Инсон шахсининг таркиби ва психик ривожланиши - Психология - Рефераты

Инсон шахсининг таркиби ва психик ривожланиши

Загружено в:

03.09.2023

Скачано:

0

Размер:

45.234375 KB

Инсон шахсининг таркиб и ва психик ривожланиши Режа: 1. Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишининг шароитлари. Биологик ва ижтимоий омиллар 2. Психик тарақ иёт ва таълимнинг ў заро муносабати. 3. Психологияда ёш даврларини таба қ алаш муаммолари. 4. Турли ёш даврларига мансуб холда билиш, ҳиссий-иродавий жиҳатларнинг ривожланиши тавсифи

Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишининг шароитлари. Биологик ва ижтимоий омиллар Психик ривожланиш ва бу ў згаришларга сабаб б ў ладиган кучлар ў ртасидаги муносабат қ онунларини ў ргани ш - психология фанининг мухим ва долзарб муамм о ларидан биридир. Инсон шахсининг психик ривожланиши ва унинг шаклланиши мураккаб жараёндир. Зеро, унинг ў зига хос хусусиятлари ва қонуниятларини асосли равишда билиш, ўқувчи шахсига педагогик жиҳатдан т аъсир кўрсатишнинг зарур шартидир. Инсон - биосоциал мавжудотдир. Унинг бирлиги, бир томондан, кишининг психик ту ғ ма равишда ташкил топган хусусиятлари (масалан, к ў ри ш ёки эшитиш сезгиларининг, шунингдеқ олий нерв т у зилишининг ў зига хос хусусиятлари), иккинчи томондан эса фаолиятнинг онгли субъекти ва ижтимоий тараққиётнинг фаол иштирокчи с и сифатида унинг хулқ-атвор (масалан, ахло қ ий одатлар) хусусиятларида намоён б ў лади. Х ў ш, одам психикаси ва хатт и -харакатларида намоён б ў ладиган бу хусусиятларни нималар сирасига киритиш мумкин? Инсон психикасининг табиати биологикми ёки ин қ илобий характерга эгами? Инсон шахсининг таркиб топиши ва психик ривожланишига таъсир этувчи омилларнинг муаммоси ўз моҳияти жиҳатидан ғоявий характерга эга. Шу боис, бу масалани ҳал қилишда бир-бирига қ арама-кар ш и б ў лган турли о қ имлар, йўналишлар майдонга келган. Инсон шахсининг таркиб топишини т ушунтиришда майдонга келган биринчи биогенетик концепция, назария б ў лса, иккинчи о қ им социогенетик концепциядир. Инсон шахсининг таркиб топишини т ушунтиришга интилувчи биогенетик о қ им XIX асрнинг иккинчи ярмида майдонга ке л ган бўлиб психик хусусиятларининг туғма табиати ҳақ идаги т аълимот шу ва қ тга қадар аксарият психология мактабларинин г асосини ташкил э т иб келмо қ да . Мазкур таълимот инсон психикасининг барча умумий ва индивидуал хусусиятлари табиат томонидан белгиланган, унинг биологик тузилишига

тенглаштирилгандир. Психик ривожланиш эса, ирсий йул билан азалдан белгиланиб, инсон организмига жойлаштирилган шу хусусиятларнинг маромига етиш жараёнидан иборат деб таъкидлайди. Маълумки, наслий хусусиятлар туғма йул билан наслдан наслга тайёр холда берилади, бироқ, шундай бўлишига қарамай, бу оқим намоёндалари инсон шахси ва унинг барча хусусиятлари ички қонунлар асосида, яъни наслий хусусиятлар негизида майдонга келадиган нарса, биологик омилларга боғлиқдир, деб таъкидлайдилар. Биогенетик таълимот, инсон қобилиятларининг ривожланиш даражаси (чунончи, имкониятларнинг чегараси, унинг энг юксак даражаси) тақдир томонидан белгиланиб қуйилганлигини, ўқувчи имкониятлари ва қобилиятларини махсус тестлар ёрдамида аниқлаб, ундан сўнг таълим жараёнини унинг ирсият томонидан белгиланган тараққиёти даражасига мослаштириш, уларнинг ақлий истеъдод даражаларига қараб турли мавқедаги мактабларда таҳсил олиш зарур деб таъкидлашади. Чунончи, бу йўналиш тарафдорларидан, америкалик психолог Э.Торндайк ўқувчиларнинг «табиий кучлари ва туғма майллари психик ривожланишнинг етакчи омили қилиб кўрсатиб, муҳитнинг, таълим-тарбиянинг таъсири - иккинчи даражалидир, деб айтади. Австралиялик психолог К.Бюлер болаларнинг фақат ақлий тараккиётигина эмас, балки ахлоқий ривожланиши ҳам наслий томондан белгилангандир, деб тaъкидлaйди. Америкалик педагог ва психолог Дж.Дьюи - инсон табиатини ўзгартириб бўлмайди, одам ирсият воситасида ҳосил қилган эҳтиёжлари ва психик хусусиятлари билан дунёга келади. Бу эҳтиёжлар ва психик хусусиятлар тарбия жараёнида намоён бўлиб, баъзида ўзгариши, тарбиянинг эса миқдорини белгилаб берувчи мезондир, деб ҳисоблайди. Веналик врач-психолог 3. Фрейд мазкур оқим намояндаси сифатида шахснинг фаоллигини, уни ҳаракатта келтиручи кучларии куйидаги тарзда тушунтиришга интилади. Одам ўзининг кадимий ҳайвон тариқасидаги авлод- аждодларидан наслий йул билан ўтган инстинктив майлларнинг намоён бўлиши туфайли фаолдир. З.Фрейднинг фикрига кўра, инстинктив майллар

асосан жинсий инстинктлар шаклида намоён бўлади. 3.Фрейд, шахснинг фаоллигини даставвал жинсий майллар билан боғлайди. Биро, инстинктив майллар жамиятда худди ҳайвонот оламидагидек эркин намоён бўлавермайди. Жамиятдаги жамоа ҳаёти одамни, ундаги мавжуд инстинктив майлларни (яъни, жинсий майлларни) жуда кўп жиҳатдан чеклаб қўяди. Оқибатда одам ўзининг кўп инстинктлари ва майлларини босишга, тормозлашга мажбур бўлади. Унинг таълимотига кўра, тормозланган инстинкт ва майллар йўқолиб кетмайди, балки бизга номаълум бўлган онгсизлик даражасига ўтказилиб юборилади. З.Фрейднинг таълимотидан, унинг очикдан-очиқ биологизаторлик таргиботчиси эканлигини, инсон шахсининг фаоллигини жинсий майллардан иборат эканлиги хақидаги назарияси илмий асосга эга эмаслигини эътироф этиш мумкин, Бундай таълимотлардан, хусусан дин хомийлари кенг фойдаланиб, инсоннинг тақдири ана шу илмлар билан чамбарчас боғлиқдир, деб таъкидлашади. Инсон шахсининг таркиб топишини ўрганиш давомида юзага келган яна бир таълимот - социогенетик концепция қобилиятларнинг тараққиётини, фақат, теварак-атрофдаги мухитнинг таъсири билан тушунтиради. Бу йўналиш ўз замонаси учун илғор ҳисобланган. XVIII аср француз олими К. Гельвеций таълимотидан бошланган. К.Гельвецийнинг таълимотига кўра, барча одамлар ақлий ва ахлоқий ривожланиши учун туғилишданоқ, мутлақо бир хил табиий имкониятга эга бўладилар. Шунинг учун одамларнинг психик хусусиятларидаги фарқ, фақатгина муҳит ва тарбиянинг турлича таъсир қилиши билан вужудга келади, деб тушунгирилади. Бу назария одамларнинг психик руҳий, оқибатда ижтимоий тенгсизлиги уларнинг туғма хусусиятлари деган таълимотга қарши қаратилган эди. Бу назариянинг хорижий мамлакатлардаги ҳозирги турли намояндалари психиканинг ривожланишида ижтимоий муҳитнинг ғоят даражада муҳим роли борлигини эътироф этадилар. Инсон шахсининг таркиб топишини ўрганиш давомида юзага келган социогенетик концепция фанда экспериментларнинг

ривожланиши билан боғликдир. Маълумки, XVII асрнинг охири ва XVIII асрнинг бошларида табиий фанлар жадал суръатлар билан ривожлана бошлади, уша пайтда ҳамманинг диққат-эътибори мужизакор тажрибага қаратилган эди. Бу ҳодиса инсон шахсининг таркиб топиши масаласига )ҳам таъсир қилмай қолмади. Социогенетик концепция намояндалари инсоннинг бутун тараққиёти, шу жумладан, шахсий хусусиятларнинг таркиб топиши, асосан, тажрибага боғлиқдир. Бу назарияда шахсда рўй берадиган, ўзгаришларни жамиятнинг тузилиши, ижтимоийлашиш усуллари, атрофидаги одамлар билан ўзаро муносабат воситалари асосида тушунтирилади. Бу таълимотга кўра инсон биологик тур сифатида тутилиб, ҳаётдаги ижтимоий шарт-шароитларнинг бевосита таъсири остида шахсга айланади. Чунончи, англиялик олим Джон Локк дунёга келган янги чақалоқ боланинг руҳини «топ-тоза тахтага ўхшатади. Унинг фикрича, боланинг «топ-тоза тахта» тарзидаги руҳига нималарни ёзиш мутлақо катта одамлар ихтиёрларидадир. Шунинг учун боланинг қандай одам бўлиб етишиши, яъни унда қандай шахсий фазилатларнинг таркиб топиши бола ҳаётдан оладиган тажрибага, ўзгалар билан мулоқот жараёнида оладиган ҳаётий тушунча ва тасаввурларига боғлиқдир, деб таъкидлайди. Хар иккала йўналишнинг намояндалари, ўз манфаатларининг ташқи жиҳатдан бир-бирига қарама-қарши бўлишига қарамай, инсоннинг психик хусусиятларини ё наслий, биологик омиллар таъсири остида, ёки ўзгармас муҳит таъсирида аввалдан белгиланган ва ўзгармас нарса, деб эътироф этадилар. Маълумки, одам шахс сифатида мунтазам, қандайдир фаолиятда таркиб топиб боради, ривожланади, унинг фаоллиги намоён бўлади. Агарда ҳайвонлар теварак-атрофдаги ташқи муҳитга пассив мослашиб, ҳаёт фаолиятларида табиатдаги, яъни ташқи муҳитдаги тайёр нарсалардан фойдалансалар, одам эса теварак-атрофидаги ташқи муҳитга фаол таъсир кўрсатиб, уни ўз иродасига бўйсундиради, барчани ўзгартириб, ўз эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилдиради. Кузатишлар жараёнида шу нарса маълум бўлди-ки, одамдаги туғма, ирсий механизмлари унинг психик

ривожланишига таъсир кўрсатади-ю, бироқ унинг мазмунини ҳам, шахсий фазилатларини ҳам белгилаб бера олмайди. Таъкидлаш зарурки, муҳит ҳам бола психикасини ривожлантиришда муайян рол ўйнайди. Фақат, бунинг учун болани ўқитаётган кишиларнинг таъсири натижасида бола ана шу муҳитни фаол равишда ўрганиб олиши табиийдир. Психик тара ққ иёт ва таълимнинг ўзаро муносабати Психология фани замонавий таълимотга асосланган ҳолда инсон п сихикасини таркиб топишини асосан учта омилнинг таъсирига боғлиқлигини далиллар асосида изоҳлаб беради. Улардан, - биринчиси ~ инсон туғилиб вояга етадиган ташқи ижтимоий м у ҳи т га таъсири ; - иккинчиси - одамга узоқ муддат давомида мунтазам тарзда бериладиган таълим-тарбиянинг таъсири; - учинчиси - одамга ту ғ ма равишда, тайёр ҳолда бериладиган наслий хусусиятларнинг таъсиридир. Маълумки, ҳар бир одам ўзига хос, бо шқаларда айнан т акрорланмайдиган иж т имоий м у ҳитда, ани қ , ижтимоий м уносабатларда, яъни оила, жамоа ва жамиятда, одамлар орасида я шаб ул ғ аяди, шаклланади. Бу ижт и моий муносабатларга одам жамият аъзоси сифатида, маълум синфнинг, у ёки бу ижтимоий гур у ҳнинг намояндаси сифатида ва ни ҳ оят, ташкил қилинганлик ва ую шқоқ лик даражаси турлича б ў лган муайян жамоаларнинг фаол аъзоси сифатида қ атнашади. Шахснинг моҳия т и ўз табиати жиҳа т идан ижгимоий характерга эгадир. Шахсдаги барча психик хусусиятлари, ижодий фаоллигининг рив ожланиш манбалари унинг теварак-атрофидаги ижтимоий муҳитда , жамиятдадир. Инсон шахси сабабий бо ғ лиқлик д а б ў либ, улар нинг ижтимоий турмуши билан белгиланади. Мана шу маънода шахснинг тара ққиёти одамлар билан муносабатда юзага келадиган ижтимоий тажрибани эгаллаш жараёнидан иборатдир. Бунинг натижасида инсоннинг психик хусусиятлари, ахло қ ий фазилатлари, характери, иродавий сифатлари, қ изиқишлари, эътиқод ва дунёқараши таркиб топади. Му ҳит , маълум ма қ садга қа ратил г ан таълим ва тарбия, азалдан берилган, генетик жиҳатдан қа тъий белгиланган ниманидир

намоён қ илиш учун мажбургина б ў либ қ олмай, балки инсон психик хусусиятларини таркиб топтиради. Бу борада, биринчидан, одам м у ҳит таъсири остидаги пассив объект б ў лмай, балки фаол мавжудотдир . Шу боис таш қ и ҳаёт шароити , таш қ и таъсир инсон психикасини белгиламайди, балки одамнинг м у ҳит билан б ў лган ўзаро таъсири ор қали , унинг м уҳитдаги фаолияти ор қали белгиланади. Шу сабабли му ҳит нинг таъсири ҳа қида эмас, балки одамнинг теварак-атрофдаги м уҳит билан фаол ўзаро таъсири ҳа қида гапириш ма қсад га мувофи қ дир. Иккинчидан, психиканинг ривожланиши пировард натижада ташқи шароитларга, т аш қ и таъсиротларга бо ғ ли қдир . Лекин , бу ривожланишини бевосита таш қи шароитдан ва таш қи вазиятдан келтириб чи қариб б ў лмайди. Бу шароитлар ҳaмдa вазиятлар ҳамиша одамнинг ҳаётий тажрибаси, унинг шахси, индивидуал психологик хусусиятлари ва психик қиёфаси ор қ али таъсир қилади. Учинчидан, одам фаол мавжудот сифатида ўзи ҳам онгли равишда ўз шахсини ўзгартириши, яъни ўзи-ўзини тарбиялаш билан шу ғ улланиши мумкин. Лекин, бу жараён атроф-м у ҳитдан ажралган ҳолда эмас, балки м у ҳит билан мослашган ҳолда ва му ҳит билан ўзаро муносабатда содир б ў лади. Ю қори дагилардан хулоса чи қари б шуни айтиш мумки н ки, одамнинг (боланинг, ўқ увчининг) ижтимоий ташкил топган ва фаол фаолияти унинг психик ривожланишининг асоси, воситаси ҳамд а шартидир) . Ўз-ўзидан маълумки, одамнинг психик ривожланиши учун табиий, биологик имкониятлар ни ҳ оятда зарурдир. Инсон психик хусусиятлари меъёрида таркиб топиши учун муайян даражадаги биологик т у зилиш, инсон мияси ва нерв системаси б ўли ши шарт. Бу табиий хус усиятлар психик ривож л анишни ҳара катта келтирувчи кучлар, омиллар эмас, балки фа қ ат дастлабки шароитлардир, холос. Табиий хусусиятлар тара ққ иётни ҳаракатта келтирувчи куч эмаслигига қ арамай, инсон психик тара ққ иётига таъсир к ў рсатади. Биринчидан, табиий хусусиятлар психик хусусиятлар тараққиётининг турли йўлларини ва усулларини белгилаб беради Инсон нерв системасининг хусусиятлари ўз-ўзига шахснинг хеч қ андай психик хусусиятларини белгиламайди, Хеч бир меъёрдаги бола дадил

ёки қўрқоқ, иродали ёки иродасиз, меҳнатсевар ёки ялқов , интизомли ёки интизомсиз бўлиб туғилмайди. Агарда тарбия тўғри ташкил қилинса, нерв системасининг иста л м г ан типи асосида характернинг барча ижтимоий қимматли хислатларини шакллантириш мумкин. Масалан, сабот - матонат ва ўз-ўзини тўта билиш хислатини нерв системасининг типи шиддатли бўлган болаларда ҳам, ёки нерв системасининг типи вазмин бўлган болаларда ҳам тарбиялаш мумкин ва тарбияласа бўлади. Бироқ биринчи холдаги болаларни тарбиялаш иккинчи ҳолдагиларни тарбиялашга қараганда қийинроқ бўлади. Хар иккала холда керакли сифатларни тарбиялаш йуллари ва усуллари ҳам турлича бўлади. Иккиичидан, табиий хусусиятлар одамнинг бирор соҳада эришган ютуқлари даражасига ҳам таъсир қилиши мумкин Масалан, қобилият кўртакларида туғма индивидуал фарқлар мавжуд. Шу сабабли баъзи одамлар бошқа одамлардан маълум бир фаолиятни эгаллаш имконияти жиҳатидан устун туришади. Баъзида эса аксинча, бирор-бир фаолият тўрини эгаллаш имконияти жиҳа т идан эса улардан ортда қолишлари мумкин. Мана шу маънода олганда одамлар ўз қобилиятларини баравар ривожлантириш имкониятига эга эмаслар. Гарчи табиий кўртаклар ўқувчиларнинг психик ривожла н иши учун маълум аҳамиятга эга бўлса ҳам (шу сабабли, масалан, таълим жараёнида айрим ўқувчилардан бошқа ўқувчиларга нисбатан кўпроқ з ў р бериш талаб қилинади, айрим ўқ увчига ўқ итувчи кўпроқ куч сарфлайди, эътибор беради ва кўпроқ вақт ажратади), бу кўртакларнинг ўзи психик тараққиётда ҳал қилувчи рол ў йнамайди. Турли йўналишга эга бўлган психологлар, бир томондан таълим ва тарбия, иккинчи томондан эса ривожланиш ўртасидаги ўзаро мунос а бати муаммосини кенг доирада м у ҳокама қилмо қдалар . Ривожланиш деганда, одатда ҳодисаларнинг ҳар икки тури т ушунилади ва бу тушунчалар бир-бири билан чамбарчас бо ғ ли қдир : 1) миянинг биологи к органик етилиши, унинг анатомик- физиологик тузилиши жиҳатидан етилиши; 2) психик (ақлий) ривожланишнинг маълум ўсиш даражалари сифатидаги, ўзига хос а қ лий етилиш сифатидаги психик ривожланиши ўз-ўзидан маълумки. а қлий

ривожланиш мия тузилишининг биологик ечилиши билан боғлиқдир ва бу хусусия т таълим -т арбия ишларида, алба т та, ҳисобга олиниши лозим, чунки таълим миянинг органик жиҳатдан е т илишини инкор эта олмайди. Бироқ мия тузилишининг органик жиҳатдан етилишини муҳитга таълим-тарбияга мутлақо боғланмаган ҳолда ўзининг қатъий биологик қонунлари асосида содир бўлади, деб б ў лмайди. М уҳит , таълим-тарбия ва тегишли ҳамки , мия тузилишининг органик жиҳатдан етилишига ёрдам беради. Бу жараёнда таълим қандай мавқега эга? Таълим ривожланишга нисбатан етакчи вазифани бажарадими ёки аксинча? Бу муаммонинг ҳал қили ни ши таълим жараёнининг мазмуни ва методикасини, ўқув дас т урлари ва дарсликларнинг мазмунини белгилаб беради. Бу борада немис психологи В.Штерн: таълим психик ривожл а нишни нг орқа си дан боради ва унга мослаш ади деган , ш унингде к, ўзининг жамоадаги реал мавқеи тўғрисидаги ички кечинмаси ўртасида катта одамлар ҳаётида тў ла хуқуқли аъзо сифатида қатнашиши эҳ т иёжи билан бунга ўз имкониятларинипг мос келмаслиги ўртасида пайдо бўлади. К ў рсатилган барча зиддиятлар бирмунча юқори даражадаги психик фаолиятларни таркиб топтириш орқали баргараф қилинади. Натижада бола психик ривожланишнинг янада юксакро қ босқичига к ў тарилади. Эҳтиёж қондирилади - зиддият йўқолади. Бироқ қондирилган эҳтиёж, янги э ҳтиёж ни туғдиради. Бу зиддият бошқа бир зи ддият билан алмашинади, тара ққиёт давом этади. Ривожланиш фақат соф миқдор ўзгари ш лари жараёнидан, яъни қандайдир психик ҳодисаларнинг, хусусият ва сифатларнинг кўпайиши ёки камайишидан иборат бўлиб қолмай, балки сифат жихатдан янги хусусиятларнинг, яъни янгидан хосил қилинган сифатларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Психологлар психик ривожланишнинг умумий қонуният лари борлигини қайд этиб кўрсатмо қда лар. Бироқ муҳит таъсирига нисбатан бу қонуниятлар иккиламчидир, чунки бу қонуниятларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳаёт шароитига, фаолиятга ва тарбияга боғлиқдир. Мана шундай умумий қонуниятларга биринчи навбатда психик ривожланиш н инг нотекслиги киради. Бунинг моцияти шундан ибораттси, ҳар қандай

шароитда, хатто таълим ва тарбиянинг энг қулай шароитларида ҳам шахснинг турли психик белгилари, функциялари ва хусусиятлари ривожланишининг битта даражасида тўх т аб турмайди. Боланинг айрим ёш даврларида психиканинг у ёки бу йўналишларида ривожланиш учун ниҳоятда қулай шароитлар пайдо бўлади ва бу шароитларнинг баъзилари ва қти нчали к ўт кинчи характерда бўлади. У ёки бу психик хусусиятлар ва сифатларнинг ривожла н иши учун энг қ улай шароитлар бўлган ана шундай ёш даврлари сензитив даврлар деб аталади. (Л.С.Ви го тский, А.Н.Леонтьев). Бундай сензитивлик даврининг мавжудлигига миянинг органик жих а тдан етилиш қон унияти ҳам, айрим психик жараёнлар ва хусусиятлар ҳам , ҳаётий тажриба ҳам сабаб бўлади. Шундай қилиб, боланинг, мактаб ўқувчисининг психик ривожланиши - мураккаб тараққиёт жараёнидир. Ёш даврлари психологияси ва пед агогик психологияда ёш даврларини табақалаш муаммолари Психология фан и да ёш даврларини табақалаш бўйича турлича усуллар мавжуддир. Бу инсон шахсини тадқиқ қилишга турли нуқтаи-назардан ёндашуви ва мазкур муаммонинг моҳиятини турлича ёритади . Маълумки, ҳар бир давр ўзининг муҳим ҳаётий шароитлари, эҳтиёжлари ва фаолияти, ўзига хос қ арама-қаршиликлари, психикасининг сифат хусусиятлари ва психик жиҳатдан характерли янги сифатларнинг ҳосил бўлиши билан ажралиб туради . Ҳар бир давр ўзидан олдинги давр томонидан тайёрланиб, унинг асосида шаклланиши ва ўз навбатида ўзидан кейинги даврнинг пайдо б ў ли ши y чун асос бўлиб хизмат қилади . Шу ўринда психологияда мавжуд ёш даврларини табақалаш назарияларига урғу бериб ўтиш мақсадга мувофиқ д ир. Швейцариялик психолог Ж . Пиаженинг a қл -идрок назарияси, ақл- идрок функциялари ҳамда у нинг даврлари ҳақидаги таълимотни ўз ичига олади. Ақ л- идрокнинг асосий вазифалари, мослашиш ва к ў никишдан иборат бўлиб, бу унинг доимий вазифалар туркумини ташкил этади. Муаллиф, бола ақл- идрокиг а қуйидаги психик ривожланиш даврларига таснифлайди:

1) сенсомотор интеллекти - туғилгандан 2 ёшгача; 2) операциягача тафаккур даври - 2 ёшдан 7 ёшгача; 3) аниқ операциялар даври - 7, 8 ёшдан - 11, 12 ёшгача: 4) расмий операциялар даври. Француз психологи А.Валлон эса ёш даврларини қуйидаги босқичларга ажратади: 1) ҳомиланинг она қорнидаги даври; 2) импульсив ҳаракат даври - туғилгандан 6 ойликкача; 3) ҳис-туйғу даври (эмоционал) - 6 ойликдан 1 ёшгача; 4) сенсомотор (идрок билан ҳаракатнинг уйғунлашуви) даври - 1 ёшдан 3 ёшгача; 5) персонологизм (шахсга айланиш) даври - 3 ёшдан - 5 ёшгача; 6) фарқлаш даври - 6 ёшдан - 11 ёшгача; 7) жинсий етилиш ва ўспиринлик даври - 12 ёшдан - 18 ёшгача. Рус психологиясидаги ёш даврларини табақалаш муаммоси дастлаб Л.С.Виготский, П.П.Блонский, Б.Г.Ананьев сингари йирик психологларнинг асарларида ўз аксини топа бошлаган. Кейинчалик бу муаммо билан шуғулланувчилар сафи ортиб борди, шу боис ёш даврларини таснифлаш муаммоси ўзининг келиб чиқиши, илмий манбаи, ривожланиш жараёнларига ёндашилиши нуқтаи назаридан бир-биридан кескин фарқ қилади. Хозирги вақтда ёш даврларини табақалаш юзасидан мулоҳаза юритишда олимларнинг илмий қарашларини муайян гурухларга ажратиш ва уларнинг моҳиятини очиш мақсадга мувофиқдир. Л.С.Виготский психологларнинг ёш даврларини табақалаш назарияларини танқидий таҳлил қилиб, муайян ривожланишни вужудга келтирувчи руҳий янгиланишларга таяниб, ёш даврларини қуйидаги босқичларга ажратади; 1. Чақалоқлик даври инқирози. 2. Гўдаклик даври - 2 ойликдан 1 ёшгача. Бир ёшдаги инқироз. 3. Илк болалик даври - 1 ёшдан 3 ёшгача - 3 ёшдаги инқироз. 4. Мактабгача давр - 3 ёшдан 7 ёшгача - 7 ёшдаги инқироз. 5. Мактаб ёши даври - 8 ёшдан 12 ёшгача - 13 ёшдаги инқироз. 6. Пубертат (жинсий етилиш) даври - 14 ёшдан 18 ёшгача, 17 ёшдаги инқироз. Л.С.Виготский ўзининг ёш даврларини табақалаш назариясини илмий асослаб, таърифлаб бера олган. Олим энг муҳим психик янгиланишлар ҳақида илмий ва амалий аҳамиятга молик мулоҳазалар билдирган. Бироқ, бу

мулоҳазаларда анча мунозарали, бахсли ўринлар ҳам мавжуд. Умуман Л.С.Виготскийнинг ёш даврларини табақалаш назарияси илмий-тарихий аҳамиятга эга, унинг ривожланишни амалга оширувчи инқирозлар тўғрисидаги мулоҳазали ва олға сўрган ғоялари ҳозирги куннинг талабларига мосдир. Д.Б.Элькониннинг таснифи етакчи фаолият (А.Н.Леонтьев) назариясига, ҳар қайси ривожланиш палласида бирор фаолиятнинг устунлик қилиши мумкинлигига асосланади. Етакчи фаолиятнинг инсон шахс сифатида камол топишидаги роли, назариянинг асосий моҳиятини ташкил қилади. Д.Б.Эльконин ёш даврларини қуйидаги босқичларга ажратишни лозим топади: 1. Гўдаклик даври - туғилгандан 1 ёшгача - етакчи фаолият - бевосита эмоционал мулоқот; 2. Илк болалик даври - 1 ёшдан 3 ёшгача - етакчи фаолият - предметлар билан нозик ҳаракатлар қилиш; 3. Мактабгача давр - 3 ёшдан 7 ёшгача - ролли ўйинлар; 4. Кичик мактаб ёши даври - 7 ёшдан 10 ёшгача - ўқиш; 5. Кичик ўсмирлик даври - 10 ёшдан 15 ёшгача - шахснинг интим (дилкаш, самимий) мулоқот; 6. Катта ўсмирлик ёки илк ўспиринлик даври - 16 ёшдан 17 ёшгача; - етакчи фаолият - ўқиш, касб танлаш даври. Д.Б.Эльконин таснифини кўпчилик психологлар томонидан эътироф этилсада, бироқ унинг бирмунча мунозарали томонлари мавжуд. Умуман Д.Б.Элькониннинг мазкур назарияси психология фанида, айниқса ёш даврлари психологиясида муҳим ўрин тўтади. Болалар психологияси фанининг йирик намояндаси А.А.Улюблинская инсон камолотини ёш даврларга ажратишда фаолият нуқтаи назаридан ёндашиб, қуйидаги даврларни атрофлича ифодалайди: 1. Чақалоқлик даври - туғилгандан бир ойликкача; 2. Кичик мактабгача давр - 1 ойликдан I ёшгача; 3. Мактабгача тарбиядан аввалги давр -1 ёшдан 3 ёшгача; 4. Мактабгача тарбия даври - 3 ёшдан 7 ёшгача; 5. Кичик мактаб ёши даври - 7 ёшдан, 12 ёшгача; 6. Ўрта мактаб ёши даври (ўспирин) - 13 ёшдан 15 ёшгача: 7. Катта мактаб ёши даври-15 ёшдан 18 ёшгача.

Педагогик психологиянинг таниқли намояндаси В.А.Кругецкий инсоннинг онтогенетик камолотини куйидаги босқичлардан иборатлигини таъкидлайди: 1. Чақалоқлик (туғилгандан 10 кунликкача); 2. Гўдаклик (10 кунликдан 1 ёшгача): 3. Илк болалик (1 ёшдан 3 ёшгача); 4. Боғчагача давр (3 ёшдан 5 ёшгача); 5. Боғча ёши (5 ёшдан 7 ёшгача); 6. Кичик мактаб ёши (7 ёшдан 11 ёшгача): 7. Ўсмирлик (11 ёшдан 15 ёшгача); 8. Илк ўспиринлик ёки катта мактаб ёши (15 ёшдан 18 ёшгача). Юқоридаги хар иккала- тасниф пухталигидан, уларга қандай нуқтаи назардан ёндашилганлигидан қатъий назар инсон камолотини тўла ифодалаб беришга ожизлик қилади. Мазкур назариялар инсоннинг шахс сифатида шаклланиши босқичлари ҳақида кўпроқ маълумот беради, холос. Уларда ёшлик, етуклик, қарилик даврларининг хусусиятлари, қонуниятлари тўғрисида назарий ва амалий маълумотлар етишмайди. Шунга қарамай улар ўрта мактаб педагогик психология фани учун алоҳида аҳамият касб этади. Хозирги замон психологиясининг йирик вакили Л.В.Петровский инсон камолотига, шахснинг таркиб топишига ижтимоий-психологик нуқтаи назардан ёндашиб, шахснинг шаклланишини қуйидаги босқичларда амалга ошишини таъкидлайди: 1. Илк болалик (мактабгача тарбия ёшидан олдинги давр) - туғилганидан 3 ёшгача. 2. Боғча даври - 3 ёшдан 7 ёшгача. 3. Кичик мактаб ёши даври - 7 ёшдан 11 ёшгача. 4. Ўрта мактаб ёши (ўсмирлик) даври – 11 ёшдан 15 ёшгача. 5. Юқори синф ўқувчиси (илк ўспиринлик) даври - 15 ёшдан 17 ёшгача. А.В.Петровскийнинг таснифи мукаммал бўлса-да, камолотнинг оралиқ босқичларини, уларнинг ўзига хос хусусиятларини ифодаламайди. Ваҳоланки, ўсиш ижтимоий қоидаларга мувофиқми ёки аксинча, қандай бўлишидан қатъий назар, хар иккала йўналишнинг хам оралиқ жабхалари бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Маълумки, хар бир ёш давр, ўзига хос хусусиятлар билан белгиланади, бўларга; оилада ва мактабда бола холатининг ўзгариши, таълим ва тарбия шаклларининг ўзгариши хамда

боланинг янги фаолият турлари, организмдаги айрим хусусиятларнинг етилиши сингари жараёнларни киритиш мумкин. Хозирги замон психологиясида ёш даврларини шу нуқтаи назардан табақалаш мақсадга мувофиқдир: 1 Илк болалик даври - туғилгандан 3 ёшгача; 2. Боғча даври - 3 ё ш дан 6, 7 ёшгача; 3. Кичик мактаб ёши даври - 6, 7 ёшдан 10, 11 ёшгача; 4. Ўрта мактаб ё ш и (ўсмирлик даври) - 10, 11 ёшдан 14, 15 ёшгача; 5. Илк ўспиринлик (коллеж ва лицей ўқувчилари)- 14, 15 ёшдан 17, 18 ёш г ача. Умума н, психологлар томонидан ёш даврларини таба қ ала штиришнинг пухта, илмий-методологик негизга эга бўлган қатор н азариялари и ш лаб чиқилган . Хозирги кунда улар онтогенетик кайфиятининг яхши бўлишига тўғридан- т ўғ ри таъсир кўрсатади, 4-5 ойлиг и да н бошлаб, бола ўз яқинларини бегон а ларда н ажрата бошлайди. Катталар билан эмоционал муносабат шу ёшдаги болаларнинг асосий етакчи фаолияти бўлиб, бола исихик тараққиётинмнг асоси бўлиб ҳисобланади. Катталарнинг доимий равишда бола би лан бирга бўлиши, унга нисбатан диққатни н г қаратилишига одатлани ши , унин г ўйинчоқларга нисба тан - қизиқишининг сусайишига олиб келиши мумкин. Тарбиянинг тўғри олиб борилиши боланинг ка тт алар билан бўладиган муомала - муносабатини предметлар, ўйинчоқлар билан муносаба тини алмашинишига олиб келади. Кат т алар ёрдами билан бажарилади ган барча ха тти - ҳ аракатлари боланинг келгуси психик ривожи учун асос бўлади. Катталарнинг болага нисбатан эмоционал муносабати, уларнинг гапларига боланинг ўз диққатини қара т иш, жавоб қайтаришга ҳ аракат лани ши, баъзи сўзларни ёдид а сақлаб қолиб, эмоция билдириши, ди ққат , хо т ира, нутқ ва бо шқа билиш жараёнларининг ривожланишига замин бўлади. Икки ойлик давридан бошлаб болада оддий рангларни ажратиш, 3-4 ойлигидан бошлаб, эса предметларнинг шаклини ажратиш лаё қати юзага кела бошлайди. Гўдак бола 2 ойлик вақтидан бошлаб, ўз онасининг юзини ва овозини ўзга л арникидан ажрата бошлайди. 2-3 ойликдан бош л аб эса, онасининг табассуми ва кулгусига табассум ва турли ҳ аракатлар билан жавоб

қайтаради. 3-4 ойлигидан бошлаб, болалар яқинларига ўз ҳарака т лари билан к ў риш, эшитиш ёки гапиришни ҳоҳлаётганини кўрсатадилар 8 ойлигидан бошлаб эса, бола ўзгача му ҳ ит ва бегоналар қ ў лига тушса, ўз ха в отирини йи ғ иси орқали намоён этади. Бу хавотир 14-18 ойлигида аста-секинлик билан камая бошлайди. 2-3 ойлик болаларда юзага келадиган нарсаларни ушлай олиш ҳаракатларининг шаклланиши уларда предметларнинг шакли ва хажмини идрок қилишларини ривожланишига олиб келади. Бир ёшга е тг ан болада атроф му ҳ итни билишга қизиқиши ва ривожланаётган билиш фаоллиги кўзга ташланади. Илк болалик даврида психик тараққиёт Илк болалик даври: Гўдаклик давридан сўнг ривожланишнинг янги босқичи илк болалик (1-3 ёш) давридан бошланади. Илк болалик даври бола ҳаётидаги энг аҳамиятга молик унинг келажакдаги психологик ривожланишини белгилаб берувчи - муҳим давр ҳисобланади. Бу даврдаги ривожланишнинг асосини боланинг- тўғри юриши, мулоқотга киришиши ва предметли фаолиятни эгаллаш хусусиятлари ташкил этади. Тикка ва тўғри юра олиш имкони болани, доимий равишда янги маълумотларни эгаллашга замин бўлади. Бу ёшдаги болалар ўз хатти-ҳаракатлари билан жуда фаол ва катталар билан мулоқотга киришишга интилувчан бўладилар. 1-3 ёшдаги бола шаклланишида психик ривожланишнинг ўта аҳамиятлилигини инобатга олган холда, айрим психологлар (Р.Заззо) инсон туғилганидан то етуклик давригача бўлган психик ривожланишнинг тахминан, 3 ёшга тўғри келади, деган мулоҳазани билдирадилар. Бу ёшдан бошлаб, болалар предметларни ўрганиш оламига қадам қўядилар. У энди катталар билан нутқ орқали муомала-муносабатда бўла олади ва содда аҳлоқ қоидаларига амал қила бошладилар. Катталар билан бўладиган мулоқоти туфайли бола атроф хаёт ҳақида кўпроқ маълумот олади. Илк давридаги болаларнинг етакчи фаолият тури - предметларни ўрганиш ҳисобланади. Гўдаклик давридаги болаларга нисбатан, илк болалик давридаги болалар атроф муҳитдаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан кўпроқ қизиқиш билан қарайдилар. Агар, гўдак бола

қўлига ушлаган нарсани оддий ҳаракатлар билан кузатса, 2-3 ёшдаги бола шу предмет қисмларини диққат билан ўрганганидан сўнггина, ўз амалий фаолиятида ишлата бошлайди. Болани дастлаб, айни шу предметларнинг шуғулланиш вазифаси, моҳияти қизиқтириб, у ўз саволига жавоб олиш мақсадида кўпинча катталарга нима?» деган савол билан мурожаат қиладилар. 3 ёшлар арафасида предметларнинг вазифаларини тўла ўзлаштирган болалар, ўз ўйинларида, шу предметлардан мақсадсиз фойдаланиб қолмай, балки уларни ўз вазифаларига кўра ишлатадилар ҳам. Боланинг нутқи у 1,5 ёшга қадар етгунгача бирмунча секинлик билан ривожланади. Бу давр ичида у 30-40 та сўздан, то 100 тагача сўзни ўзлаштиради, лекин уларни амалиётда жуда кам қуллайди. 1.5 ёшдан бошлаб эса, унинг нутқи жадал ривожлана бошлайди. Энди бола предметларнинг номларини айтишларини сурабгина қолмай, балки бу сўзларни ўзи талаффуз этишга ҳам ҳаракат қилади. Нутқининг ривожланганлиги даражаси жадаллашади. 2 ёшларнинг охирларига бориб, бола 300 тагача, 3 ёшларнинг охирларига бориб эса, 500 дан то 1500 тагача сўзни ўз нутқида ишлата олади. Шунингдек, сўзларни ҳам аниқ талаффуз этиб, жумлаларни тўғри туза оладилар. 1-3 ёшли болаларнинг ақлий ривожланиши Шуни алоҳида кўрсатиш жоизки, 1 - 3 ёшлар нутқнинг ривожланиши учун сензитив давр ҳисобланади. Бу давр ақлий ривожланишнинг асосини, идрок ва тафаккур ҳаракатларининг янги кўринишларини ташкил этади. 1 ёшли бола предметларни изчил системали равишда кўриб чиқа олмайди. У асосан предметнинг қандайдир бир кўзга ташланиб турадиган белгисига ўз эътиборини қаратади ва предметларни шу белгиларига кўра танийди. Кейинчалик янги идрок харакатларининг эгалланиши боланинг предметли ҳаракатларини бажаришдан кўз билан чамалаб, ҳаракат қилишига ўтишда намоён бўлади, энди у предметнинг бўлакларини ушлаб кўрмасдан, балки чамалаб идрок эта олади. 2,5-3 ёшли бола катталарнинг кўрсатган намунаси,

ранги, шакли ва катталигига кўра, айнан шундай предметларни чамалаб, идрок этган ҳолда тўғри топа олади. Болалар аввал шаклига, сўнгра катталигига ва ундан кейингина рангига қараб ажрата оладилар. Бу жараёнда бола бир хил хусусиятга эга бўлган жуда кўп предметлар мавжудлигини т ушуна бошлайди. Лекин, бола ра с м чизишни бошлагани даврида предметларнинг рангини эътиборга олмайди ва ўзига ёқадиган ранглардан фойдаланади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича 2,5-3 ё ш ли бола 5-6 та шаклни (до ира , квадрат, учбурча к тўғрибурча к кўпбурчак) ва 8 хил рангни (қизил, сариқ. сари қ , яшил, ку к, сиё ҳ ранг, o қ , қора) идрок э тиши мумкин. Ранг ва шаклларнинг ма қс адга мувофиқ ишлатилиши жи ҳ атидан турли хил нарсаларда турлича намоё н бўлиши сабабли, бу ёшдаги болалар уларни идрок этганлари билан уларнинг номларини аниқ билишлари ва ўз нутқларида ишлата олишлари бирмунча қ ийинроқ. Катталарнинг бу ёшдаги болалардан ана шу ранг ва ша клларни эслаб қолишини талаб этишлари бирмунча нотўғридир, бунинг учун мос давр 4-5 ёшлар ҳи собланади. Бола 3 ёшигача ўзлаштирган сўзлар асосан предмет ва х аракатларнинг номларини билдиради. Номлар асосан унинг вазифасини англатади, бунда предмет ёки ҳаракатнинг ташқи к ў ри н иши ўзгарса ҳам унинг номи ўзгармайди. Шунинг учун ҳам бола предметларнинг номларини ишлатилишини функцияларига бо ғ лаган ҳолда тез ўзлаштиради. Илк болалик даврининг бошларига келиб, болада биринчи тафаккур операциялари юзага келади. Буни бола бирор предметни олишга ҳаракат лана олганидан сўнг, уни синчиклаб ўрганишида к ў ришимиз мумкин. Уларнинг тафаккурлари, асосан, к ў ргазмали - харакатли бўлиб, у атроф оламдаги турли боғлиқликларни ўр ганишга хизмат қилади. Ўзидан у зоқроқ т у рган коптокни бирон-бир у зунроқ нарса билан итариб юбориш мумкинлигини кўрган бола, энди мустақил равишда диван тагига кириб кетган коптокни таё ғ ча ёрдамида олиш мумкинлигини тафаккур эта олади. Бу даврдаги болалар тафаккурида умумлаштири ш катта ўрин ту т ади. Умумлаштиришда нутқ му ҳ им аҳамият касб этади. Масалан, соа т дейилиши билан бола қул соатини ёки девордаги осма соа тни ҳам тушуниши мумкин.

Лекин, улар турлича бўлганлиги боис, уларда умумийликни топиш бола учун бирмунча қийнро қ ҳисобланиб , бу борада фикрлаш ёрдамга келади ва умумлаштиришни ташкил этади. 2-3 ёшли болалар маълум бир предметларнинг ўрнига у ла ни н г ў рнини босиши мумкин деб ҳисобланган бо шқа нарсалардан ҳам фойдаланадилар. Масалан, ўйин жараёнида бола дўппи кўйлак ёки термометр ў рнида, ё ғ очдан ясалган кроват ёки машина ў рнида фойдаланиши мумкин. Бир предметни бошқаси ўрнида қ ў ллаш мумкинлигини англаш, бола учун атроф-оламни билиш, ўрганишидаги аҳамиятли бурилиш ҳисобланади ва у дастлабки тасаввурларини юзага келтиради. Бу ёшдаги болалар энди, аста - секинлик билан катталар айтиб бераётган эртак во қеа ёки хикоялари, шунингдек расмда чизилган нарсаларни тасаввур эта оладилар. Эртакларни эшитиш жараёнида бола эртак қахрамонларини кимгадир ў хшатишга ҳаракат қилади, баъзида эса у ўзи мустақил эртак ёки хикояларни ўқ ий олиши ҳам мумкин. Илк болалик даврида хотира билишдаги асосий функция ҳисобланиб, у билишнинг барча кўринишларини ривожланишида иштирок этади. Бу даврда боланинг хотираси жадал ривожланади. Боланинг ҳаётий тажрибаларни ўзлаштиришида дастлаб ҳарака т ли, эмоционал ва образли хотира иштирок этади. Бу борада ҳаракатли ва эмоционал хотира устунлик қилади. Хотира бу ёшда асосан ихтиёрсиз бўлади. Бу даврдаги болаларга кўп китоб ў қиб бериш натижасида улар эртак ва шеър ва ҳикояларни эслаб қоладилар, лекин бундай эслаб қолиш боланинг умумий а қ лий ривожлан иши дан ҳам, хотирасининг индивидуал хусусиятидан ҳам далолат бермайди. Бу илк болалик давридаги болаларнинг барчасига хос бўлган нерв системасининг умумий эгилувчанлиги натижасидир. Ўзи ва атроф ҳаёти ҳа қидаги воқеа ва ҳодисаларда кетма-кетлик борлиги учун ҳам уларни ҳали т ў лиқ равишда хотирасида са қ лаб қ ола олмайди. Илк болалик даврида болалар шахсининг ривожланиши Бу даврдаги болалар асосан ўз хатги-ҳаракатларини уйлаб ўтирмайдилар чунки хатти-ҳаракатлар уларнинг хоҳиш ва ҳиссиётлари

асосида бўлади. Бу ёшдаги болаларнинг хатти- ҳаракатлари жуда ўзгарувчан бўлади. Масалан, боланинг йиғлаши ҳамда йиғидан тўхташи жуда тез ўзгаради. Илк даврда болада ўз яқинларига: онаси, отаси, буви-бувалари, тарбиячисига нисбатан муҳаббат шаклланади. Илк болалик даврида бу мухаббат бошқа шаклга ўтади. Энди бола ўз яқинларидан мақтов олишга ҳаракат қилади. Ота-оналар томонидан боланинг хатти-ҳаракатлари ва шахсий хусусиятларига берадиган ижобий эмоционал баҳолари уларда ўзларининг лаёқат ва имкониятларига нисбатан ишончини шакллантиради. У ўз ота-онасига ниҳоятда қаттиқ боғланган бўлиб, интизомли ва итоаткор бўлади. Ана шу боғланишлик сабабли боланинг асосий эҳтиётсизликлари қондирилади, хавотирлиги камаяди. Онаси ёнида бўлган болалар кўпроқ ҳаракат қиладилар ва атроф муҳитни ўрганишга интиладилар. Бу даврда бола ўз исмини жуда яхши ўзлаштиради. Бола доимо ўз исмини ҳимоя қилади, уни бошқа исм билан чақиришларига норозилик билдиради. Катталарнинг бола билан қиладиган муомала-муносабати унинг ўзини алоҳида шахс сифатида англашини бошланишга имконият беради. Бу жараён аста секинлик билан амалга ошади. Катталарнинг бола билан қандай муомала қилишларига қараб унинг ўз «медани англай бошлаши бирмунча аввалроқ ёки кечроқ юзага келиши мумкин, 3 ёшли бола ўзини, ўз хоҳиш ва эҳтиёжларини қондириши мумкин бўлган манба деб билади ва бу унинг менга беринг», кўтариш, «Мен хам бораман» каби талабларида кўринади. Уч ёшли болалар ўзларини ўзгалар билан таққослай бошлайдилар, бунинг натижасида болаларда ўз- ўзини баҳолаш вужудга келади. Шу даврдан бошлаб болаларда мустақил бўлиш эҳтиёжи юзага келади ва бу уларнинг «ўзим биламан қабилидаги сўзларида намоён бўлади. 3 ёшдаги кризис: 3 ёшга келиб бола ўзини катталар билан таққослай бошлайди ва катталар қилиши мумкин бўлган. Улар бажара оладиган харакатларни бажаришга интилади. Мен катта бўлсам машина хайдайман», «Мен сизга катта машина олиб келаман», «Менинг юзта қўғирчоғим бўлади» каби хоҳишларини ўз тили билан ифодалайди ва у келаси замонда гапирса ҳам ўзининг барча хоҳишларини шу бугун амалга

оширишга ҳаракат қилади. Кўпинча бундай ҳислат қатъийлик ва қайсарлик билан намоён бўлади. Бу қайсарлик асосан катталарга билдирилган салбий хатти- ҳаракат бўлади. Бола ўзини мустақил ҳаракат қила олишини англаган вақтдан бошлаб, унда «ўзим қиламан» бошланади ва бу яна қайсарлик ва ўжарлик тарзида кўринади. 3 ёшдаги кризис бола шахсининг маълум бир даражада ривожланганлиги ва катталар бажарадиган хатти-ҳаракатларни қила олмаётганлигини англаш натижаси ҳисобланади. Кризис даврида юзага келадиган хусусиятлар ирода, лаёқат ва бошқа хусусиятлар уни шахс бўлиб шаклланишига тайёрлайди.

Похожие

Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос ѐш хусусиятлари

Илмий билимлар тизимида социал психологиянинг тутган ўрни

Оилада муомала ва мулоқотни ташкил этиш психологияси

Мотив ва мотивация тушунчаси

Мактабгача ёшдаги болаларни оилада маънавий-ахлокий тарбиялаш