Замонавий мусиқа дарсларида амалий машғулотларни ташкил этиш усуллари - Педагогиka - Рефераты

Замонавий мусиқа дарсларида амалий машғулотларни ташкил этиш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Замонавий мусиқа дарсларида амалий машғулотларни ташкил этиш усуллари Режа: 1. Мусиқада замонавийлик тушунчалари. 2. Мусиқада замонавийлик ва замонавий мусиқа. 3. Мусиқа дарсларида амалий машғулотларни ўтиш услублари. қўшиқ диллар ороли, кўнгиллар шодлиги. 4. Мусиқа инсонга қанот бахшида этади. 5. Мактаб программасида мусиқа дарслари дастур асосида режалаштирилган.

Мусиқа дарсларида ўқувчиларга мусиқа санъати, бастакорлик, композиторлик услублари, мусиқанинг ифодавий воситалари (мусиқа нутқи ва оҳанги) классик мусиқанинг моҳияти каби мусиқа санъатининг қонунятлари ҳақида дастлабки тушунчалар берилади. Ёқимли овоз инсонга хос гўзаллик (дир) аломатидир. Кўз қандай эҳтиёт қилинса, овоз ҳам шундай эҳтиёт қилиниши ва парваришланиши лозим. Овозимизнинг соғлом, жарангдор ва ёқимли бўлиши кўп жиҳатдан ўзимизга, мусиқа дарсларидан ўрганган назарияларга амал қилишимизга боғлиқ. Шуни унутмаслик керакки, шикасланган овозни даволаб, ўз аслига қайтариш мураккаб ишдир. Мусиқада замонавийлик нима? Бу саволни кўпчилик одатда ҳозирги кунда яратилаётган ва ижро этилаётган оммавий қўшиқ ва эстрада мусиқасига даҳлдор деб тушунади. Аслида эса «замонавийлик» тушунчасининг маъноси бундан ҳам кенгдир. Мазкур атамани икки маънога бўлиб қараш мақсадга мувофиқдир. Биринчиси, қисқа маънода, замонавийлик тушунчаси ҳозирги кундаги мусиқани белгилайди, чунки уни бизнинг замондошлар яратмоқда. Бунга оммавий эстрада мусиқалари, композиторлик, ҳозирги халқ мусиқа ижоди киради. Иккинчидан, кенг маънодаги замонавийлик нафақат бугунги давр муситқаси, балки ўтмишда яратилган ва ўзининг юксак

бадиий қиймати билан инсонларга ҳозир ҳам эстетик завқ бағшлаётган классик. Мусиқа намуналари кўзда тутилади. Агар биз ўзбек клвссик мусиқаларни эстрада, хор ёки симфоник асарлар билан таққосласак, уларнинг садоланиши ва ифодавийлигида ўзига хос фарқни кўрамиз. Масалан, 40-60 йилларда яратилган «Тоҳир ва Зуҳра» (А. козловский ва Т. жалилов мусиқаси) «Насриддин Бухорода» (М. Ашрафий ва Б. арапов мусиқаси) А.Навоий (Р.Глиэр ва Т.Содиқов мусиқаси), «Мафтунингман» (М.Бурхонов ва М. Левиев мусиқаси) каби бадиий филимлар мусиқасини 70-йиллардаги кинофильмлар мусиқаси билан таққослаганимизда фарқ борлигини кўрамиз. Аммо ўтмишда яратили, ҳалигача классик деб (қайтшди) юритилган мусиқа намуналари бугунги кунда ҳам инсониятни завқлантириб келмоқда. Халқимизнинг маънавий ғурури бўлиши мақомлар бир неча асрлар аввал яратилган бўлса-да, бироқ ҳануз ўз гўзаллиги, баркамоллиги билан замонамиз тингловчиларининг ҳайратга солади. Унда халқнинг юксак тафаккури ва руҳи, донишмандлигию орзу –истаклар, хуллас, бутун қалб қўри дилрабо ва латофатли, теран куй-наволар мужасссам бўлган десак янглишмаймиз. Замонавий (ўтлиш ва ҳозирги) мусиқани ўзининг ғоявий мазмунинг ва бадиий ифодасига кўра шартли равишда жиддий ва енгил мусиқа турларига бўлиши мумкин.

Айрим кишилар, енгил мусиқа деганда оммавий куй-қўшиқ ҳамда эстрада ва орк мусиқасини, «жиддий мусиқа» деганда классик мусиқа, айниқса йирик жанрдаги асарларни тушунадилар. Аслида эса мазкур икки атаманинг асл моҳияти ҳам халқ мусиқасида, ҳам композиторлар ижодида, ҳам рок – эстрада мусиқаларида ўзига хос хусусиятларда намъён бўлиб туради. Мусиқадаги жиддийлик маъноси услу, жанр тури ва унинг шакл – ҳажмидан қатъи назар муҳим ижтимоий мавзулар, масалан, чуқур фалсафий ғоялар, эрк ва бахт-саодат учун кураш, илк муҳаббат дарди, соғинч ва умуман чуқур инсоний ҳис - туйғуларда ифодаланади. Бошқача айтганда бундай мусиқа кўнгилхушликдан кўра тингловчига чуқур ҳиссий таъсир ўтказади ва уни жиддий фикирлашга ундайди. Масалан, халқимизнинг севимли куйи «Тановорини олайлик У ўзининг нисбатан кичик шакл – ҳажмигақарамай тингловчида жиддий руҳий кайфият маъюслик, қандайдир дардли соғинч, қайғу – алам туйғуларини вужудга келтиради. «Сегоҳ» «Чўли Ироқ», «Субҳидам», «Жазьир» каби машҳур куйлар ҳам шундай кайфият туғдиради. Жиддий мусиқа тингловчига завқ, бадиий қониқиш ва гўзаллик бахш этади. Енгил мазмунли мусиқа маълум даражада шундай ҳис – туйғулар туғдириши мумкин. Лекин муҳим тамони, енгил мусиқа тингловчини жиддий мушоҳадага ундашдан кўра кўпроқ унда енгил кайфият туғдиришга, кўнгилна ҳуш этишга, шодлик бахш этишга хизмат қилади. Айни вақтда енгил мусиқа ўзининг мазмунан моҳияти мусиқадан ажралиб туради.

У айниқаса енгил лирика ҳазил – мутойиба ва ҳажвий мазмун билан ажралиб туради. Жумладан, «қилпилама», «Ойижон», «Воҳай бола», «Оҳ лайли» каби халқ қўшиқлари ҳажвий мазмуни билан кишида кўнгил завқ уйғотса, «Ил-ила ёр», «Олмача анор», «Ёр ёрлар» каби қўшиқлар эса шодлик завқ уйғотади. Бундай хусусиятни композиторларни ижодида ҳам кўрамиз. Бундан хулоса шуки композиторлар ижодида ҳам, эстрада куй-қўшиқларида ва халқ мусиқа ижодида ҳам жиддий ва енгил кайфият туғдирувчи хусусият мавжуд экан. Шу боис улкан маданий меросимиза бўлган шошмақомга мурожат этсак, унда ҳам жиддий ва енгил куй ва ашула йўллари мавжудлигини кўрамиз. Ундаги қашқарча, Соийнома ва Уфор йўлидаги ашулалар ўзининг рақсона ритм – умумлари ва тозибал куй-оҳанги биланшодлик ва қувноқлик кайфиятини туғдирса, чуқур фалсафий ғоялар билан суғорилган Сарахба, Талқин, ва Наср шўъбалари эса билакс, тингловчи эътиборини теран фикр ва мушоҳадалар юритишга ундайди. Бундай хусусиятни биз опера ва балетлар бадиий мазмунда ҳам кўрамиз. Масалан, «Майсаранинг иши» операси ўзининг бадиийлигига кўра хонвоий опера эканлигига ҳамда ундаги қатор хажвий ва завқли қўшиқлар мавжудлигига қарамай, кишини андуҳга соладиган (қўшиқ) ва асар қаҳрамони тақдири билан ташвишга соладиган қўшиқ ва ариялар ҳам мавжуд. шу каби замонавий эстрада ва рок мусиқа жанрларида ҳам жиддий ва енгил қўшиқлар мавжудлигини, ўзбек эстрада жанрининг асосчиларидан бири ботир

Зокиров ижро этган «қаердасан» (И.Акбаров мусиқаси, Т.Тўла шеъри), «Ҳижрон» қўшиғи (Эрон халқ қўшиғи) лирик кайфият уйғотса «қочоқ Хабиба» (А.Ваҳоб мусиқаси) номли хазиломуз қўшиғи кишида қувноқлик руҳ бағишлайди. Севимли Ялла эстрада ансамбилимиз ижро репертуарида ҳам жиддий - лирик мазмундаги қўшиқлар масалан, «Мажнунтол», «/ айра-ғайра» билан бир қаторда шўх, хазиломуз қўшиқлар «Бойчечак», «қилпиллама», «Кел-кел жон» борлигини яхши биламиз. Ўрта мактаб дарсларида мусиқа фанларини ўқитишда замонавийликка катта эътибор бермоғимиз зарур. Ҳар бир мусиқа дарсида давр талабига жавоб берарли даражада, ўқувчиларнинг ушбу фанга қизиқишларини орттириб бориш замонвийликни. Амалий машғулотларда ҳам замонавийликка эришмоқ лозим. Бунинг учун мусиқада бадиий образ ифодаси қўшиқларда ифода нутқи ва бадиий ифодаси кенг ўрин тутади. Масалан, «қилпиллама» қўшиғини олайлик. Бу қўшиқ замонавий қўшиқлардан биридир. Даставвал қўшиқнинг мазмуни, тили, услуби ҳақида қисқача маълумот берилади. Кейин эса қўшиқ матни ўқувиларга ёздирилиб ёд олинади. Дарсларни мусобақа тарзида, ўйин тарзида ҳам ташкил этса бўлади. Бунда синфни 2 гуруҳга бўлиб, замонавий қўшиқлардан

куйлаш, маромига етказиб берилиб айтиш каби усуллар орқали дарсларни ташкил этиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Дарсларда кўпроқ ноанъанавийликка эришилса, дарс самарадорлиги ошади. Кўпроқ амалий машғулотларимизда ўринли фойдаланиб, замоанвий мусиқа дарси ташкил эта олсак, ёш авлодни маънавий жиҳатдан етук инсон қилиб тарбиялашда маруббий устоз сифатида улуш қўшган бўлар эдик. Хуллас дарсларда амалий машғулотларни ўтиш кенг қамровли экан, биз ихтиро этиб чарчамаслигимиз керак. Мустақил Ўзбекистонимизнинг ҳар тамонлама тараққиёт йўлига чиқиб олишида, миллий онг ва тафаккурнинг шаклланишида, баркамол инсонни тарбиялашда мусиқанинг роли каттадир. Бугун мустақил юртимизга ҳар томонлама етук, ҳар томонлама мукаммал, эстетик руҳда тарбияланган ёшлар керак. Мустақил жамият кишисини тарбиялаш мактаб олдига янги юксак талаблар қўймоқда. Мустақил давлат қурувчи авлоднинг ҳар томонлама гармоник ўсиши учун бадиий ва эстетик тарбия бериш ҳозирги замон педагогикасининг асосий вазифаларидан биридир. Кейинги пайтларда Республикамизда санъатнинг аҳволини яхшилаш ҳақидаги Ўзбекистон Республикасининг ўрта умумий таълим мактабларида, мактабдан ташқари муассаларида санъат, мусиқа ўқитиш савиясини яхшилаш, яккахон, қўшиқчи ва хор санъатини яхшилаш ва ривожлантириш тадбирлари ишлаб чиқилмоқда.

Мусиқа дарслари давомида хор ижрочилигидан ташқари дарс давомида мусиқа тинглаш тарбиси ҳам энг муҳим формалардан ҳисобланади. Мусиқа адабиёти билан танишув ва мусиқа тинглаш мактабдаги мусиқа дарсининг бўлимларидан биридир. Мусиқа тинглаш ҳаётдаги ва айниқса санъатдаги гўзалликни ўқувчиларда идрок этиш асосида эстетик хисларни тарбиялашда зўр аҳамиятга эга бўлиб, эстетик муҳокама, тушунча ва дид-завқ таркиб топтиришда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ўқувчиларга адабиёт дарсини ўргатиш уларда мусиқавий савиясини ошириш чинакам гўзаллик, юксак ғоявий мусиғага иштиёқ ва ҳавас уйғотиш учун катта аҳамиятга эгадир. Мусиқанинг эмоционал таъсири шу қадар кучли бўлади, кичкинтойларнинг чеҳрасига қараб туриб асарни тинглаганда уларда ҳосил бўладиган ва кечинмаларнинг аксини ойнадагидай равшан кўриш мумкин. Масалан: Ш. Рамазоновнинг «Икки қўзичоғим бор»- қўшиғи ижро этилаётган пайтда кичкинтойларда, ўқувчиларда қувноқ кечинмалар ҳосил бўлади. Аксинча ўқувчиларда Чайковскийнинг «Бемор қўзичоқ» ижро этилаётганда ўқувчилар чеҳрасида ғимгинлик ва ўйчанликни сезиш мумкин бўлади. Кўпинча болалар мусиқа тинглашар экан, тананинг турли ҳаракатлари билан масалан, секин- аста тебраниб мусиқа асариниг ўзига хос хусусиятларини беихтиёр ифодалаб беришга интилади.

Агар юқори синфларда мусиқа таълими маълум мақсадни кўзлаб, режали равишда олиб борилса, ўқувчилар бадиий таъсири чуқур ва юксак бўлган кишининг ички дунёсини ёрқин ифодаламайдиган ёки табиат маезараларини акс эттирадиган, қаҳрамонона ва баланд руҳдаги мусиқани идрок этишга тайёрлана борадилар. Шунда ўқувчилар композитор ва бастакорларнинг таржимаи ҳоли билан, уларнинг ижоди билан, мусиқа асарларининг тузилиш хусусиятлари билан танишадилар. Асарларни эшитиб уларт орасида фарқни билишга ўрганиб борадилар. Ўқувчилар асарларни оддий равишда тинглаб борганлари сайин, мусиқа асарларининг фазилатларини онгли равишда баҳолаш, асарлардаги айрим белгиларни аниқлаш хилма-хил товушларнинг ўзига хос хусусиятларини ажратиш, куйларни эслаб қолиш қобилиятига эга бўла бошлайдилар. Мусиқа адабиётининг дастур ҳажми катта, лекин дарс давомида уни ўрганиб бориш, ўқувчиларга тушунтиришга жуда оз вақт берилади, яъни 5-7 дақиқада ажратилган бўлади. Шу сабабли бу бўлимни ва умуман тўлиқ дарсни олиб бориш усулини яхши эгаллаб бориш мусиқа ўқитувчисидан талаб қилинадиган асосий вазифалардан биридир. Дарс давомида мусиқа адабиётини ўқитиш усулидаги муҳим нарсалардан бири репертуар танлашдир. Мусиқа дастурининг «мусиқа тингалаш» бўлимида ҳар бир синф учун турли жанр, услуб ва

ҳарактердаги кўпгина куй ва қўшиқлар тавсия этилади. Бунда ўзбек халқ миллий мусиқамиз ўзбек бастакорлари ва композиторлари томонидан яратилиб кенг оммага, мактаь ўқувчиларига тавсия этилаётган асарлари халқ қўшиқлари ва жанговар куй ва қўшиқлар бор. Ҳозирги мустақил истиқлол шарофати билан яратилаётган куй ва қўшиқлар ҳам каттагина ўринни эгаллайди. Мактабда ўқувчиларга мусиқа ўқитувчиси томонидан тинглаш учун тегишли ёшдаги болаларга тушунарли бўлиши учун юксак бадиий, чуқур мазмунли, миллий руҳда тарбиявий аҳамияти чуқур бўлган ғоявий асарлар танланади. қуйи синфлардаги ўқувчилар ўз диққатини узоқ вақи бир нуқтага тўплай олмайдилар, шу сабабли улар бир, икки дақиқа давом этадиган кичик-кичик асарларни тинглаш тавсия қилинади. Вокал мусиқани тинглаш кичик ёшдаги ўқувчиларга анча осон бўлади, сабаби қўшиқларда шеърнинг аҳамияти катта, чунки болаларни қўшиқ шеъри орқали қизиқтиради ва ўзига жалб этади. Шунинг учун ҳам мусиқа ўқитувчиси томонидан дарс самарадорлигини ошириш бўлимидан бирини ўқитувчи дастлабки пайтларданоқ бундай асарларни дарс давомида ўқувчиларга эшиттириб кўриши керак. Лекин ўқувчилар тегишли тайёрлов суҳбатлардан кейин муайян дастурга ёки тасвирий хусусиятга эга бўлган чолғу асбобларда ижро этилган куй ва асарларни ҳам бажону дил тинглашади. Масалан биринчи синф болалари Б. Зейдманнинг «Асалхўр айиқ» асарини бемалол идрок этишади. Ўқитувчининг ёрдами билан шу асар устида

фикр юритиб, айиқнинг секин-аста узоқдан лапанглаб кўринганини, шундан сўнг унинг қадам товушлари борган сайин баландроқ эшитилаётганини, айиқнинг яқиндашиб келаётганини ва ўрмонга қайтиб кириб кетаётганини тасаввур қиладилар. Бундай пайтда ўқитувчидан кучли маҳорат талаб қилинади, асар ижро этилаётганда мусиқа асбобида динамик товуш кучининг Р дан Т гача секин-аста кучайиб боришини, ҳамда яна Р гача сусайишини ижро этаётганда ўз ўрнида бажариш керак бўлади. Мактабда болалар идрокининг муҳим бир хусусиятларидан бири улар босиқ, охиста ва бир маромдаги куйларга қараганда жадал темпдаги, шўх ва қарама-қарши динамикага эга бўлган асарларни осонроқ идрок қилишларини машғулотлар пайтида кузатишимиз мумкин. Бундай асарларга мисол қилиб Ш. Ёрматовнинг «Ерга довруғ соламиз», Ф. Назаровнинг «Уч оқайни уч ўртоқ», «Тойчоғим», «Икки қўзичоқ» ва шунга ўхшаш бир қатор асарларни мисол қилиб олишимиз мумкин. Ҳохирги шароитдан келиб чиққан ҳолда қўшиқни ўргатиш билан бирга ўқувчиларга мусиқа тинглаш асарларини танлай билиш, ўқувчилар қалбига ўйл топа олиш мусиқа ўқитувчисининг асосий вазифаларидан бири бўлиши керак. Шунга эътибор беришимиз керакки, қуйи синфларда болалар баъзи қўшиқларни тинглашнинг ўзи билан кифояланадилар холос, чунки уларни ижро этиш қийин бўлади. Юқори синфларда эса бундай қўшиқлар ўргатилиб, хор билан ижро этилади.

Биз мусиқа ўқитувчиларини дарс жараёнида ўқувчиларга тушунарли, ёрқин бўлиши учун репертуарга турли мавзули ва ҳарактердаги асарларни киритаётганимизда уларнинг кўпчилиги қувноқ, хушчақчақ қўшиқлар бўлишига интилишимиз зарур бўлади. Ўқувчиларга мусиқа дарси давомида фақатгина қўшиқ ўргатибгина қолмай, фанни бошқа соҳаларига улаб олиб бориш керак. Мусиқа адабиёти билан биргаликда куй яратувчисининг ҳаёти ижодидан намуна, асар қаҳрамонларини тўлиқ тушунтириб бериш талабга мувофиқ бўлади. Ҳозирги шароитлардан келиб чиққан ҳолда ўқувчилар учун мустақиллигимизни шарофати билан ўзбек бастакорлари томонидан кўпгина Ватан, Она диёр, дўстлик ва шунга ўхшаш мавзуларда рўзнома ва журналларда қўшиқлар чоп этилиб келинмоқда. Биз мусиқа ўқитувчилари шунинг учун ҳам доимо равишда изланишда бўлишимиз керак, шундагина мўлжаллаган мақсадларимизга эришишимиз мумкин бўлади.

Похожие

Таълимий (назорат) баён ёзиш (амалий машгулот) Узбек тили дарсларида синфдан ташқари ишларни ташкил этиш

Мусиқа дарсларида ўқувчиларнинг мусиқий саводхонлигини таркиб топтириш

Узбек тили дарсларида замонавий педагогик технологияларни куллаш

Тугри ёзувни ургатишаг оид ишларни ташкил этиш йуллари усуллари

Тарбия мохияти ва мазмуни. Тарбия жараёнини ташкил этиш. Тарбиянинг замонавий моделлари