Ong-yuksak darajada shakllangan materiya ko'rinishi - Психология - Рефераты

Ong-yuksak darajada shakllangan materiya ko'rinishi

Загружено в:

24.10.2023

Скачано:

0

Размер:

35.6123046875 KB

Ong-yuksak darajada shakllangan materiya ko’rinishi Reja: Kirish 1.Ong va tafakkur haqida tushunchalar 2.Borliq tushunchasining falsafiy jihati 3.Ong-tafakkur va borliqning birligi 4. Оnglilik va maqsadga muvоfiqlik Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Ong, uning mohiyati masalasi eng qadimgi muammolardan biri. Ongni dastlab diniy va mifologik qarashlar doirasida tushintirishga harakat qildilar. Ongni liniy tushuntirish uni iloxiy xodisa, xudo yaratgan mo’jiza sifatida talqin qilishga asoslanadi. Ko’pgina dinlarda inson Ongi buyuk ilohiy aqlning namoyon bo’lish shakli sifatida tavsiflanadi. Ong- psixik faoliyatning oliy shakli. U faqat insonga xos fenomendir. Ong, uning mohiyati masalasi eng qadimgi muammolardan biri. Ongni dastlab diniy va mifologik qarashlar doirasida tushintirishga harakat qildilar. Ongni liniy tushuntirish uni iloxiy xodisa, xudo yaratgan mo’jiza sifatida talqin qilishga asoslanadi. Ko’pgina dinlarda inson Ongi buyuk ilohiy aqlning namoyon bo’lish shakli sifatida tavsiflanadi. O’zini-o’zi anglash, xotira, iroda, nutq ongning asosiy jihatlaridir. Hozirgi zamon fani ong materiyaning uzoq davom etgan evolyutsiyasining natijasi ekanligini tan oladi. Materiya, tabiat hamma vaqt mavjud bo’lib kelgan, inson moddiy dunyoning nisbatan so’nggi taraqqiyotining mahsulidir. Materiya taraqqiyoti fikrlay oladigan insonning paydo bo’lishi uchun bir necha yil kerak bo’lgan. Ong insonni qurshab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog’langan va shu muhitning ta’sirida faoliyat ko’rsatadi. O’zini-o’zi anglash, xotira, iroda, nutq ongning asosiy jihatlaridir. Hozirgi zamon fani ong materiyaning uzoq davom etgan evolyutsiyasining natijasi ekanligini tan oladi. Materiya, tabiat hamma vaqt mavjud bo’lib kelgan, inson moddiy dunyoning nisbatan so’nggi taraqqiyotining mahsulidir. Materiya taraqqiyoti fikrlay oladigan insonning paydo bo’lishi uchun bir necha yil kerak bo’lgan. Ong insonni qurshab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog’langan va shu muhitning ta’sirida faoliyat ko’rsatadi. "Ong" tushunchasini o’rganishning uchta yondashuvi

Ongni o’rganishda uchta asosiy yondashuv mavjud. Ularning har biri o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. Birgalikda ular ko’proq yoki kamroq aniq tasvirni berishi mumkin. epistemologik jihat. Bunday holda, kognitiv qobiliyatlar o’rganiladi, buning natijasida shaxs yangi bilimlarga ega bo’ladi. aksiologik yondashuv. Ong yaxlit tabiat sifatida qaraladi. Prakseologik yondashuv. Birinchi o’rinda faoliyatning jihatlari. Ongning inson harakatlari bilan bog’lanishiga alohida e’tibor beriladi. Falsafada “ong” tushunchasining ta’rifi Falsafada ongni atrofdagi voqelikni aqliy aks ettirishning eng yuqori qobiliyati sifatida belgilash mumkin. Ong faqat insonga xosdir. Ong ichki va tashqi olamni befarq, hissiyotsiz aks ettirishi mumkin emas. Ong hodisasi haqida, bir vaqtning o’zida boshdan kechirish va bilish haqida gapirish kerak, bu shaxsning ichida sodir bo’ladi. Ongning yana bir ta’rifi mavjud - atrofdagi voqelikning maqsadli aks etishi, uning asosida uning xatti-harakati tartibga solinadi. Inson tafakkurining ong haqidagi bu g’oyaga kelishi uchun uzoq vaqt kerak bo’ldi. Shu bilan birga, uzoq vaqt davomida ongsiz va ong bir edi, bir-biridan ajralgan emas. Ong ko’pincha aql va fikrlash bilan tenglashtirilgan. Ongni ajratishning katta muammosi, uning ta’rifi shundaki, har bir ong aktida insonning o’ziga xosligi va o’ziga xosligi katlanadi. Ong tom ma’noda insonning har bir ko’rinishida ifodalanadi. Nitsshening fikricha, uni hayot tajribasidan ajratib bo’lmaydi. U bilan birga o’rganish kerak. Ongning tuzilishi Falsafa ongni yaxlit tizim deb hisoblaydi. Biroq, har bir alohida falsafiy oqimda u butunlay boshqacha tuzilishga ega. Masalan, A. Spirkin uchta asosiy sohani belgilaydi: kognitiv, hissiy, irodali. Ammo C. G. Jung allaqachon ongli va ongsiz darajada o’zini namoyon qiladigan ongning to’rtta funktsiyasini aniqladi: fikrlash, his-tuyg’ular, hislar, sezgi.

Shu paytgacha faylasuflar ongning aniq tuzilishini berishga harakat qilishgan. Ong muammosi gnoseologik, ontologik, aksiologik yoki prakseologik jihatdan talqin qilinishi mumkin, ong masalasi falsafiy bilimlarning turli bo’limlari o’rtasidagi bog’liqlikdir. Ong muammosining ontologik tomoni uning kelib chiqishi, tuzilishi, o’z-o’zini anglash va ongsizlik bilan aloqasi haqidagi savollarga javob berishni, ong va materiya o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashni o’z ichiga oladi. Gnoseologik jihat kognitiv qobiliyatlarni o’rganish bilan bog’liq bo’lib, buning natijasida odam yangi bilimlarni oladi. Aksiologik yondashuv ongni qadriyat tabiati nuqtai nazaridan ko’rib chiqishni o’z ichiga oladi. Prakseologik - ongning inson harakatlari bilan bog’lanishiga e’tiborni qaratib, faoliyat tomonlarini birinchi o’ringa qo’yadi (www.philos.msu.ru/libray/). "Bilim" va "ong" so’zlari umumiy ildiz - "bilim" ga ega, ammo bu atamalar bilan ifodalangan hodisalar bir-biriga o’xshash emas. Idrok - bilim sari ilg’or harakat; ong - voqelikni aqliy aks ettirishning eng yuqori qobiliyati, faqat insonga xosdir. “Ong” atamasi “bilim” atamasini nazarda tutishiga qaramay, ong mazmunini faqat shaxssiz bilimga qisqartirish xatodir. Ong hech qachon tashqi yoki ichki dunyoni beg’araz aks ettirmaydi. Ong haqida bilim - dunyo va o’z tajribasi sifatida gapirish kerak. Har bir ong harakatida bilim, baholash va munosabat bir vaqtning o’zida mavjud. Ong va tajriba, ong va baholash o’rtasidagi bog’liqlik ushbu so’zning inglizcha variantida ifodalangan: "ong" - ong bilim "bilim" bilan emas, balki vijdon bilan - "vijdon" bilan bog’liq. Ong haqidagi falsafiy savol erkinlik va mas’uliyat, yaxshilik va yomonlik, to’g’ri va noto’g’ri harakat va boshqalar haqidagi savollar bilan muqarrar ravishda bog’lanadi. Ong muammosini ko’rib chiqsak, bu hodisaning chegaralarini aniqlash va ongni shaxsiyatning boshqa psixik ko’rinishlaridan ajratish muhimdir. Zamonaviy falsafada inson aqliy ko’rinishlarining butun majmuasini belgilash uchun sub’ektivlik yoki sub’ektiv voqelik tushunchasi kiritilgan. Subyektivlik - bu shaxsning ongli va ongsiz, hissiy va intellektual, qadriyat va kognitiv ko’rinishlari majmuasidir. Bu ko’p o’lchovli haqiqat bo’lib, uning tuzilishida ko’plab qatlamlar va darajalar mavjud; ong

ulardan faqat bittasidir. ostida ong faqat ixtiyoriy nazoratga berilgan sub’ektivlik qatlamini tushunish kerak. Umumiy ma’noda ong - bu voqelikning maqsadli in’ikosi bo’lib, uning asosida inson xatti-harakatlarini tartibga solish amalga oshiriladi . Bunday g’oya darhol shakllanmagan. Uzoq vaqt davomida insonning ongli va ongsiz ko’rinishlari farq qilmadi va ongning o’zi ko’pincha uning faqat bitta jihati - intellekt, fikrlash (o’quvchi 5.1) bilan belgilanadi. Ong muammosining murakkabligi shundan iboratki, har bir ong harakati o’zining o’ziga xosligi va o’ziga xosligi bilan insonning butun hayotini katlama shaklda o’z ichiga oladi. Ong insonning barcha ko’rinishlarida to’qilgan va ko’p jihatdan bu ko’rinishlarning shartidir. U insonning hayoti tajribasidan ajralmas va shuning uchun u bilan birgalikda o’rganilishi kerak [Nitsche F., M., 1990]. Ammo shu tarzda shakllantirilgan ong muammosi cheksiz bo’lib qoladi, chunki shaxsning hayotiy tajribasi yoki insoniyatning madaniy tajribasi hech qachon tugamaydi. Shunday qilib, ong mavzusi boshqa abadiy falsafiy savollar bilan birlashadi. Ongni ilmiy yoki falsafiy aks ettirishning aniq sub’ekti sifatida belgilash qiyin, chunki u bu aks ettirishning ham ob’ekti, ham sub’ekti sifatida harakat qiladi, o’zini o’ziga xos atama va ma’nolarda anglaydi. Ong hodisasining bunday murakkabligi falsafa tarixida ushbu muammoning ko’plab talqinlarini keltirib chiqardi. Qadimgi yunon faylasuflaridan biri Suqrot “O’zingni bilsang olamni bilasan” degan edi. Bu fikr ortida olam kabi inson ham murakkab bo’lib, u o’zini bilish va anglash orqali olam mohiyatini anglashga yo’l ochishi mumkin degan xulosaga kelamiz. Darxaqiqat inson ongi jamiyatdagi hayot faoliyati davomida shakllanadi va rivojlanadi. Odam bolasi faqat jamiyatdagi ijtimoiy muhit ta’sirida ongli zotga- Insonga aylanadi va shaxs darajasiga ko’tariladi. Xullas ong odamni hayvonot dunyosidan ajratib turuvchi ijtimoiy-tarixiy jarayondir. Falsafada ong muammosi in’ikos nazariyasiga asoslanadi. Ong va tafakkur paydo bo’lish jarayonini tushunish uchun in’ikos prinspini ya’ni borliqning inson miyasida paydo bo’lish jarayonini bilish lozim.

Falsafada ong muammosi in’ikos nazariyasiga asoslanadi. Ong va tafakkur paydo bo’lish jarayonini tushunish uchun in’ikos prinspini ya’ni borliqning inson miyasida paydo bo’lish jarayonini bilish lozim. Оnglilik va maqsadga muvоfiqlik – insоn faоliyatini hayvоnlar faоlligidan farqlash imkоnini bеruvchi muhim хоssalardir. Ammо ular «sоf ko’rinish»da mavjud bo’lmaydi. Shu sababli оnglilik va maqsadga muvоfiqlikka zid bo’lgan хоssalarni insоn faоliyatining talqini dоirasidan chiqarish o’rinli bo’lmaydi. Хususan, insоnning barcha faоliyati ham оngli bo’ladimi, degan savоl ustida mulоhaza yuritib ko’raylik. Amalda faоliyat ayrim ko’nikmalar shakllanishini nazarda tutadi (kasbiy mahоrat esa aksariyat ko’nikmalarni avtоmatizm darajasiga ko’taaradi); faоliyatda anglanmaydigan mayllar, mo’ljallar, tajriba, o’tmishda (aksariyat hоllarda – bоlalikda) оlingan taassurоtlar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Faоliyat «оnglilik – оngsizlik» qarama-qarshiligining birligidir, dеb aytish uchun asоslar mavjud. Ziddiyatli vaziyatlar – mutlaqо оngsiz va оngga butunlay bo’ysungan faоliyatni hayotda juda kam uchraydigan muayyan abstraktsiya sifatidagina tasavvur qilish mumkin. Shuningdеk, оngga to’la bo’ysunadigan harakat ko’pincha samarasiz bo’ladi. Оnglilik faоliyatning maqsadga muvоfiqligini bеlgilaydi, chunki maqsadni qo’yish o’z ehtiyojlarini hamda mavjud vaziyatni bu ehtiyojlarni qоndirish sharti sifatida anglashni nazarda tutadi. Maqsadga muvоfiq faоliyat оldindan mo’ljallangan muayyan natijaga qarab mo’ljal оladi. Entоni Giddеns o’zining «Jamiyat tuzilishi» asarida insоn faоliyati mo’ljallanmagan natijasining ahamiyatiga e’tibоrni qaratadi. Ammо faоliyat maqsadsiz bo’lishi, ya’ni jarayonning o’ziga bo’lgan ehtiyojni qоndirishga qaratilishi ham mumkin. Albatta, оngsiz faоliyat mantiqsizdir, chunki hеch qanday maqsadni ko’zlamaydi, lеkin uning natijasi maqsadga muvоfiq bo’lishi mumkin. Masalan, suzishni bilmagan, lеkin suvda оyoq-qo’llari bilan tinimsiz harakat qilayotgan оdam cho’kmaydi. Ammо har qanday maqsadsiz faоliyat ham оngsiz bo’lavеrmaydi (masalan, o’yin). Ong va ruhni falsafiy jihatdan o’rganish uni borliqning o’ziga xos ma’naviy shakli ekanligi bilan asoslanadi. Shu sababli falsafada ong kategoriyasi insonning

butun moddiy va ma’naviy faoliyatini tahlil qilish va tushunish bilan ham chambarchas bog’liqdir. Ong masalasini talqin qilishda turli falsafiy maktablarning namoyondalari o’z fikrlarini bayon qilishganlar. Qadimgi yunon faylasuflaridan biri Suqrot «o’zingni bilsang, olamni bilasan» degan edi. Bu fikr ortida olam kabi inson ham murakkab bo’lib, u o’zini bilish va anglash orqali olam mohiyatini anglashga yo’l ochishi mumkin degan xulosa yotadi. Suqrotning falsafiy fikr va mulohazalarida inson va uning ongini o’rganish turar edi. Suqrotning tushuntirishiga insonning ongi turli holatlarda va darajalarda sodir bo’lib, u bir necha qatlamlardan iborat bo’ladi. O’sha murakkab ongning sohibi – individdir. Indiidning ongi esa turli ijtimoiy ongning mazmunini oliy instantsiya belgilab beradi, oliy instantsiya esa Suqrotning tushuntirishicha aqldir. Yunon faylasuflaridan biri bo’lgan Demokritning fikricha bilish ob’ekti moddiy olam bo’lib, ongimiz esa moddiy olam bo’lib, sezgilar orqali aks ettirilishidan iboratdir. Sharq falsafiy maktabining asoschilaridan biri hisoblangan Forobiy esa inson o’zini qurshab turgan olamni, sezgi a’zolari aql idroki orqali bila boradi. Inson aqli moddiy olam rivojlanishining eng oliy mahuslidir. Forobiy inson aqlining roliga katta baho beradi. Inson aql – tafakkur yordamida borliqni, ijtimoiy hodisa va jarayonlarning mohiyatini bilib beradi deb ta’kidlaydi. Islom ta’limoti va tasavvuf falsafasiga ko’ra ong va ruh olloh tomonidan insonga in’om qilingan bo’lib, u o’lmas va abadiydir. Shuningdek inson xudo tomonidan yaratilgan bo’lib, boshqa mahluqotlardan farqli o’laroq unga ilohiy aql ato etilgandir. Sub’ektiv idealizm tarafdorlari moddiy dunyoni ong vujudga keltiradi deb ta’kidlashadi. Jumladan ingliz faylasufi J. Berkli (1685 – 1753 y) bizni o’rab turgan narsalar faqat bizning sezgilarimizda mavjuddir. Moddiy dunyo esa kishi ongida, sezgi va tasavvurlaridagina mavjuddir deydi. Xudi shunday fikrni Avstriyalik fizik faylasuf Ernest Max (1838 - 1916) va Shvetsariyalik faylasuf Rixard Avenarius (1843 – 1869) ham ilgari suradilar.

Ular insonning ongi tashqi olamni «sezgi elementlari» dan iborat bo’lib, shu tariqa ob’ekt sub’ektdan, narsalar sezgidan ajralmaydigan bo’lib chiqadi. Narsalar esa sezgilar kompleksi sifatida yuz beradi degan fikrni ilgari suradilar. Nemis klassik falsafasining yirik vakili, ob’ektiv idealist Gegel (1770 – 1831) esa borliq ongning mahsuli deydi. Uning fikricha ong, insonning oddiy ongi bo’lmagan, undan tashqaridagi ongdir, dunyoviy ruhdir. Gegel falsafasida inson muammosi o’z – o’zini anglash fenolinologiyasi muammosidir. Uningcha insoniylikning mohiyati o’zini – o’zi anglash bilan barobardir. Falsafiy fikr rivojida ong muammosi barcha zamonlarda faylasuflarning diqqat markazida bo’lib, kelganligini va hozirgi kunda ham dolzarb ekanligini ta’kidlash lozim. Falsafa fani ongni bir butun yaxlit holda olib, uni har taraflama o’rganar ekan, bunda u hozirgi zamon ilm – fanida erishilgan eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda ish ko’radi. Hozirgi zamon fanlari (biologiya, psixologiya, nevrologiya, fiziologiya, kibirnetika va boshqalar) yutuqlariong inson miyasining mahsuli ekanligini, shu bilan birga ong inson turmush tarzining va ijtimoiy faoliyati bilan bevosita bog’liq ekanini isbotlab bermoqda. Ongning mohiyatini to’la ochib berish uchun unga har tomonlama, ya’ni ontologik, gnoseologik va sotsiologik jihatdan yondoshish lozim. Unga ontologik jihatdan yondoshish, ong – bu tabiatni uzoq tarixiy taraqqiyotining mahsuli materiya evolyutsiyasi jarayonida vujudga kelgan ruhiy hodisalarning xossasi demakdir. Inson ongi yuksak darajada tuzilan materiya bo’lmish miyaning xossasidir. Ong muammosini bunday tushunish borliqning evolyutsiyasi natijasida noorganik tabiatdan organik tabiatning kelib chiqishi organik tabiat taraqqiyotida unga xos in’ikos shakllarining rivojlanib, o’zgarib, oddiy turlaridan murakkab turlariga o’tib berishi asosida shakllangan degan qarashdan kelib chiqadi.

Ongga gnoseologik jihatdan yondoshish uning faoliyatini, olamni bilish vositasi eknaligini e’tirof etish demakdir. Ongning muhim belgilaridan biri shuki, u tushunib olingan bilimdir. Inson miya yordamida fikr qiladi. Ong faqat ob’ektiv olam in’ikosini emas, balki insonning o’z ruhiy faoliyatini anglashini ham o’z ichiga oladi. Ong voqelikning ham hissiy, ham aqliy in’ikosini qamrab oladi. Ongga sotsial (ijtimoiy) yondoshish uning ijtimoiy mohiyatini ochib berishni taqozo qiladi. Inson ongi nafaqat tabiiy mahsul, balkim ijtimoiy munosabatlar natijasidir. Ijtimoiy muhitsiz jamiyatdagi kishilar ijtimoiy munosabatlarisiz, qolaversa jamiyatning ta’siri va tarbiyasisiz ongi shakllanmaydi. A. Feyerbaxning antropologik falsafasining asosiy kamchiligini ham shunda ediki u insonni faqat tabiatning mahsuli deb qarab, jamiyatning roliga yetarli e’tibor bermagan edi. Darhaqiqat inson ongi uning jamiyatdagi hayot faoliyati davomida shakllanadi va rivojlanadi. Odam bolasi faqat jamiyatning ijtimoiy muhiti ta’sirida ongli zotga – insonga aylanadi va shaxs darajasiga ko’tariladi. Xullas, ong odamni hayvonot dunyosidan ajratgan ijtimoiy – tarixiy hodisadir. Ilmiy falsafiy ta’limotga ko’ra ong – inson miyasining faoliyati, uning ruhiy funktsiyasi, moddiy substantsiya bo’lgan miyaning xususisiyidir. Miya esa fikrlash organi yuksak darajada tuzilgan materiyadir. Umuman ong insonga borliqdagi narsa va hodisalar, bog’lanishlari qonuniyati haqida bilimlar hosil qilish imkoniyatini beradi. Inson zoti ongli mavjudot sifatida o’z oldiga maqsadlar qo’yadi va unga erishish yo’llarini izlaydi va ong iufayli inson o’zining tabiatda va jamiyatda tutgan o’rniga baho beradi. O’zi uchun zaruriy shart – sharoitlarni ijodiy ravishda yangilab takomillashtirib boradi. Xulosa qilib aytganda, ong yuksak darajada tashkil topgan materiyani inson miyasining xossasi, voqelikning inson miyasidagi in’ikosining oliy ruhiy shaklidir. Insonning bosh miyasi esa ongning moddiy subetrati, xolisi bo’lib xizmat qiladi.

Falsafada ong muammosi in’ikos nazariyasiga asoslanadi. Ongning paydo bo’lish jarayonini tushunmoq uchun in’ikos printsipini ya’ni borliqning inson miyasida aks etish jarayonini bo’lish zarur. Ong - voqelikning in’ikosi Ma’lumki, ong borliqning inson miyasidagi oliy in’ikos shaklidir. Xo’sh, in’ikos deganda nimani tushunish mumkin? U qanday shakllarda namoyon bo’ladi? Buning uchun esa avvalo in’ikos nazariyasining falsafiy mazmunini tushunib olishimiz zarur. In’ikos borliqdagi barcha narsa va hodisalarga xos bo’lgan umumiy xususiyatdir. In’ikos borliqdagi narsa va hodisalarning o’zaro ta’sirida namoyon bo’ladigan aks etish jarayonidir. Umumiy ma’noda in’ikos deganda har qanday predmetning u bilan o’zaro ta’sirda bo’lgan boshqa predmetlarning ta’sirini muayyan tarzda aks ettirishi bilan bog’liq xossasiga aytiladi. Shu ma’noda in’ikos hamma joyda va har bir narsada mavjuddir. Ayni paytda har bir holatda u o’ziga xos xususiyatga egadir. Bir moddiy yoki ma’naviy narsaning boshqa moddiy yoki ma’naviy narsadan o’z ta’sirini qoldirish uni saqlash yoki bu ta’sirga muayyan tarzda aks ta’sir bilan javob berish kabi xususiyatlardir. In’ikos bo’lishi uchun, avvalo, in’ikos etiluvchi va in’ikos ettiruvchi ob’ektga muayyan ta’sir qilishi, bu ta’sirni in’ikos ettiruvchi o’zida aks ettirishi lozim. Shundagina in’ikos sodir bo’ladi. Narsalarda o’zaro ta’sir jarayonining bo’lishi uchun bir vaqtning o’zida ikkita ob’ektning mavjudligi ularning har birida muayyan o’zgarishlar mavjud bo’lishini taqoza qiladi. O’zaro ta’sir jarayonida modda, energiya va informatsiya almashinuvini ham yuzaga chiqarishi mumkin. Almashinuv vositasi sifatida muayyan zarracha, maydon, atom, molekula, so’z, gap ishtirok etishi mumkin. Shunga ko’ra borliqning turli ko’rinishlariga turli xil in’ikos shakllari xosdir. Chunonchi, notirik tabiatdagi in’ikos bilan tirik tabiatdagi in’ikos bir – biridan

tabdan farq qiladi. Notirik tabiatdagi in’ikos oddiyligi bilan ajralib tursa, tirik tabiatdagi in’ikos esa murakkab xarakterga egadir. Shuningdek notirik tabiatdagi in’ikos o’zining passivligi, tirik tabiatda esa faolligi bilan ham farq qiladi. In’ikosning eng «elementar» shakllarini noorganik tabiat ko’rinishlarini noorganik tabiat ko’rinishlarida uchratish mumkin. Masalan, toza polda oyoq kiyimi bilan brganimizda unda iz qoladi bu mezanik in’ikosdir. Biror temir buyum zax yerda qolib ketsa, u zanglab oksidlanadi, bu esa fizik in’ikosdir. Falsafiy adabiyotlarda notirik tabiatga o’ziga xos bo’lgan passiv in’ikoslarni aks etish deb atash qabul qilingan. Materiya rivojining muayyan tarixiy bosqichida organik tabiatning kelib chiqishi natijasida yangi tipdagi in’ikos shakllari ham vujudga keldi. Tirik moddaning paydo bo’lishi bilan birinchi boshlang’ich biologik in’ikos birinchi boshlang’ich biologik in’ikos shaklli – organizmlarda ta’sirlanish, iztiroblanish, seskanish, qo’zg’alish xususiyatlari paydo bo’ldi. O’simliklar va soda organizmlarda iztiroblanishning eng oddiy shakllaridan biri tropizmoit. Tropizmlar turli –tuman bo’lib shulardan biri fototropizmdir. U o’simliklarning qo’yosh nuri ta’siriga javoban yuzaga keladigan reaktsiyasidir. Bunda o’simliklar mumkin qadar ko’proq quyosh energiyasini olish uchun uning nurlariga intiladilar. O’simliklarning barglariga quyosh nuri qay tomondan ko’proq tushsa, barglar asosan o’sha tomonga qarab o’sadi. Tirik organizmlarning yangi murakkab turlarining paydo bo’lishi, o’z navbatida, ular bilan bog’liq in’ikosning yanada takomillashgan yangi shakllarini yuzaga keltiradi. Tirik organizmlarni ma’lum evolyutsion rivojlanish etapida murakkab yashash sharoiti natijasida organizmlarning shunday ob’ektiv javob reaktsiyalari paydo bo’ladiki, bu reaktsiyalar organizmni signal vazifasini bajaradi. Bunday birlamchi reaktsiya sezishdir. Sezgirlik iztiroblanishidan ko’ra yuqoriroq turuvchi in’ikos shaklidir. Sezish – bu biologik in’ikosning yangi bosqichida paydo bo’lgan psixik in’ikosning dastlabki shakli bo’lib, u tashqi dunyoning tirik organizmga ta’siri natijasida yuzaga keladi, rivojdanib borayotgan

tirik organizmlarning tobora takomillashib borishi bilan ular tanasidagi to’qimalar ham ixtisoslashib, mutanosiblashib boradi. Bunda tananing turli qismlarida tashqi ta’sirini qabul qiladigan plastik to’qimalar ham yanada rivojlanib borib asta – sekin organizm bilan tashqi muhit o’rtasida vositachi rolini bajaruvchi sezgi a’zolariga aylanadi. Hayvonot dunyosining evolyutsiyasi jarayonida ko’p ho’jayrali organizmlarda ma’lum ta’sirlarni qabul qilishga moslashgan murakkab retseptorlar (ta’surotni qabul qiluvchi sezgi ho’jayralari) va qo’zg’alishni o’tkazuvchi nerv sistemasi paydo bo’ladi. Ongning boshlang’ich hissiy obrazi, eng elementar fakti sezgidir, sub’ektning ob’ektiv reallik bilan bevosita aloqasi sezgi orqali amalga oshadi. Sezgilarni hosil qiluvchi tashqi va ichki sezgi a’zolari orqali narsa va hodisalar haqidagi dastlabki ma’lumotlar inson miyasiga qabul qilinadi. Sezgilar borliq haqidagi dastlabki ma’lumotlar bo’lib, bu ma’lumotlarni to’plab umumlashtirib, ularni bir butun holda in’ikos ettirish lozim bo’ladi. Bu esa idrokda aks ettiriladi. Idrok borliqdagi narsa va hodisalarni yaxlit holda bir butun ko’rinishda, ularning hamma asosiy tashqi belgi va xususiyatlarini umumlashtirgan holda in’ikos ettiruvchi hissiy bilish shaklidir. Ya’ni idrok – narsa va hodisalarning bir butun yaxlit hissiy obrazidir. Idrok shakllarida yuzaga kelgan ma’lumotlar inson miyasida qayta ishlanib, hissiy bilishning yangi yuksak shakli – tasavvurni hosil qiladi. Tasavvur – ilgari idrok etilgan, ammo ayni vaqtda bevosita idrok etilmayotgan predmet va hodisalarning inson miyasidagi qayta ishlanib, tiklangan hissiy obrazdir. Ammo inson o’z tasavvurida oldin idrok etilgan narsa va hodisalarni, yoki ularga o’xshash yangi predmet va hodisalarning hissiy obrazini ham hosil qilishi mumkin. Chunki inson ongi ish ko’radigan obrazlar hissiy idrok etilgan narsalarni takror hosil qilish bilan cheklanmaydi. Inson ijodiy ravishda kombinatsiyala-r qilishi va o’z ongida nisbatan erkin sur’atda yangi obrazlar yaratishi mumkin. Tasavvurning bunday yuqori holati ijodiy hayolotdir.

Tasavvurda narsa va hodisalarning ikkinchi darajali, muhim bo’lmagan xususiyatlari tashlab yuboriladi va faqat ayrim muhim xususiyatlargina in’ikos etgan bo’ladi. Bu jihatdan tasavvurda hech shubhasiz, tafakkurning ba’zi elementlari paydo bo’ladi. Ongning muhim va asosiy komponenti mantiqiy tafakkuridir. Tafakkur ob’ektiv olamdagi narsa va hodisalarning inson miyasidagi mavhumlashgan, umumlashgan va ayni vaqtda konkretlashgan tushuncha, hukm va xulosa shakllaridagi fikriy in’ikosidir. Tushunchalar ma’lum narsa va hodisalar xususiyatlarining umumiy va muhim belgilarini yaxlit holda ifodalasa, hukm narsa, hodisa yoki hislatlar o’rtasidagi aloqa, munosabat, bog’lanish jarayonlarini ifodalaydi. Xulosalash yangi bilimni vujudga keltirishning muhim va asosiy yo’li bo’lib xizmat qiladi. Umuman tafakkur narsa va hodisalarning o’zaro umumiy bog’lanishi, taraqqiyot qonunlari, ularning umumiy va muhim xususiyatlari haqida bilim beradi. Ong voqelikning hissiy hamda oqilona in’ikosini qamrab olish bilan birga, insonning hissiyotlari, kechinmalari va irodasini ham o’z ichiga oladi. Barcha ruhiy jarayonlar singari hissiy – ematsional holatlar ham miya faoliyatining natijasidir. Hissiy holatlarning paydo bo’lishiga voqelikda yuz beradigan o’zgarishlar sabab bo’ladi. Inson o’zini qurshab turgan olamda ro’y berayotgan voqea – hodislarga hayotning ijtimoiy sharoitlaridan kelib chiqqan holda baho beradi. Insonlarda kechadigan bunday jarayonlar va holatlar ularning hissiy kechinmalarida (xursandlik, ishonch, sevinch, qo’rqinch, tushkunlik, nafrat, qaxr – g’azab kabilar) namoyon bo’ladi. Hissiy – emotsional kechinmalarning ifodalanishi kishi jismining ifodali harakatlarini, organizmdagi turli hodisalarni, ya’ni ichki a’zolar faoliyatining va holatining o’zgarishi va boshqa bir qancha o’zgarishlarni o’z tarkibiga oladi. Ba’zi hollarda emotsiyalar o’ta ta’sirchanligi bilan ajralib turadi. Bunday hissiy kechinmalar kishini harakatlarni, mulohazalar aytishga undovchi kuchga aylanadi. Ba’zi hollarda emotsionallik faolityatini buzuvchi jihatlarga aylanadi. Ko’p hollarda

ortiqcha emotsionallik ob’ektlarni noto’g’ri aks ettirishga, xulosa chiqarish va baholashda mantiqsiz holatlarga olib kelishi mumkin. Inson hissiy kechinmalarini muvaffaqiyatli yo’naltira bilish aksariyat hollarda sub’ektning irodasiga bog’liqdir. Iroda – insonning o’z hatti harakatlarini ongli ravishda tartibga soli shva ko’zlangan maqsadni amalga oshirishda uchraydigan to’siqlarni (qo’rqinch, jur’atsizlik, shubha) yengishga bo’lgan qobiliyatidir. Iroda amaliy faoliyat jarayonida shakllanadi, hamda insonning ham tashqi olam predmetlarini, ham o’z shahsiy imkoniyatlarini bilishga asoslanadi. Irodani shakllantirishda va mustahkamlashda kishilarning amaliy faoliyati, mehnat katta o’rin tutadi. Irodaning ongdagi faoliyati harakat maqsadini belgilashda bu maqsadga erishish vositalari va yo’l – yo’riqlarini oldindan aniqlab, ma’lum qarorga kelishda namoyon bo’ladi. O’zini tuta bilish, dadillik, qat’iylik, chidam va toqat, mustaqillik va boshqa shu kabilar irodaning muhim belgilaridir. Irodaning kuchi vash u sifatlarning qay darajada namoyon bo’lishiga qarab belgilanadi. Inson ongi faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri o’z faoliyatini, ya’ni o’z – o’zini anglashdir. Chunki ijtimoiy hayot insondan faqat ob’ektiv borliqni, bilishnigina emas balki o’z – o’zini anglashni ham talab qiladi. Insonning insonligi, uning hayvondan tub farqi ayni shu o’z – o’zini anglashdan, o’zining kimligi yoki nimaligi, nimalarga va qanday ishlarga qodirligini bila olishdan boshlanadi. Bu esa o’zining ehtiyojlari, maqsad va anfaatlarini, faoliyatining yo’nalishini, jamiyatda qanday o’ringa egaligi va qanday rol o’ynashini anglay olishidan boshlanadi. Lekin bu o’z – o’zini anglash insonda o’z – o’zidan, «aprior» shakllarda yuzaga kelmaydi, balki u ong bilan birga, insonning moddiy va ma’naviy faoliyatlari asosida, uning ijtimoiy turmush tarzi ta’sirida shakllana boradi. Bunda uning o’z – o’zini anglashi o’z faoliyatlarini nazorat qilishda, o’zining qilayotgan ishlari va faoliyatlari uchun ma’sullikni his qilishda namoyon bo’ladi.

Xulosa Ruhiy tahlilda ongsizlik muammosi yechilar ekan, unga maxsus izlanish orqali keng falsafiy ma’no berildi. Zigmund Freyd falsafa tarixida ongsizlik muammosiga yetarlicha e’tibor berilmaganligini, shu bilan birga klassik falsafada, psixologiya va tabiiy fanlar, insonni maxsus o’rganuvchi fanlarning tadqiqot ob’ektidan chetda qolganligini ham tanqidiy tarzda ko’rsatib berdi. Ma’lumki insonni turli faoliyatga yo’naltiruvchi asosiy omil bu ongdir. Freyd ong tushunchasining tubida insonlarning turli maqsadlari, hohish va istaklari, intilishlarining bilib olinmagan qatlami yotishini ochib beradi. Ong – inson hayoti uchun juda zarur, uning yordamida individlar o’zlarini o’rab turgan olamda joylashadilar. Bu olamda o’zlarining shaxsiy «men» larini shakllantiradilar. Ongsizlik – anglamasdan qilingan hatti – harakatlardir. Bu hatti – harakatlarning sababi hali ongga yetib ulgurmagan bo’ladi. Shu bilan ongni tabiiy va sun’iy ravishda to’sib qo’yilsa, ya’ni uyquda, gipnozda, mast bo’lganda va boshqa shunga o’xshash holatlarda yuzaga keladi. Zigmund Freydning ta’kidlashicha inson ruhiy olami uch bosqichdan tashkil topadi: 1) «Men» - onglilik yoki ong; 2) «Mendan yuqori» - ijtimoiy ong; 3) «U» - ongsizlik. «U» - ongsizlik mayllarining chuqur qatlami bo’lib, bu yerda lazzatlanish tamoyili hukmronlik qiladi. Freydning ta’kidlashicha ongsizlik mayllari turlicha bo’lib, ular orasida jinsiy lazzatlanish mayli yetakchi o’rinni egallaydi. «Men» - ong qatlami, tashqi olam va ongsizlik o’rtasida vositachilik vazifasini bajaradi, bunda reallik tamoyili amal qiladi. «Mendan yuqori» - jamiyatdagi tartib – normalarni o’zida mujassamlashtirgan shaxs ichki vijdoni, instantsiya, o’ziga xos ichki axloqiy tsenzura. Boshqacha aytganda inson ongi ichida mujassamlashgan ijtimoiylik.

Foydalanilagan adabiyotlar: 1. Falsafa. Q. Nazarov tahriri ostida. Toshkent, 2005, 194-203-betlar. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo. Rostov-na-Donu, 1999, s. 162-211. 3. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida. Toshkent, 1999, 356-364-betlar. 4. Osnovo’ filosofii. Pod red. M. Axmedovoy i V. Xana. Tashkent,1998, s. 253- 269. 5. Rahimov I. Falsafa. Qisqacha konspekt. Toshkent, 1998, 87-bet. 6. Spirkin A. G. Filosofiya. Moskva, 1998, s. 383-384, 395-400. 7. Alekseev P. V., Panin A. Filosofiya. Moskva, 1997, s. 156-157. 8. To’lenov J. T, G’afurov Z. G’. Falsafa. Toshkent, 1997, 176-182-betlar.

Похожие

Sportchilarda yuksak xislarni shakllantirish

Psixologiyaning dastlabki va o’rta asrlarda rivojlanishi

Umumiy psixologiya fanining predmeti, vazifalari va metodlari

Sportchini jismoniy tayyorlashning psixologik asoslari

O`qituvchi psixologiyasi