Бегоналашиш психологик феномен сифатида 2 - Психология - Рефераты

Бегоналашиш психологик феномен сифатида 2

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

24.97265625 KB

Бегоналашиш психологик феномен сифатида Режа: Кириш 1. Социал гармония ва унинг моҳияти. 2. Бегоналашишнинг психологик моҳияти 3. Бегоналашишнинг содир бўлишида шахс хусусиятлари Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

Кириш Юксак информацион-технологиялар асри бўлмиш XXI аср инсон омилига эътиборнинг кучайиши билан ҳам тавсифланади. Зеро, ўз руҳий кечинмаларини бошқариш, яқинлари билан самимий соғлом муносабатларда бўлиш истаги оддий фуқароларда кун сайин ортиб бормоқда. Бу борада эътибор талаб жиҳатлардан бири - бу муомала, ўзаро таъсир ва ўзлигини ўзгаларга намоѐн эта олиш қобилиятидир. Жамиятнинг гуллаб яшнаши кўп жиҳатдан жамият аъзолари ўртасидаги илиқ ижтимоий психологик муҳитнинг мавжудлиги билан белгиланади. Аммо жамиятдаги ўзгаришлар, янгиланишлар айрим холатларда инсонлар ўртасидаги муносабатларда узоқлашиш, ўз-ўзи билан бўлиш, бошқаларга боғлиқликдан қутилишга (бегоналашишга мойилликнинг ортиб бориши) ҳаракат қилиш каби вазиятларга сабаб бўлмоқда. Давримиз инсонни мустақил фикрли шахс сифатида ҳар бир сонияда ўйлашга, фикрлашга, мулоҳаза юритиб, ўзи учун хулосалар чиқаришга мажбур этмоқда. Яъни, бу чексиз оламда биз ўзимизни ўзгаларсиз, ўз манфаатларимизни ўзгалар манфаатисиз тасаввур қила олмаймиз. Зеро, мустақил давлатимизнинг сиѐсати Инсон манфаатини ҳимоя қилиш, унинг учун муносиб турмуш тарзини яратиш экан, бу ишларни амалга ошириш учун ҳар бир фуқаро ижтимоий борлиқ қонуниятларини билиши ва ундан маромида фойдалиб, турмуш нормаларига буйсунган холда жамиятда ўзининг муносиб ўрнини эгаллаб, фуқаролик бурчини адо этишга тайѐр бўлиши даркор. Зеро, мустақиллик йилларида ѐш авлод кундалик муомаласи ва турмуш тарзининг жамият нормаларига мослиги уларда соғлом ғоя ва дунѐқарашнинг шаклланишига реал заминдир. Шу туфайли инсонлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ҳис этиш муаммоларини тадқиқ этиш хозирги кунда долзарб муаммо бўлиб қолмоқда.

Социал гармония ва унинг моҳияти. Ер куррасида давлатлараро, миллатлараро, шахслараро муносабатларнинг кенгайиши, коммуникатив алоқа тармоғининг авж олиши туфайли ижтимоий ҳодисаларнинг ѐйилиши тобора енгиллашиб бормоқда. Булар ижтимоий психологик феноменлар сифатида тақлид (имитация), юқиш, таъсирга берилиш, паника, овоза, миш-миш кабиларда ўз аксини топиб, оммавий тусга эга бўлиб бормоқда. Улар қуйидаги шаклларга эгадирлар: мода (замонавий либос), қўшиқ (замонавий поп, реп шоу), рақс (аэробика қабилидаги тана аъзоларининг ҳаракатлари), муомала (мулоқот мароми) манераси, шахслараро муносабатда нутқнинг ифодаланиши (қўполлашиб бориши) кабилар. Бизнингча, ижтимоий ҳодиса мослик, мутаносиблик, уйғунлик, яъни гармония эканлиги муносабати билан мамлакатлар бўйлаб ѐйилиш тезлиги жуда юқори суръатга эга. Жаҳон ѐшлари ўртасида кўп жиҳатдан ўзаро ўхшашлик мавжуд бўлганлиги сабабли, уларнинг ҳар қайсисида илиқ туйғу, хайрихоҳлик, самимият, интилиш ҳисларини уй ғотади, ўз маънавий дунѐсига айлантириш эҳтиѐжи ту ғилади, ҳисларнинг амалий ифодаси юзага келгунга қадар воқеликнинг янги кўринишлари, турлари, шакллари, вариантлари пайдо бўлади, натижада инсон узлуксиз ҳаракатлар доирасига кириб қолади, умрбоқий лаззатланиш туй ғуси билан руҳий кечинмалари кўлами кенгаяди. Ёшларнинг мода, куй, рақс кабиларнинг ўзига тортиши жиҳатидан қайси қитъада яшашидан қатъи назар умумийлик, ўхшашлик борлиги сезилиб туради, худди шу боисдан ўша воқеликларни ―социал гармония‖ деб аташ мумкин, чунки бу нарсалар ўз жозибаси билан миллий, этник, ирқий, жинсий хусусиятлар таъсирига берилмайди. Бундай ижтимоий кўринишларни вужудга келтирувчи омиллар мажмуаси мавжуд бўлиб, улар ўзининг ранг-баранглиги (либослар), замонавий техника воситалари ижронинг янги босқичга кўтарилганлиги (электрон мусиқа асбоблари ва уларнинг созловчилари, клиплардаги мафтункорлик кучи, рақсларнинг серҳаракатлилиги, уларнинг (биотокларнинг одам танасида ҳаддан зиѐд тўпланиши, ортиқчалиги туфайли табиий эҳтиѐж, органлар тириклигининг муҳофаза қилувчи омил тариқасида)

ижро суръатининг тезлиги, оригиналлиги ва бошқа томонлари инсонни ўзига ром этади. Баъзан уларга нисбатан тақлидий ҳаракатлар юзага келади, кўр- кўрона (онгсизлик таъсирида) берилиш, англашилмаган ички турткилар, яъни мотивлар (лотинчада ―ички сабабийлик‖ маъносини билдиради) хулқатвор маромини келтириб чиқаради. Жаҳонга донғи таралган юлдуз артистлар, мода намойишчилари (ҳатто фотомоделлар) оддий фуқароларни ўзига тортади, бошқача сўз билан айтганда, аттракция (уни лотин тилидан ўзбекчага таржима қилсак, у ўзига маҳлиѐ этиш деган маънони англатади) ҳолати намоѐн бўлади, унинг таъсир кучи ѐйилиш кўлами кўп жиҳатдан шахснинг айни шу дақиқадаги ҳиссиѐтига бо ғлиқ. Инсонлардаги ташқи кўринишнинг мафтункорлиги уларга нисбатан илиқ туйғуни вужудга келтиради, ўзаро макон бирлиги, умумийлиги муносабати билан шахслараро восита муайян масофадан алоқа ўрнатилади, натижада муаммонинг барча таркиблари (коммуникация – бир томонлама ахборот узатиш, интеракция – ўзаро таъсир ўтказиш, перцепция – инсонни инсон томонидан идрок қилиш) бир даврнинг ўзида ифодалана бошлайди. Шу тариқа социал гармония биринчи навбатда ѐшлар, қолаверса бошқа ѐшдаги инсонлар руҳий дунѐсига тақлид, юқиш, таъсирга берилиш орқали аксарият ҳолларда онгсизлик ҳолати негизида кириб келади. Шунинг учун социал гармония умумжаҳонга дахлдор хусусият касб этиб, шахслараро мослик, мутаносиблик, уй ғунлик, нисбий уй ғунлик, ҳиссий бирликни табиий равишда, эволюцион йўл билан шакллантиради. Ушбу ижтимоий воқелик бугунги кун, давр нафаси, замон руҳини умуминсоний қадрият даражасига кўтарилишига маълум шарт- шароит яратади, фаоллик, комфортга интилиш туйғусини, умид, эзгу ният ҳислари пайдо бўлишига пухта замин ҳозирлайди.

Бегоналашишнинг психологик моҳияти Бугунги кунда бегоналашиш туйғуси борган сари одамлар руҳиятига чуқурроқ кириб бормоқда, айрим этник гуруҳ доирасидан ташқари чиқиб, ўз таъсири кўламини кенгайтирмоқда. Бу ижтимоий воқеликми, қонуниятми, тасодифми ҳозирча аниқ баҳолаш имконияти йўқ, лекин эҳтимоллар назариясига, башорат эҳтимолига кўра муайян ишончлик даражасига эга бўлган жавоб топиш мумкин. Жаҳон инсоншунослари тўпланган маълумотларга қараганда, бегоналашишнинг иқтисодий, сиѐсий, маънавий негизлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар қайсисида эришилган устуворлик яққол воқелик сифатида юзага келиши эҳтимоллиги таъкидланган. Бегоналашиш аслида психологик туйғу, ҳис, кечинма тариқасида табиатан таркиб топади, шахснинг жисмоний баркамоллиги, ақлан мукаммаллиги, руҳан тетиклиги, ҳуқуқан тенглиги, ижтимоий жиҳатдан теранлиги, эътиқоддан пухталиги, муҳитга мослашишга уқувчанлиги, ички имкониятларга сероблиги, билимдонлиги унга позиция эгаллаш, турмуш йўлини танлаш, мустақил қарор қабул қилишга зарур шарт ва шароитлар яратади. Шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, табиатан биосфера ва неосфера ва жамиятидаги воқеликни билиш нисбий хусусиятлилиги туфайли барча нарсалар фазо, вақт, ҳаракат мезонлари бўйича барқарор, бир текис ҳукм сурмагандай, бегоналашиш авввал туй ғу сифатида, кейинчалик эса шахс хусусияти (айрим маънода иллати) га айланиб микро муҳитдан, бирламчи гуруҳдан нисбий жиҳатдан узоқлашишни билдиради, холос. Бизнингча, тўла маънода, узил-кесил бегоналашиш инсонга хос хусусият эмас, чунки турли ҳаѐт ва фаолият вазиятларидан пессимистик, оптимистик, сентименталистик туйғулар тазйиқига учрагандагина руҳан кўмакка мухтождир. Худи шу сабабдан, эйдетик образлар (лотин тилидан ўзбекчага ағдарсак, у ўчмас из, тимсол деган маънони беради), армон умид сингари юксак ҳислар батамом бегоналашиш ҳодисаси вужудга келишига руҳий тўсиқлар яратиб туради, оқибатда қўмсаш (маълум муддатдан сўнг), танҳолик (яккаланиш) туй ғулари Ватан, қонқариндошлик, меҳр-муҳаббат тў ғрисидаги умумбашарий қадриятлар уни тафаккур оламига қайтаради. Ҳаѐт ва фаолият маҳсуллари сарҳисоби, эришилган ютуқлар, муваффақиятсизликлар,

статус билан роль ўртасидаги уйғунлик, хуллас онгли даврдаги жамики кечинмалар қайтишб яъни рамзий инволюция (лотинча орқага қайтиш маънога эга) жараѐнини юзага келтириш мумкин. Лекин бу ижтимоий ҳодиса оммавий қонуний равишда барпо бўлади деган қатъий фикрдан мустасномиз, чунки турмуш тажрибалари буни батамом тасдиқловчи материалларга эга эмас. Бинобарин, у маълум маънода чеклангандир. Хўш, бегоналашиш қандай юз беради, унинг даражалари, кўринишлари мавжудми ѐки босқичма-босқич амалга ошадими? Олиб борган кузатишиларимизнинг кўрсатишига қараганда, бегоналашиш туйғуси бир неча йилларнинг маҳсули сифатида намоѐн бўлади ва уни келтириб чиқарувчи омиллар, турткилар хилма-хилдир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш, лозимки, инсон ҳеч қачон бегоналашишга мойиллик билан туғилмайди, унинг ирсий белгиларига ҳеч қандай алоқаси йўқ, чунки у бирламчи ижтимоий муҳит таъсирида шаклланади.

Бегоналашишнинг содир бўлишида шахс хусусиятлари Инсон шахс сифатида таркиб топиши жараѐнида иккита катта гуруҳга тааллуқли фазилатларни эгаллайди, унинг биттаси альтуристлар (фидоийлар), иккинчиси эса барча нарса ўз ―Мен‖ига қаратилганлиги билан ўзаро кескин тафовутга эга, бинобарин, бир гуруҳга мансуб кишиларда меҳр-муҳаббат устувор бўлса, бошқасида бегоналашишга мойиллик кучлидир.Ушбу фикрлар мазмуни бегоналашишнинг келтириб чиқарувчи психологик манбалар моҳиятини очиб беришга хизмат қилади ва унинг негизи, ҳаракатлантирувчиси тўғрисида маълумот олишга ѐрдамлашади. Психологик нуқтаи назардан бегоналашиш муайян таркиблардан иборат бўлиб, бошланиш нуқтасига, яъни генезисга эга, чунки ҳар қайси мустақил кўриниши уни юзага келаѐтганлигидан дарак беради. Бегоналашишнинг дастлабки кўриниши бола эмишдан қолган сониядан бошланади. Бола учун содда кўринишдаги эркнинг туғилиши она билан мулоқотга киршиш миқдорини камайтиради, демакки, нисбий хусусиятли меҳр туйғуси бироз сусаяда. Унинг иккинчи кўриниши тик юришни эгаллаган даврдан бошланиб, она томонидан бериладиган кўмак, ѐрдам даражаси пасаяди, муомалага киришиш кўлами торайиб боради. Жисмоний жиҳатдан ўзини ўзи уддалаш бу жараѐнни янада тезлаштиради, бироқ англашилмаган тарздаги хулқ-атвор кўникмалари шартли хусусиятлилиги туфайли шахслараро (она ва фарзанд) муносабатга салбий таъсир этмайди. Болада нутқ фаолиятининг вужудга келиши ва ― Мен‖ даврининг намоѐн бўлиши сабабли шахслараро муносабатда онанинг воситачилик функцияси йўқола борди, натижа мулоқот мароми ўзгаради, содда кўринишдаги фаолиятни уддалаш уқуви туғилади, ишлар бола томондан ўз хоҳишича бажарилади, оқибатда низоли вазиятлар пайдо бўла бошлайди. Дастлабки низо, араз бегоналашишнинг илк намунаси ҳисобланиб, уларнинг миқдори кўпайиши шахслараро муносабатга нифоқ солади, меҳр-муҳаббат туйғулари камайишига олиб келади. Худди шу даврдвги эркалик, ўжарлик каби шахсга оид иллатлар, одамлар ўртасидаги муносабатни дағаллаштиради, одоб доирасидан чиқиш

жараѐнини тезлаштиради, қанчалик араз муддати чўзилса, демак вақтли (муваққат) бегоналаниш даври узаяди. Инсон камолотининг кейинги давридаги вояга етган кишиларга тобелик (қарамлик) миқдорининг камайиши, ҳамкорлик фаолиятининг (бирга, бамаслаҳат, хатти-ҳаракатлар) сусайиши, шахслараро муносабат маромининг бузилишига олиб келади, ўзаро низолар, ўзбилармонликлар меҳр-муҳаббатга салбий таъсир этади, аста-секин бир-биридан кўнгил совишлар бегоналашишни янада кучайтиради. Бегоналашишга олиб келувчи омиллар қаторига фарзандлар хулқи, ўқишга муносабати, мулоқот жараѐни, қарор қабул қилишдаги қатъиятлилик, бўш вақтни тақсимлаш, ўзгаларга кўнгил қўйиш, моддиймаиший эҳтиѐжга ружу қўйиш ва ҳоказоларни киритиш мумкин. Оиладаги шахслараро муносабат, муҳит, аъзоларнинг умумий тайѐргарлик даражаси, бюджети кабилар ҳам у ѐки бу даражада шароит яратади, чунки ―қуш уясида кўрганини қилади‖. Ў ғил ва қизларнинг бемаслаҳат турмуш қуришига интилиши ―оқ‖ қилиш, яъни тасодифан кескин бегоналашишни юзага келтиради, кўп йиллик меҳр-муҳаббат туй ғулари қисқа сонияларда барбод бўлади. Ота-оналарнинг ажралишлари тўй ва маракадаги қариндош-уру ғларнинг жанжаллари ҳам бегоналашишни бирданига вужудга келтирувчи тасодифий омил ҳисобланади. Оилада фарзандар ѐки ота-оналарнинг камситилиши ҳам бегоналашишга олиб келади: А) шахсиятга тегиш, имкониятларни камситиш, жисмоний ҳақоратлаш; Б) моддий-маиший жиҳатдан чеклаш, эҳтиѐжини ҳисобга олмаслик; В) шахслараро муносабатда авторитар услубниг устуворлиги; Г) коммуникатив ахборотларни (радио, телевидение, кино, рўзнома, китоб ва бошқалар) чеклаш: Д) ѐш ва жинс хусусиятларини эътиборга олмаслик. Бегоналашишга олиб келувчи ижтимоий омиллар вазифаси: жисмоний баркамолликнинг

вужудга келиши; ҳуқуқий жиҳатдан тенгликнинг мавжудлиги; моддий жиҳатдан иқтисодий таъминланганлик; маънавий жиҳатдан муайян босқичга эришганлик; алоҳида турар жой масканига эга бўлишлик; қудалар ўртасидаги носамимий муносабат ту ғилиши; бошқа юртга батамом кетиб қолишлик; мансаблар, лавозимлар ўртасидаги кескин тафовут; бирламчи гуруҳлар ўртасида ўзаро тушунувнинг йўқолиши, ўзаро можаролар оқибати; 10)қариндош-уруғлар ўртасида меросга оид ихтилофлар, низолар яшовчанлиги ва ҳоказо. Ҳозирги даврда қатор ривожланган мамлакатларда бегоналашиш авж олиб, инсонлар орасида меҳр-муҳаббат, қадр-қиммат камайиб бормоқда. Лекин бу ижтимоий ҳодиса шарқ мамлакатларига ҳам кириб келмоқда, баъзи бир тақлидий ҳаракат, юқиш туфайли бегоналашиш миллий анъаналарга путур етказмоқда. Бизнингча, миллий қадриятлар билан исломий қадрият ўртасида уйғунликни вужудга келтириш орқали бегоналашиш туйғусининг олдини олиш ва камайтиришга эришиш мумкин. Лекин бу ижтимоий ҳодиса бўлганлиги туфайли яшовчандир, бинобарин, унинг оммавийлашувини бироз чеклаш, турли миллатлар, элатлар, ирқлар ўртасида бирдамлик, ҳамдардлик, ҳамкорлик ҳисларини шакллантириш орқалигина эришилади. Ижтимоий хулқ моҳияти Халқаро коммуникация каналининг кенгайиши, турли шаклдаги информатив ахборотлар, сюжетлар, кино ва видео фильмлар ѐйилишининг кучайиши муносабати билан одамлар хатти-ҳаракатида, нутқ манерасида, имо-ишорасида, ҳаракатланиш маромида ўзгаришлар содир бўлмоқда. Ёшлар шахсиятида шаклланаѐтган кўпгина хаттиҳаракат кўникмалари ҳам ижобий, ҳам салбий хусусиятга эга. Ижобий томони шундаки, маданий алоқалар негизида миллатлар урф-одати юзасидан маълумот олиш, мамлакатлар табиати билан танишиш, янги технология моҳиятини англаш, жаҳон цивилизациясини эгаллаш, спорт турларини ўзлаштириш учун қулай имконият яратилишидир. Бу ижтимоий

тараққийпарварлик кўринишининг рўй-рост ифодаси бўлиб, миллатлараро байналминалчилик туй ғусини таркиб топтиради. Баъзи жиҳатлари билан инсоннинг жасурлик, мардлик, ботирлик сари ундайди, ватанпарварлик туй ғусининг пайдо бўлишига ѐрдам беради. Табиатнинг тў ғри идрок қилишга нафосат хуснини эгаллашга, фан ва техникага қизиқиш уй ғонишига, савияни кенгайтиришга олиб келади, камолот жараѐнини тезлаштиради. Инсонни зукколикка, топқирликка, эпчилликка ўргатади, уни яшаш ва кураш йўллари билан таништиради. Ҳозирги замон одамлари хулқ-атворида кекса авлод малакаларига риоя қилиш хоҳишлари камайиб, уларнинг ўрнига замонавий шаклларни яратишга, ўзининг дағаллиги билан кескин ажралиб туришига алоҳида эътибор беришга қаратмоқда. Томошабин ѐшлар хулқ-атворида вульгарлик, ҳаракатида қўполлик, нутқ фаолиятида да ғаллик, юриш-туришида ибосизлик, шарм-ҳаѐсизлик иллатларини шакллантирмоқда. Миллий урф-одатларга салбий таъсир этиб, оламларни номуссизлик, жаҳолат, шафқатсизлик, шаҳвоний ҳаѐт намуналари билан таништирмоқда. Буларнинг барчаси бало ғатга етмаган ўғил-қизлар хулқининг бузилишига олиб келмоқда, шахслараро муносабат маромини ўзгартириб, шарқона тарбияга путур етказмоқда. Уларнинг салбий таъсирлари қуйидагиларда ўз ифодасини топмоқда: Кинояларнинг дағаллиги, ҳазилларнинг қўполлиги; Нутқ фаолиятида тил маданиятидан узоқлашиш, жаргонларга сероблиги; Шарм-ҳаѐсиз қилиқлар намойиш қилиш, кийинишдаги меъѐрдан чиқиш; Шаҳвоний ҳаѐт тў ғрисида очиқ парчаларни кўрсатиш, зўрлаш (номусига тажовуз қилиш) усуллари билан таништириш; Зўравонлик ва таъсир ўтказиш юзасидан намуналар бериш; Кишиларни жисмоний ҳақоратлаш жараѐнини тўлалигича томошабинлар ҳукмига ҳавола этиш; Уриш, ўлдириш ҳақидаги эпизодларга кўпроқ аҳамият қаратиш; Шарқ якка курашларидаги ҳолат ифодасининг акс этиши; Ҳаѐтга енгилтаклик билан қараш намунасини ифодалаш;

Шахслараро муносабатлардаги диѐнатсизлик, адолатсизлик кўринишларининг ҳаддан зиѐд эканлиги.

Хулоса Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, шахснинг ижтимоий муносабатлари шаклланишида жамиятдаги мафкуравий жараѐнларнинг аҳамияти катта. Сиѐсий иқтисодий-ижтимоий эркинлик шароитида жамиятда мафкуравий бўшлиқнинг юзага келиши шахснинг бошқалар билан ўзаро муносабатларига салбий таъсир кўрсатади. Мақсад ва тараққиѐт йўлининг аниқ бўлган жамиятда кишиларнинг ўзаро келишиб иш кўриши, бир бирига кераклигини ҳис этиши фаолроқ амалга ошади. Мафкура, шу жумладан, тарбиявий жараѐнлар инсоннинг ички руҳий холатига, маънавий дунѐсига, манфаатлари ва интилишларига таъсир этган холатдагина унинг маънавий жиҳатдан ўзини ва ўзгаларнинг қадр- қимматини билиш ва ўзаро ҳамкорликка мойиллик муайян холда аҳамият касб этиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ғозиев Э.Ғ., Тошимов Р. Психология ўқитиш методикаси /Ўқув қўлланма. - Т.: Университет, 1999. 2. Каримова В.М. Психология. Ўқув қўлланма. – Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 2002 – 205 б. 3. Каримова В., Бердиев Г. Муроса қилиш одоби ѐки конфликтларни бартараф этиш мумкинми? – Т., 2003 – 44 б. 4. Каримова В.М. Оилавий ҳаѐт психологияси. Ўқув қўлланма. – Т., 2006 – 5. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар – Т.: Янги аср авлоди – 2000

Похожие

Bilish jarayonlari psixodiagnostikasi 2

Eksperiment natijalar tahlili 2

Eksperimentlarni o’tkazish shart-sharoitlari va bosqichlari 2

XX asrning 2-yarmida yangi yo’nalishlarni yuzaga kelishi

Psixodiagnostik tekshiruvda qo`llanadigan asosiy metodlar haqida umumiy ma’lumot 2