishlarni aniqlash imkonini bermaydi; metodika bir sifatliligining to'liq emasligi, hamisha ham aynan baholanayotgan xususiyatdagi o'zgarishlar darajasi bilan olingan ko'rsatkichlarni taqqoslash imkonini bermaydi. Psixodiagnostik natijalarga qo'llanilgan metodikadan tashqari voqea hamda hodisalar ham ta'sir qiladi , ya'ni berilgan ko'rsatmalarni sinaluvchining to'g'ri tushunmasligi va test vaqtida sinovchining xulqi va shaxs xususiyatlari o'z ta'sirini ko'rsatishi mumkin. Agar voqelikni sinaluvchi imtihon sifatida qabul qilsa, o'zini shu voqelikka mos tarzda tutadi. Yuqori xavotirli odamni hamisha va hamma payt yuqori «xavotirlik» holati qamrab oladi, har qanday hodisani xavf sifatida qabul qiladi. Kichik darajali xavotirli odam buning aksidir, ya'ni o'zini erkin tutadi. Sinaluvchilarning xulqi, xatti-harakati va ularning ko'rsatgan natijalari ko'rsatmalarni qanday tushunishi bilan bog'liqdir. Shuning uchun ham psixologik tashxisda ko'rsatmalarning aniq tuzilishi va ularning tez anglab olinishiga qat'iy talablar qo'yiladi: ko'rsatma sodda va tushunarli bo'lishi; bir xil ma'nodagi so'z va talaffuzlarni o'ziga qamrab olmasligi; ko'rsatmaning iloji boricha yozma shaklda bo'lishi (ko'rsatma berayotgan shaxs, ko'rsatmani har xil paralingvistik tarkibiy qismlar orqali ifodalashi mumkin: mimika, talaffuz, temp, pauza va xatti- harakatlar). Ba'zan tadqiqot natijalariga sinovchining xulqi va xatti-harakati ham ta'sir qilishi mumkin. Masalan, eksperimentator haqida sinaluv chining fikri ijobiy bo'lsa, uning xatti-harakatida, munosabatida imkoni boricha sinovchiga yaxshi natija berishga harakat qiladi. Buning aksi bo'lsa, eksperimentatorga nisbatan sinaluvchida antipatiya bo'ladi.

Adabiyotlar: 1. Karimova V. M. «Psixologiya» T.Sharq 2002y. 2. G’oziyev E. G’. «Umumiy psixologiya» 1-2 tom. Toshkent-2002y. 3. Ivanov P.I., Zufarova M. «Umumiy psixologiya» T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2008 yil 4. Xaydarov F.I., Xalilova N.I. «Umumiy psixologiya» T.: Fan va texnologiyalar 2010 yil 5. Davletshin M.G. «Umumiy psixologiya» T.: TDPU 2002 6. Klimov Ye.A «Psixologiya» Spb.: Rech 2000. 7. Shakirova G.M. “Obщaya psixologiya” T.: TGPU 2000. 8. Psychology as the Behaviorist Views it John B. Watson (1913) First published in Psychological Review, 20, 158-177

Похожие

Amaliyotchi psixologning faoliyat sohalar

Amaliyotchi psixolog faoliyatining umumiy masalalari

Malakali psixolog nazariyotchi va amaliyotchi sifatida

O`smirlik davrida o`zini-o`zi anglashning shakllanishi

Ta’lim sohasidagi pedagog psixologning burchi va majburiyatlari