Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос ѐш хусусиятлари - Психология - Рефераты

Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос ѐш хусусиятлари

Загружено в:

12.03.2024

Скачано:

0

Размер:

32.24609375 KB

Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос ёш хусусиятлари Режа: Кириш 1. Болаларни жисмоний ривожлантириш 2. Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос ёш хусусиятлари 3. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар жисмоний тарбиясининг вазифалари 4. Жисмоний тарбия воситалари Хулоса Адабиётлар

Кириш Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришнинг асосий мақсади ёш авлодни истиқлол мафкураси асосида Соғлом, ҳар томонлама ривожланган шахс сифатида тарбиялаш ва мактаб таълимига тайёрлашдан иборатдир. Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришнинг асосий вазифалари болаларни жисмоний, ақлий ва маънавий жиҳатдан ривожлантиришдан, уларнинг туғма лаёқати, қизиқиши, эҳтиёжи ва имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида мунтазам таълим олишга (мактабга) тайёрлашдан иборатдир. Мактабгача ёшдаги болаларни ривожлантириш ва мактабга тайёрлаш жараёни олдига қўйилган мақсад ва вазифаларнинг бажарилиши ушбу «Мактабгача ёшдаги болалар таълим-тарбиясига қўйиладиган давлат талаблари орқали назорат қилинади. Давлат талабларида мактабгача ёшдаги болаларга бериладиган таълим- тарбия мазмунининг асосий йўналишлари ҳамда уларнинг мактабга тайёргарлик даражасига қўйиладиган минимал талаблар белгилаб берилган бўлиб, у давлат ҳужжати сифатида эътироф этилади. Давлат талаби кўрсаткичларини белгилашда давлат ва жамиятнинг ижтимоий буюртмаси, мактабгача ёшдаги болаларнинг жисмонан соғломлиги, қобилияти, эҳтиёжи ва имкониятлари, яъни бола шахсининг устиворлигидан келиб чиқилган. Таълим-тарбия мазмунининг асосий йўналишларида болаларни жисмоний ривожлантиришга катта аҳамият берилган.

Болаларни жисмоний ривожлантириш Болаларни мактабга тайёрлашни белгиловчи муҳим кўрсаткичлардан бири уларнинг жисмоний жиҳатдан ривожлан-ганлик даражасидир. Болалар ўз ёшларига мос бўлган ҳаракатли, шу жумладан миллий ўйинлар номларини, қоидаларини билиши ва уларда фаол иштирок эта олиши, югуриш ва сакраш, ёшига мос ҳолда белгиланган меъёрларни бажариши, сафланиши, чаққон ҳаракат қилиш, чиниқтириш машқларини бажариш кабиларга ўргатиш мактабгача ёшдаги болаларнинг жисмоний ривожланишини таъминловчи таълим-тарбия мазмунининг асосини ташкил этади. Болаларнинг мактабга тайёргарлик даражасига қўйиладиган минимал талаблар.

Жисмоний ривожланганлик даражаси : - мустақил ҳолда жисмоний машқлар бажара олиш; - буйруққа (старт) асосланиб югуриш; - хода устида ўтириб олдинга силжиш; - нарвон ёрдамида тепага чиқиш ва пастга тушиш; - 5 секунд давомида арқонга осилиб туриш; - арғимчоқ учиш; - чекланган сатҳ ва чизиқ бўйлаб юриш; - қия қўйилган тахта устидан юриб ўтиш; - бир оёқда «қалдирғоч» бўлиб туриш; - оёқ учлари билан буюмларни қисиб кўтариш, пастга тушириш ва бир жойдан бошқа жойга кўчириш; - жойда туриб 15-20 марта сакраш; - 70 см узунликка сакраш; - 30 см баландликдаги тўсиқдан сакраб ўтиш; - тўхтамасдан 2-3 минут давомида югуриш; - 100 м масофани тўхтамасдан югуриб ўтиш; - 10 м масофани эмаклаб ўтиш; - сафда тўғри туриш ва сафни бузмасдан юриш; - сафланиш ва қайта сафлана олиш; - мусиқа оҳангига мос ҳолда ҳаракат қилиш; - коптокни ирғитиш ва илиб олиш; - илон изи шаклида юриш; - тўп-тўп бўлиб, айлана бўйлаб юриш; - чиниқтириш машқларини бажариш; - халқ ўйинлари – «Ким чаққон», «Оқ теракми – кўк терак», «Аввалакам», «Читтигул» каби ҳаракатли ўйинларда иштирок эта олишдан иборатдир. 1991 йилда «Ўзбекистон мактабгача тарбия концепцияси» қабул қилинди. Мактабгача тарбиянинг таркиби ва мазмунини қайта концепцияси янгича фикрлаш, ўзбек халқининг миллий анъаналари, қадриятлари, халқ ижодиётининг ўзига хослиги, тилда ўз аксини топувчи тафаккур

хусусиятлари, халқ педагогикасининг улкан тажрибаси, миллий ўз-ўзини англаш масаласи алоҳида ўрин эгаллайди. «Мактабгача тарбия концепциясида» жисмоний тарбия, гигиена ва саломатликка алоҳида эътибор берилган. Меҳнат ва ижодий фаолиятга қодир, ижтимоий вазифаларни тўлақонли бажарувчи ҳам жисмонан, ҳам маънан етук кишинигина соғлом дейиш мумкин. Тарбиячи мактабгача ёшдаги болалар жамоасида бўлиб, таълим ва тарбия дастурини эгаллайди, хилма-хил ўйин, ўқув ва меҳнат фаолиятини амалга оширади. «Саломатлик» тушунчасининг таркибий қисми бўлган жисмоний ва руҳий бешикастлик боланинг ўсиш ва ривожланишининг нормал кечишини назарда тутади. Болаларнинг гигиеник ва жисмоний соғломликлари кўп жиҳатдан соғлиқни сақлаш ва халқ таълими тизимларининг хамкорликдаги интилишларига боғлиқ бўлади.

Болалар жисмоний ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари Болаларни ривожланиш ёш хусусиятларини ÿрганишда ёш даврларига катта эътибор каратиш лозим. Болаларни ёш даврларига бÿлишда бир канча олимлар илмий-тадкикотлар олиб борганлар. Ж.Плаке (1896-1970), Л.Колберг, А.Валлон, Р.Заззо, Г.Гримм… чет эл олилари, Л.С.Ваготский, Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин, А.А.Люблинская, А.В.Петровский, ÿзбек психолог олимларидан М.Воҳидов, Э.Ғозиев, С.А.Ахунджанова, М.Ш.Расулова, Р.И.Суннатова ва бошкалар ёш давирларини турли ёш боскичларига ажратиш бÿйича илмий-тадкикот ишларини олиб борганлар. Шуларга асосланган ҳолда ёш даврларини куйидаги боскичларга ажратиш мумкин. 1) гÿдакнинг даври – туилгандан 1 ёшгача; 2) илк болалик даври – 1 ёшдан 3 ёшгача; 3) мактабгача давр – 3 ёшдан 7 ёшгача; 4) кичик мактаб ёши даври – 7 ёшдан 11 ёшгача; 5) ÿрта мактаб ёшидаги болалар 11 ёшдан 14 ёшгача; 6) Катта мктаб ёшидаги болалар – 15 ёшдан 18 ёшгача. Болани психик ва жисмоний ривожланишида гÿдакликдан – мактабгача бÿлган даври энг муҳим давр бÿлиб ҳисобланади Бола ҳаётининг дастлабки 7 йили барча орган ва тизмларнинг интенсив ривожланиши билан характерланади. Бола наслга хос биологик хусусиятлар, жумладан, асосий нерв жараёнларининг типологик хусусиятлари (куч, мувозанатлилик ва ҳаракатчанлик) билан ҳам туғилади. Бироқ хусусиятлар фақат жисмоний ва психик ривожланишларнинг асосини ташкил этади, бола ҳаётининг биринчи ойларидаги белгиловчи омил эса ташқи муҳит ва бола тарбияси ҳисобланади. Шунинг учун бола ҳаётининг илк кунларидан бошлаб шундай шароит яратиш керакки, боланинг тетик, ижобий эмоционал ҳолати, жисмонан ва психик тўлақонли ривожланиши таъминлансин.

Бола ҳаётининг биринчи йилида унинг марказий нерв тизими хусусиятлари морфологик тузилишининг тугалланмагани ва бош мия пўстлоғининг функционал ривожланишидан иборат бўлади. Бу жараёнларнинг ниҳоясига етиши кейинги йилларда ташқи ва ички қўзғатувчиларнинг таъсирида кечади. Туғма шартсиз рефлекслар базасида (мудофаа, ҳимоя, овқатланиш, чамалаш) олий нерв тизими фаолиятининг ривожланишига эришилади. Бола ҳаётининг биринчи ҳафталаридаёқ уни кўриш ва эшитиш каби шартли рефлекс қўзғатувчилари шунингдек, (Н.Н.Касаткина тадқиқотлари кўрсатганидек) жуда хилма-хил ташқи қўзғатувчиларни пайдо қилиш мумкин. Ёш улғая бошлаши билан шартли рефлекслар пайдо бўлиши тезроқ кечади. Агар бирор-бир ташқи қўзғатувчилар узоқ муддат, муайян изчилликда қўлланилса, бунинг натижасида динамик стереотип жавоб реакцияларнинг яхлит тизими вужудга келади. Бола тарбияси тўғри олиб борилганда, кўплаб турли стереотиплар ҳосил қилиш мумкин, бу ташқи атроф-муҳитни идрок қилишни осонлаштиради ва нерв ҳужайраларининг иш қобилиятини оширади. Масалан, кун тартиби, ўз вақтида ухлашга ётқизиш, уйқудан сўнг эрталабки гигиеник гимнастикани мажбурий тарзда бажариш учун стереотип ҳосил қилиш мумкин. Бироқ, бола нерв тизимининг айрим стереотиплар (одатлар) ни ўзгартириш мақсадида шароит, ёшнинг ўзгаришига қараб, болаларда муҳитни онгли идрок қилиш қобилиятини ривожлантирган ҳолда эҳтиётлик билан машқ қилдириш лозим. Чунончи бола ҳаётининг иккинчи йилидаги ҳаракат ривожланиш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда болалар одатдаги юришни ўзлаштиргач, жисмоний тарбия машғулотларига мураккаблаштирилган юриш (йўлкадан, ходадан) ни киритиш лозим. Бола айтилган вазифани енгил бажаради, янги ҳаракатга қизиқиш билан қарайди, натижада ҳаракат кўникмалари фақат машқларни бажариш пайтидагина эмас, балки кундалик турмушда ҳам такомиллашади. Марказий нерв тизимининг ривожланиш даражаси ва дифференцияциясига (улғайишига) қараб ҳаракат кўникма-лари пайдо бўлади. Бу функцияларнинг вужудга келиши ва мустаҳкамланиши ҳам ташқи, ҳам ички омиллар билан белгиланади. И.М.Сеченов янги туғилган

бола скелет мушаклари соҳасида унча кўп бўлмаган инстенсив ҳаракатлар миқдорини эгаллашни таъкидлаган эди. Ихтиёрий деб аталмиш барча ҳаракатлар бола ҳаёти даврида, ташқи таъсиротлар таъсирида шаклланади. Ҳаракат анализатори ва бошқа анализатор ўртасида вужудга келадиган алоқанинг муайян изчиллигини М.Ю.Кистяковская аниқлаган. Бола ҳаётининг иккинчи ойида кинестетик ва вестибуляр анализаторлар ўртасида алоқа ўрнатилади, бу боланинг қорин билан чалқанча ётганда, тик тургандаги каби турли ҳолатларда бошни кўтариш ва тутиб туриш ҳаракатларида намоён бўлади. Бу ёшда лаблар, оғиз бўшлиғидаги шиллиқ парда ва қўл терисидаги рецепторларга эга бўлган кинестетик анализатор билан ҳам алоқа юзага келиши мумкин. Болалар бармоқларини сўрийдилар, қўлларини юзлари узра кўтарадилар 4 ойнинг охири 5 ойлардан бошлаб, болалар қўлларини кўринадиган буюмларга узатадилар. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ҳаракат анализаторлари тез ривожланади. Буни Н.И.Красногорский аниклаган. Шартли рефлекслар бу ёшда тез ҳосил бÿлади, бирок дарров мустахкамланмайди ва шунинг учун боладаги кÿникмалар дастлаб бекарор бÿлади. Бош мия пўстлоғидаги қўзғалиш жараёни тормозланиш жараёнидан устун туради. Муайян ҳаракат кўникмаларини ҳосил қилиш, шартли рефлексларни мустаҳкамлаш машқлар асосида олиб борилади. Бола ўз ҳаётининг иккинчи йилида мураккаб кўринишни эгаллайди, юра бошлайди, шу ёшнинг охирида эса югурадиган бўлади. 2 – 3 ёшдан бошлаб тирмашиш ва улоқтириш каби ҳаракатларни бажара бошлайди. Шу ёшда сакрашга ҳаракат қилади, шу ёшнинг охирида сакрайдиган бўлади. Бола 3 ёшга етганда барча асосий ҳаракатларни эгаллайди, у бу ҳаракатларни ўзини эркин фаолиятида қўллай бошлайди. 4 – 7 ёш давомида шартли алоқалар мустаҳкамланади ва таълим жараёнида такомиллашади. Мускулларга бериладиган юкламаларнинг ошиши билан ҳаракат сифатларининг ривожланиши ва жисмоний тайёргарлик даражасининг ошиши жуда интенсив кечади. Буни қуйидаги жадвалда кўриш мумкин.

Турли ҳаракат фаоллиги даражасига эга бўлган болалар жисмоний тайёргарлигининг ёш динамикаси Ёши Югуриш тезлиги Турган жойидан узунликка сакраш,см Чидамлилик (чопиб ўтиладиган масофа,м) Қўшимча шуғул- ланганлар Шуғуллан- Майдиган лар Қўшимча шуғул- ланганла р Шуғуллан- Майдиган лар Қўшимча шуғул- ланганла р Шуғуллан- майдиганл ар 4-ёш Ўғил бола 2,6 2,9 79,3 62,5 740,6 463,1 Қиз бола 2,9 3,0 72,3 60,3 620,2 377,7 5-ёш Ўғил бола 2,3 2,5 95,9 83,0 1502,0 601,3 Қиз бола 2,3 2,5 93,3 73,9 1146,0 454,0 6-ёш Ўғил бола 2,2 2,3 104,0 88,8 1765,7 680,7 Қиз бола 2,3 2,5 96,6 79,7 1249,3 659,1 7-ёш Ўғил бола 1,9 2,1 122,5 105,6 2387,2 937,4 Қиз бола 1,9 2,2 120,9 103,7 1836,0 715,0

Илк ва мактабгача тарбия ёшидаги жисмоний ривожланиш, бўй, гавда массаси, бош айланаси, кўкрак қафаси каби асосий кўрсаткичларнинг тинимсиз ўзгариб туриши билан характерланади. Бола ҳаётининг биринчи йилида унинг бўйи тахминан 25 см га ўсади. Бола 5 ёшга етганда унинг бўйи аввалгидан икки баравар ўсади. Ҳаётининг биринчи йилида бола гавдасининг оғирлиги уч баравар ошади, бир йилдан сўнг эса унинг оғирлиги деярли бир хилда, йилига 2 – 2,5 кг га орта боради, 6 – 7 ёшда эса унинг оғирлиги бир ёшга тўлгандагидан икки баравар ортади. Кўкрак қафаси айланаси ҳам нотекис ривожланади, бу бола ҳаётининг биринчи йилида айниқса тезроқ кечиб, у 12 – 15 см га кенгаяди. Мактабгача бўлган бутун давр ичида кўкрак қафаси айланаси тахминан яна шунчага кенгаяди. Кўкрак қафаси айланасининг катталиги боланинг чиниққан-лигига, унинг жисмоний ривожланганлиги ва тайёрланганлигига (мушаклар, нафас олиш функцияси, юрак-томир тизимининг ривожланганлиги) боғлиқ. Бош айланасининг илк ёшдаги ўзгариши асосан бош мия массасининг ўзгариши билан белгиланади (бироқ бош суягидаги рахитга оид ўзгаришлар бўлиши мумкинлигини ҳам унутмаслик лозим). Болалардаги суяк тизими катталарникига қараганда тоғай тўқимага бой бўлади. Шунинг учун ҳам бола суяги юмшоқ, қайишқоқ, унча мустаҳкам бўлмайди, ташқи ноқулай омиллар таъсирида тез қийшаяди ва нотўғри шаклга кириб қолади. 2 – 3 ёшдан бошлаб суяк тўқимаси пластинкали тузилишга эга бўла бошлайди. Скелетнинг суякка айланиши бутун болалик даври давомида кечади. Умуртқанинг бўйин, кўкрак ва бел қисмидаги физиологик эгикларининг шаклланиши мактабгача давр мобайнида давом этади (бола бошини тута бошлаганда, чалқанча ётганда, ўтирганда, юрганда). Скелетнинг юмшоқ массаси унинг шаклини ўзгартирадиган қуйидаги таъсирларга берилади: ўтирган, турган, ётганда гавданинг нотўғри ҳолати, юмшоқ нобоп тўшак, бола бўйи ва гавдаси пропорциясига номувофиқ мебель. Нотўғри ҳолат тезда одат бўлиб қолади, қад-қомат бузилади, бу қон

айланиш, нафас олиш функциясига салбий таъсир этади, суяклар нотўғри ўса бошлайди. Товон равоқларининг шаклланиши бола ҳаётининг биринчи йилида бошланади, юра бошлаши билан бу жараён тезлашиб, мактабгача тарбия ёшида давом этади. Шунинг учун мос келадиган пойабзал (пошнали) танлашга эътибор бериш лозим. Мактабгача кичик ёшдаги болаларда букувчи мускуллар етарлича ривожланмаган ва жуда заиф бўлади, шунинг учун болалар кўпинча бошини эгган, елкалари йиғилган, букчайган, кўкраги ичкарига ботган каби нотўғри холатларда ўтирадилар. Бола беш ёшга етганда мушаклар, оёқ мушакларини массаси ошади, мушакларнинг иш қобилияти ҳам ортади. Мушакларнинг статик ҳолатини мушак тонуси дейилади. Мушак тонуси марказий нерв системасидан келадиган импульслар ҳисобига таъминланади. Бола ҳаётининг дастлабки ойида оёқларнинг букулувчи мушаклари тонуси ёзувчи мушакларникидан устун бўлади. Қўл мушакларининг тонуси одатда 2,5 – 3 ойлик, оёқ мушаклари тонуси эса, 3 – 4 ойлик бўлганда бараварлашади. Илк ёшдаги болаларда тинч ҳолатдаги мушак тонуси массаж ва гимнастика таъсирида камаяди. Боланинг ёши оша бориши билан орқа ва қорин мушаклари тонуси таранглигининг ортиши кузатилади. Акселерация – терминини 1935 йилда немис врачи Р.Кох таклиф килган, у лотинчада тезлашув деган маънони англатади. Акселерация тушунчасига болалар ва ÿсмирларда ÿсиш ва ривожланишнинг тезлашуви, балоатга етиш даврининг бирмунча эрта бошланиши, сенсор механизмлар кÿриш, эшитиш, ҳид билиш, таъм билиш, соматик (мушак) тизимларининг олдинги авлодларга нисбатан тезрок ривожланиши киради . Ўтган асрда юз берган ўсиш ва ривожланиш акселерацияси (жадаллашиш) мактабгача тарбия ёшидаги болаларда ҳам кўринди. Бу ёшдаги болалар ўзларининг ўтмишдаги тенгқурларидан анатомик ва функционал жиҳатдан каттадирлар. Агар 50 йил олдин 3 ёшдан 7 ёшгача бўлган болалар 22,7 см га ўсган бўлса, 10 йил олдинги шу ёшдаги болалар 27,1 см га ўсдилар.

Сут тишларининг доимий тишларга айланиши ҳам эртароқ кечмоқда, чунончи бир неча ўн йилликлар аввал доимий тишларнинг чиқиши 6 ёшу 2 ой – 6 ёшу 4 ойга тўғри келса, ҳозирги вақтда 5 ёшдаги болаларнинг 40 % 1 – 4 тадан доимий тишга эгадир. Шунингдек боланинг юрак пульси частотаси зарби ҳам ўзгарган. Бироқ акселерацияга қарамасдан мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг функционал – ҳам ақлий, ҳам жисмоний имкониятлари мўлжалдагидан юқоридир. Бола ҳаётининг биринчи йилида унинг юрак томир тизими катта морфологик ва функционал ўзгаришларга учрайди. Юрак массаси 3 –4 ёшли болаларда 70,8 г гача бўлса, 6 – 7 ёшлиларда 92,3 г гача етади, бунинг натижасида юракни қисқариш кучи ва иш қобилияти кучаяди. Артерия қон томирларидаги босим ҳам биринчи йилда симоб устунининг 80 – 85/ 55 – 60 мм ни ташкил этса, 3 – 7 ёшда 80 – 110/ 50 – 70 мм атрофида бўлади. Юракнинг иш қобилияти ортади, жисмоний юкламага мослашиш қобилияти ҳам ошади. Нафас олиш миқдори ёш ўтиши билан камаяди, бола ҳаётининг 1-йили охирида у минутига 30 – 35, учинчи йил охирида 25 – 30, 4 – 7 ёшда эса 26 – 22 га тенг бўлади. Ёш ўтиши билан нафас олиш чуқурлиги ва ўпкадаги ҳаво алмашиниши 2 – 25 мартага кисларод билан озиқланиш 2 мартага кўпаяди. Болаларнинг иш қобилиятини ўсиши ҳам таъминланади. Тўхтовсиз ишлаш қобилияти 10 минутдан 25 –30 минутгача етади. 3 ёшдан 7 ёшгача бўлган давр ичида ҳаётнинг учинчи, бешинчи ва еттинчи йили фарқланади, бу пайтда фақат миқдорий ўсишгина эмас, балки функцияларнинг тубдан қайта қурилиши юз беради.

Мактабгача тарбия ёшидаги болалар жисмоний тарбиясининг вазифалари Жисмоний тарбия тизимининг барча бўғинларидаги ягона мақсад: болаларни ҳаётга, меҳнат ва Ватан ҳимоясига тайёрлаш ишини амалга оширишдир. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни жисмоний тарбиялашнинг вазифалари, уларни ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда берилгандир. Мактабгача тарбия муассасаларида жисмоний тарбиянинг қуйидаги вазифалари мавжуддир. 1. Соғломлаштириш вазифалари. 2. Таълимий вазифалар. 3. Тарбиявий вазифалар. Ҳаётни сақлаш ва соғлиқни мустаҳкамлаш, жисмоний ривожланишни яхшилаш, организм функцияларини такомиллаш-тириш, чиниқиш йўли билан унинг турли касалликларга нисбатан ҳимояланиш хусусиятларини ва чидамлилигини, ташқи муҳитнинг ноқулай шароитларига (сув ва ҳавонинг паст ва юқори температураси, қуёш нурининг таъсири) бўлган қаршилигини ошириш. Бундан ташқари болаларнинг умумий иш қобилиятини ошириш ҳам муҳимдир. Бола организми ривожланиши хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда соғломлаштириш вазифалари қуйидагилардир: - суякларнинг тўғри ва ўз вақтида қотишига, умуртқа эгикларининг шаклланишига, товон равоқларининг ривожланишига, бўғим-боғлам аппаратининг мустаҳкамланишига ёрдам бериш; - тана қисмларининг (пропорциялар) тўғри нисбатда ривожла- нишига, суяклар ўсиши ва массасини бир тартибга солишга ёрдам бериш; - барча мушаклар грухини ривожлантириш (тана, оёқ, қўл ва елка камари, панжа, бармоқлар, товон, бўйин, кўз, ички органлар, юрак-қон томирлар, нафас олиш ва бошқа мушаклар);

- кўпроқ заиф ривожланган букувчи мушаклар грухининг ривожланишига эътибор қаратиш лозим. - юрак-қон томирлари ва нафас олиш тизимлари фаолиятини такомиллаштиришга ёрдам бериш, юракка қон оқишини кучайтириш, унинг қисқариш ритмини яхшилаш ва тўсатдан ўзгарадиган юкламага мослашиш қобилиятини ривожлан-тириш; - кўкрак қафаси ҳаракатчанлигини ўстириш, чуқур нафас олиш, унинг ритми барқарорлигига, ўпка сиғимини оширишга ёрдам бериш, бурундан нафас олишни яхшилаш; - ички органларнинг (оақат ҳазм қилиш, модда ажралиш ва бошқалар) тўғри ишлашга ёрдамлашиш; - терморегуляция функциясининг тўғри ривожланишига кўмак- лашиш; - марказий нерв системасининг фаолиятини такомиллаштириш, қўзғалиш ва тормозланиш, уларнинг ҳаракатчанлиги жараёнларининг муқобиллигига, шунингдек ҳаракат анализатори, сезги органларининг такомиллашувига ёрдам бериш. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни жисмоний тарбиялаш жараёнида қуйидаги таълимий вазифалар ҳал этилади: - ҳаракат кўникма ва малакаларини шакллантириш; - жисмоний сифатлар (чаққонлик, тезкорлик, эгилувчанлик, мувозанат, кўз билан чамалаш, кучлилик, чидамлиликни ўстириш; - тўғри қадди-қомат, гигиена кўникмаларини тарбиялаш; - жисмоний тарбия ҳақидаги билимларни ўзлаштириш. Болалар нерв тизимининг пластиклиги туфайли уларда ҳаракат кўникмалари нисбатан енгил шаклланади. Уларнинг кўпчилигидан (эмаклаш, юриш, югуриш, чанғида юриш, велосипедда сайр қилиш…) кундалик ҳаракат воситаси сифатида фойдаланадилар. Ҳаракат кўникмалари ташқи муҳит билан алоқани осонлаштиради ва уни билишга ёрдам беради; бола эмаклаб ўзини қизиқтирган нарсаларга яқинлашади ва улар билан танишади; чанғида юра оладиган; велосипедда сайр қила оладиган болалар қор, шамол хоссаларини осон идрок этадилар; сузиш чоғида эса болалар сувнинг хоссалари билан танишадилар.

Жисмоний машқларни тўғри бажариш мушаклар, пайлар, бўғинлар, суяк тизимини ривожлантиришга самарали таъсир қилади. Ёш груҳларига оид ҳаракат кўникмаларининг ҳажми «Учинчи минг йилликнинг боласи» таянч дастурининг, «Болаларни жисмонан ривожлантириш» бўлимида берилган. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларда сафланиш, умумривожлантирувчи машқлар, асосий ҳаракатлар, спорт машқларини бажариш кўникмаларини шакллантириш лозим. Бундан ташқари, болаларни спорт ўйинларига (городки-шахарча, бадминтон, стол тенниси) ва спорт ўйинлари элементлари (баскетбол, хоккей, футбол, волейбол) ни бажаришга ўргатиш зарур. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни ўтирган, турган ҳолатда ва юрганда қадди-қоматни тўғри тутиш кўникмаларига ўргатиш муҳим. Бу ёшда шахсий ва ижтимоий гигиенанинг бошланғич кўникмалари (қўл ювиш, кийим-кечак, пойабзални яхши тутиш, ўйинчоқлар, хоналарни  ) озода тутиш кўникмаларини сингдириш муҳимдир. Бу ёшдаги болаларга машғулотларнинг фойдаси ҳақидаги жисмоний машқларнинг аҳамияти ва техникаси, уларни ўтказиш методикаси ҳақидаги, ҳаракатли ўйинлар ҳақидаги жисмоний тарбияга оид билимларни бериш муҳимдир. Болалар гавда қисмларининг номини, ҳаракат йўналиши (юқорига, пастга, олдинга, орқага, ўнгга, чапга, тўла айланиш  ), жисмоний жиҳозларнинг номи ва қай мақсадда ишлатилиши, уларни сақлаш ва тутиш, кийим-кечак ва пойабзалга қараш қоидасини билишлари лозим. Олинган билимлар болаларга жисмоний машқлар билан жуда тўғри шуғулланиш ва жисмоний тарбия воситаларидан мустақил фойдаланиш имконини беради.

Жисмоний тарбия воситалари Техника тараққиёти даврида жисмоний тарбия ва спортга катта аҳамият қаратилмоқда. Чунки, техник тараққиёт даврида инсоният жисмоний меҳнатдан озод бўлиб, энг ҳавфли «кам ҳаракат қилиш» касаллигига учрамоқда, бу эса қон-томир тизимининг касаллигига олиб келади. Шунинг учун, охирги йилларда давлатимиз томонидан чиқарилган «Жисмоний тарбия ва спорт» бўйича қонун ва «Соғлом авлод учун» фармони ва дастури болаларнинг маънавий ва жисмоний ривожланиши, уларнинг соғлом, меҳнатсевар, бахтли бўлишлари тўғрисидаги ғамхўрликдан далолатдир. Шундай экан, болаларни жисмоний ва ҳар томонлама ривожланиши учун жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланмоғимиз муҳимдир. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар жисмоний тарбияси вазифаларини ҳал этишда гигиеник омиллар, табиатнинг табиий кучлари, жисмоний машқлар каби воситалардан фойдаланилади. Ҳар хил фаолият турларига кирувчи (қўл меҳнати, мусиқа асбобларини чалиш, лой ва пластилиндан нарса ясаш, қуриш-ясаш, расм чизиш, кийиниш, ювиниш...) хилма-хил ҳаракатлар болаларнинг жисмоний ривожланишига таъсир этади. Тўлақонли жисмоний тарбияга барча воситалардан мужассам ҳолда фойдаланилганда эришилади, чунки уларнинг ҳар бири киши организмига турлича таъсир этади. Жисмоний тарбия воситалари. 1. Гигиеник омиллар. 2. Табиатнинг табиий кучлари. (қуёш, ҳаво, сув) 3. Жисмоний машқлар. 4. Хилма-хил фаолият турлари. 5. Массаж Гигиеник омилларга: а) машғулотлар режими; б) дам олиш; в) Овқатланиш; г) уйқу;

д) кийим бош, пойабзал; е) жисмоний жиҳозлар, хоналар, майдончалар… киради. Улар жисмоний машқларнинг шуғулланувчилар организмига таъсири самарадорлигини оширади. Гигиена омиллари барча орган ва тизимларнинг яхши ишлашига ёрдам беради. Масалан, мунтазам сифатли овқатланиш овқат ҳазм қилиш органининг фаолиятига ижобий таъсир қилади ва бошқа органларга зарурий озиқ моддаларнинг ўз вақтида етиб боришини таъминлайди, боланинг ривожланиши ва ўсишига ёрдам беради. Тўлақонли уйқў нерв тизимига дам беради ва унинг иш қобилиятини оширади. Хоналар, жисмоний жиҳозлар, атрибут, ўйинчоқлар, болалар кийимлари ва пойабзалининг тозалиги касалликларнинг олдини олади. Хоналарни тўғри ёритиш кўз касалликлари (шабкўрлик ва бошқалар) нинг содир бўлишига йўл қўймайди. Кун тартибига қатъий риоя қилиш уюшқоқликка, интизомлиликка ўргатади.

Хулоса Болаларни жисмоний жиҳатдан тарбиялашда кундалик тарбияни, болаларни овқатлантириш режими уларни чиниқтириш тадбирларини белгилашда, ўйинлар ва жисмоний машқлар танлашда, бу тадбирлар мезони аниқлашда болаларга нисбатан дифференциал йўл тутилади. Уларнинг ёш хусусиятлари, соғломлик даражаси, жисмоний камолоти ва таёргарлиги, шунингдек, индивидуал хусусиятлари щисобга олинади. Мактабгача ёшдаги болалар жисмоний тарбияси жисмоний тарбия тизимининг биринчи асосий бўғини бўлиб, улар 2 ойлик чақолоқдан то 6-7 ёшлик болалардан иборатдир. Мактабгача ёшдаги болалар оилада, болалар боғчаларида тарбияланадилар. 1 ёшдан, 3 ёшгача яслиларда, 3 ёшдан 7 ёшгача болалар боғчасида тарбияланадилар. Баъзи ҳолларда оилада 7 ёшгача тарбияланадилар. Мактабгача ёшдаги болаларнинг ёшларига қараб гуруҳларга ажратилиши Болалар тез ўсишлари ва ривожланишлари жиҳатдан катталардан фарқ қилади. Мактабгача таълим ёшидаги бола ҳар йили бўйига 6 см. ўсади, оғирлиги 2 кг қўшилади. Шу вақтда бола организмининг ҳар бири функцияси ҳам кучли тараққиёт жараёнида бўлади. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларнинг идрок қилиш жараёнини улардаги тил тараққиётига асосланган ҳолда тарбия ишида ҳисобга олинади.

Адабиётлар 1. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси (маърузалар матни) Маҳкамжонов К.М, Туленова Х.Б. Т.,2002 2. Д.Ж.Шарипова, Л.М.Семенова… Кичкинтойларни гигиеник тарбиялаш. Т.,1997 3. А.В.Кенеман, Д.В.Хухлаева 4. Мактабгача тарбия ёшидаги болаларни жисмоний тарбиялаш назарияси ва методикаси. Т.,1988 5. Болалар боғчасида жисмоний тарбия. Т.И.Осокина. Т.,1978

Похожие

Бегоналашиш психологик феномен сифатида 2

Инсон шахсининг таркиби ва психик ривожланиши

Мактабгача ёшдаги болаларни оилада маънавий-ахлокий тарбиялаш

Оилавий низолар, ажралиш, унинг сабаб ва оқибатлари

Yoshlarni oilayiy hayotga tayorlash