Таълимий (назорат) баён ёзиш (амалий машгулот) Узбек тили дарсларида синфдан ташқари ишларни ташкил этиш - Педагогиka - Рефераты

Таълимий (назорат) баён ёзиш (амалий машгулот) Узбек тили дарсларида синфдан ташқари ишларни ташкил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB

Таълимий (назорат) баён ёзиш (амалий машгулот) Узбек тили дарсларида синфдан ташқари ишларни ташкил этиш Режа: 1. Ўзбек тили таълимида синфдан ташқари тадбирларнинг аҳамияти. 2. Синфдан ташқари тадбирларнинг мазмуни, турлари. 3. Тўгараклар.

Жамият тараққиётининг қайта қуриш даврида умумтаълим мактаблари олдида турган улкан ва энг муҳим вазифалардан бири ўқувчиларнинг ижодий фикрлаш қобилиятини, ижодкорлигини ўстириш орқали уларга фан асосларидан чуқур ва мустаҳкам билим бериш ҳамда билимларини амалда қўллаш кўникмасини, малакасини ҳосил қилишдан иборат. Чунки ёш авлодни баркамол инсон даражасига етказишда ўқитувчи ҳам ота-она каби масъулдир. ўзбек тили таълимининг бош мақсади – огзаки ва ёзма нутқ кўникмасини шакллантириш , тўгри ва теран фикрлаш, ўз фикрларини и х чам, тушунарли, жўяли баён қилиш масаласини таркиб топтиришдан иборат. Бу борада ўқувчи тафаккурини нг шаклланиши, эркин фикрлаши, ёзма ва о г заки нут қ ининг равонлиги бевосита жамиятнинг маънавий согломлиги, ўқувчи яшаётган муҳитга, кўп жиҳатдан адабиёт ва санъатнинг аҳволи билан богланади. Модомики шундай экан, ўзбек тили машгулотларида ўқитувчи ўқувчиларнинг огзаки ва ёзма нутқини шакллантиришни ўзининг бош йўналиши қилиб белгиламоги лозим. ўқувчиларнинг огзаки ва ёзма нутқини ўстиришнинг дастлабки қадами уларнинг с ў з за ҳ ирасини оширишдан бошланади. Етарли сўз за ҳ ирасига эга бўлган шахсгина уларни тўгри ва ўринли қўллаб гап туза олади. ўқувчиларнинг лугат заҳирасини ошириш, огзаки ва ёзма нутқини ривожлантириш, бойитишда ўзбек тилидан синфдан ташқари тадбирлар, машгулотларнинг аҳамияти каттадир. Дарсдан ташқари машгулотлар давомида acoc ий дарсларга қўшимча ҳолда бутун синф билан ўқувчиларни қизиқтирган: - ёзувчилар ҳаёти ва ижодий фаолияти кенгроқ ўрганилади; - адабий асарлар матни муфассалроқ ўзлаштирилади ва гоявий-бадиий қиммати тўлароқ таҳлил қилинади; - адабий ўйинлар, ижодий мусобақалар, китобхонлар конференциялари , ёзувчилар билан учрашувлар, қизиқарли давра суҳбатлари уюштирилади, ёзувчи-шоирларнинг уй-музейларига , улар тугилиб ўсган шаҳар (қишлоқ) ,

таҳсил олган жойларга саёҳат қилинади , биргалашиб телевизион кўрсатувлар, видеофильмлар томоша қилинади, ўрганилган китоблар бўйича кичик саҳна асарлари тайёрланади ва ижро этилади. Айрим ёзувчилар ҳаёти ва ижодий фаолиятини кенгроқ ўрганиш икки хил йўналишда бўлиши мумкин: 1. Синфда ўрганилган айрим ёзувчилар ҳаёти ва ижодий фаолияти билан чуқурроқ танишиш. 2. Дастурда назарда тутилмаган, аммо ижоди ўқувчиларни қизиқтирадиган ёзувчилар, хусусан, ёш ижодкорлар ҳаёти ва фаолиятини ўрганиш. Маълумки, дастур асосида ёзувчилар ҳаёти ва ижоди ўзлаштирилар экан, ўқувчилар улардан баъзилари фаолияти билан муфассалроқ танишиш истагини изҳор қиладилар. A н a шундай ҳолатларда ўқитувчи дарсдан ташқари вақтда бу истакни бажо келтиришни уюштиради. Дарсда ижоди ўрганилмайдиган ёзувчилар ҳаёти ва фаолияти билан танишиш 5-6-синфларда ўқитувчи суҳбати , ёш ижодкор билан учрашув тарзида, 7-9-синфларда эса ўқитувчи раҳбарлигида ўша ёзувчи асарларини мустақил ўрганиб, у ҳақдаги суҳбатда иштирок этиш , уй-музейларга бориш тарзида ёки учрашув кўринишида амалга оширилади. Синфда хоҳиши ёки устоз тавсиясига кўра у ёки бу адабий асарни тўлароқ ўрганиш иши ҳам 5-6-синфларда ўқитувчи фаоллигида уюштириладиган ўқувчилар эса айрим парчаларни ўқиш ёки ёд айтиб бериш билан иштирок этадилар. Дарсдан ташқари вақтларда ўтказиладиган амалий тадбирлар бевосита ўқитувчи раҳбарлигида ташкил қилинади. Уларнинг ҳар бири бадиий адабиёт ҳақидаги ўқувчилар билимини мустаҳкамлаш, мустақил фикрлаш малакаларини камол топтиришга хизмат қилиши керак. ўқувчилар, айниқса, баҳру байт, баҳс-мунозара, зукколар беллашуви тарзидаги адабий мусобақаларга қизиқиш билан қарайдилар, ёзувчилар билан учрашувларда мароқ билан қатнашадилар, кичик саҳна асарлари , шоир ёки ёзувчи

таваллудига багишланган стенд , кўргазма , байрам тадбирини завқ билан тайёрлайдилар ва намойиш этадилар , ўзлари ёқтирган асар ҳақида фикр- мулоҳаза , таассурот , тақриз ёзадилар. ўқитувчи бу хил тадбирлар бўйича ўқувчиларга топшириқлар беради ва уларнинг бажарилишини назорат қилади. Синфдан ташқари ишлар, асосан , хилма-хил адабий тўгараклар кўринишида олиб борилади. Умумтаълим мактабларида тўгаракларнинг қуйидагиларини муваффақиятли ташкил этиш мумкин: 1. Халқ огзаки ижодини ўрганиш тўгараги. 2. Мумтоз адабиётни ўрганиш тўгараги. 3. Замонавий адабиётни ўрганиш тўгараги. 4. Бадиий ўқиш тўгараги. 5. Адабий-ижодий тўгарак. 6. Драматик тўгарак. 7. Адабий-ўлкашунослик тўгараги. 8. "Ёш танқидчилар'' тўгараги. 9.'' Ёш таржимонлар'' тўгараги. 10. "Ёш муҳаддислар" тўгараги. 11. “ Ёш журналистлар" тўгараги. Ушбу тўгаракларнинг ҳар бири бадиий адабиётни чуқур ўрганиш, ўқувчиларнинг ижодий фикрлашларини ривожлантириш, бадиий иқтидорга эга бўлган ўқувчилар истеъдодини камол топтириш мақсадини кўзлайди. Тўгараклар ўқувчиларнинг ихтиёрий хо ҳ ишлари асосида ташкил қилинади ва ўз ишини йиллик режалар асосида уюштиради. Уларга адабиёт ўқ и тувчилари, ота-оналар, ёзувчилар, танқидчилар, театр актёрлари ва бошқа мутахассислар раҳбарлик қилишлари мумкин. 5-9-синф ўқувчиларини ўзида жамлаган халқ огзаки ижоди тўгара ги устоз бошчилигида: - халқ огзаки ижоди намуналарини тўплаш, умумлаштириш ва тадқиқ этиш;

- йирик достончилар, бахши лар, ёш ижрочилар ҳаёти ва фаолияти билан танишиш, улар билан учрашувлар уюштириш; - халқ огзаки ижоди билан боглиқ жойларга ижодий саёҳатлар ташкил қилиш ; - тадқиқотлар натижалари бўйича илмий анжуманлар тайёрлаш ва ўтказиш; - тўгарак фаолиятини махсус газетада, иложи бўлса, туман ва вилоят газеталарида ёритиш каби ижодий ишларни амалга оширади. Мумтоз адабиётни ўрганиш тўгараги "Ёш газалхон", "Дурдона", "Гўзаллик олами" каби номлар билан аталиб, мумтоз адабиётимизнинг назарий масалалари, етук шоирлар ҳаёти ва ижодини ўрганиш билан шугулланади. Унинг машгулотларида: - мумтоз шеърият назариясига оид аруз, қофия илмлари ва шеърий санъатлар, жанрлар ва шеър шакллари, бадиий услублар, йирик ижодкорлар ҳаёти ва фаолияти чуқурроқ ўрганилади; - айрим муҳим асарлар атр о флича т а ҳлил қилинади; - ўқувчилар баъзи му ҳ им мавзулар бўйича тадқиқотлар олиб борадилар ва уларнинг натижаларини семинарлар ва илмий а н жума н ларда баён қиладилар; - тўгарак деворий газетасида ўқувчилар эришган ютуқлар акс эттириб турилади. Мазкур тўгаракни 7-9-синф ўқувчилари иштирокида уюштириш мақсадга мувофиқдир. Тўгарак машгулотларида ўрганилиши зарур бўлган мавзулардан бири аруз назарияси ва амалиётидир. Бунда шеъриятимизнинг минг йиллик ўлчов тизими хусусиятларини ўрганмай туриб, бу тизим асосида яратилган шеърий асарларни ифодали ва бадиий ўқиш ҳам, шоирларимизнинг вазн устида ишлаш маҳоратини ўзлаштириш ҳам мумкин эмас. Шундай экан, тўгарак машгулотларида бу назарий маълумотлар билан таништириш ҳар бир ўқитувчининг вазифаси саналади.

Аруз назариясини ўрганишга багишланган машгулот давомида ўқитувчи тўгарак аъзоларига аввало шеъриятимизда аруз тизимининг қўлланиш тарихи ҳақида маълумот беради, аруз илми ривожи тўгрисида, Навоий, Бобур, Фитрат, Уммат Tўйчиев, Алибек Рустамов , Анвар Хожиаҳмедов ва бошқа муаллифларнинг ўзбек арузи ҳақидаги асарлари тўгрисида тўхтаб ўтади. Сўнг аруз тизими хусусиятлари: қисқа ва чўзиқ ҳижолар, рукнлар, баҳрлар, вазнлар ҳақида тушунча бериб, баҳр ҳамда вазнларни аниқлаш устида амалий машқларни бажартиради. Булардан ташқари , ушбу тўгарак машгулотларида ўқувчилар шеърий санъатларнинг турлари, мумтоз қофия гўзалликларини ҳам ўрганадилар. Улар ҳақидаги маълумотларни ўзлаштириш ўқувчиларнинг бадиий нафосат сирлари билан янада чуқурроқ танишишларига имкон яратади. Юқоридаги каби назарий масалалар билан бир қаторда адабиётимизнинг баъзи муҳим масалалари, айрим даҳо ижодкорлар ҳаёти ва фаолияти, бир қатор йирик асарларни ўрганиш тўгарак аъзоларини қизиқтиради. Жумладан, жадид адабиёти билан чуқурроқ танишиш, А.Навоий, З.М. Бобур ижодини тадқиқ этиш, Навоийнинг «Хамса»сини батафсилроқ ўзлаштириш шулар жумласидандир Бадиий ўқиш тўгараги 5-9-синф ўқувчиларини бирлаштириб, ифодали ва бадиий ўқиш малакаларини тарбиялаш, хилма-хил жанрлардаги шеърий ва насрий асарларни саводли ва таъсирчан ўқий оладиган бадиий сўз усталарини етказиш мақсадини кўзлайди. Унинг машгулотларида: - бадиий ўқишнинг назарий масалалари: асар моҳияти, тимсоллар руҳиятини англаб етиш, уларнинг қиёфасини ҳаётий ва жозибали гавдалантириш, ўқишда оҳангни сақлаш, аруз, бармоқ, сарбаст вазнларидаги шеърий асарларни бадиий ўқиш усуллари кабиларни ўрганиш; - бадиий ўқиш малакаларини ҳосил қилиш ва мустаҳкамлаш бўйича муттасил м a шқ қилиб бориш; - бадиий ўқиш танловларига тайёрланиш, адабий анжуманларда иштирок эташ;

- таниқли бадиий ўқиш усталари билан учрашувлар ташкил этиш, уларнинг ижросида ёзилган аудио-видеокассеталарни кўриш ва тинглаш, энг яхши бадиий ўқувчи тўгарак аъзолари ижросида аудио-видеокассеталар тайёрлаш каби тадбирлар амалга оширилади. Адабий-ижодий тўгарак 5-9-синфларнинг бадиий ижодга қизиқувчи истеъдодли ўқувчиларига мўлжалланади ва уларни бадиий ижод сирлари билан таништириш, ўзлари қизиққан адабиёт турлари ва жанрларида ижод қилишга ўргатиш мақсадини назарда тутади. Унинг машгулотларида ўқитувчилар: - адабиётнинг сўз санъати сифатидаги хусусиятлари, адабий усуллар, жанрлар ва шакллар, лирик ва эпик тимсол чизиш услубияти, вазн ва қофия, бадиий тил маҳорати каби назарий масалаларни ўрганадилар; - етук ёзувчиларнинг асарларини ўқиб, муҳокама қиладилар; - ўзлари қизиққан тур ва жанрлардаги бадиий асарлар яратишни машқ қиладилар; - ўзлари учун намуна бўладиган шоир ва носирлар, драматурглар билан учрашиб, бадиий ижод сирлари, уларнинг ижодий усуллари билан танишадилар. Драматик тўгарак ҳам 5-9-синф ўқувчилари учун мўлжалланган бўлиб, қизиққан ўқувчиларни саҳна актёрлиги маҳорати билан таништириб, муҳим ижтимоий-ахлоқий мавзулардаги пьесаларни саҳналаштиришни ўз вазифаси деб билади. Унинг машгулотларида ўқувчилар: - театр санъатининг ижтимоий-маърифий ва тарбиявий аҳамияти, ҳаётни саҳналарда бадиий акс этгириш усуллари, жанрлари, актёрлик маҳорати қирралари, инсон руҳиятини саҳнада акс эттириш сирлари, нутқ маданияти муаммолари ҳақида суҳбатлар эшитадилар; - театрларга бориб, актёрлар, режиссёрлар билан учрашиб, саҳна маҳоратини ўрганиб борадилар; - устоз раҳбарлигида кичик ва катта ҳажмдаги драматик асарларни саҳналаштириш билан шугулланадилар, уларни мактаб саҳнасида намойиш

этадилар, театр санъати бўйича кўрикларга қатнашадилар. Адабий ўлкашунослик тўгараги нинг асосий вазифаси мактаб жойлашган туман ва вилоятдаги адабий ёдгорликлар, шу ҳудудда яшаб ижод этган бахшилару достончилар, шоирлару носирлар, драматургу танқидчилар, адабиётшунос олимлару таржимонлар ҳаёти ва фаолиятини, огзаки ва ёзма адабиёт билан боглиқ иншоотлар, жугрофий обидаларни ўрганишдан иборатдир. 5-9-синф ўқувчиларини бирлаштирган ушбу тўгарак машгулотларида: - шу туман ва вилоят тарихи ўрганилади; - ш y ҳудудлардаги огзаки ва ёзма адабиёт намуналари тўпланади, тартиблаштирилади, тадқиқ этилади, натижалари ўқувчиларнинг илмий тўпламларида баён қилинади; - шу ҳудудда яшаб ижод этган ижодкорлар, олимлар ҳаёти ва фаолиятини акс эттирувчи альбомлар, тўпламлар яратилади; - адабиёт билан боглиқ жойларга саёҳатлар уюштирилиб, улар билан боглиқ ривоятлар, афсоналар, қўшиқлар ёзиб олинади, расмга туширилади; - ўқувчилар ўзлари тўплаган ва ўрганган асарлар бўйича маърузалар тайёрлайдилар, адабий-ўлкашунослик музейи ташкил этадилар. Бу хил тўгараклар ўқувчиларда ватанпарварлик ҳиссини камол топтиришда муҳим аҳамият касб этади. "Ёш танқидчи" тўгараги 7-9-синф ўқувчиларига мўлжалланади. Тўгарак аъзоларини адабий танқидчилик назарияси ва амалиёти билан таништириб, бу соҳада билим ва малака ҳосил қилиш унинг асосий вазифаси ҳисобланади. Тўгарак машгулотлари давомида ўқувчилар: - "Адабий танқид" илми назарияси, танқидчиликнинг адабий тараққиётдаги ўрни, танқидга қўйиладиган талаблар, адабий танқид тамойиллари ва усуллари, танқид одоби, танқидда услуб ва тил муаммолари ҳақидаги маълумотларни ўзлаштирадилар; - таниқли танқидчиларнинг китоб ва мақолаларини мутолаа қилиб, муҳокама этадилар;

- етук танқидчилар билан учрашиб, адабий танқид маҳорати ҳақида суҳбатлар тинглайдилар; - ўзлари танлаган асарлари танқиди бўйича баҳс-мунозараларда иштирок этадилар; - устоз раҳбарлигида айрим асарлар ҳақида танқидий мақолалар ёзадилар ва уларни муҳокама қиладилар; - ўз танқидий мақолаларидан тўпламлар тузадилар. "Ёш таржимонлар" тўгарагини ўзбек тили ёки чет тиллари чуқурлаштириб ўрганиладиган мактабларда ташкил қилиб, унга 5-9-синф ўқувчиларини жалб этиш мумкин. Бу хил тўгаракларнинг аъзолари ўз машгулотларида: - адабий таржима назарияси ва амалиёти билан боглиқ бўлган масалалар, хусусан, таржиманинг адабий тараққиётдаги аҳамияти, таржималарга қўйиладиган асосий талаблар, таржимада асл нусханинг гоявий мазмуни ва услубини , миллий руҳни сақлаш усуллари, тимсолларни қайта яратиш муаммолари ва бошқалар ҳақида маърузалар тинглайдилар; - етук таржимонлар фаолияти билан танишадилар, улар билан учрашиб, таржимонлик маҳорати ҳақида суҳбатлар эшитадилар: - аста-секин таржимонлик билан шугулланиб, ўзлари ўрганган тилдан ўзбек тилига таржима қилиш малакаларини эгаллай борадилар. "Ёш муҳаддислар" тўгараги Имом ал-Бухорий мухлислари бўлган ўқувчиларга мўлжалланади. Бу тўгарак машгулотларида улар: - газета материаллари, радиоэшиттиришлар ва телевизион кўрсатувларни муҳокама қиладилар; - газета, радио ва телевидение мухбири фаолияти, фойдаланадиган жанрлари, хабар, репортаж, ҳикоя ва бошқаларга қўйиладиган талабларни ўзлаштирадилар, ўзлари ҳам хилма-хил жанрларда мақолалар ёзадилар, радиоэшиттириш, иложи бўлса, телевизион кўрсатувлар тайёрлайдилар, мактаб деворий газетасида, мактаб радиоузелида қатнашадилар: - муҳаррирлик моҳияти, бу хил фаолият қирраларини кўздан

кечирадилар, мустақил ҳолда муҳаррирлик билан шуг у лланадилар; - туман, вилоят газеталари, радио ва телевидениеда иштирок этишга ҳаракат қиладилар. Бу хил тўгаракларни газета, радио ва телевидение ходимлари бошқарсалар, ўқувчиларнинг билим ва малакалари янада мукаммалроқ бўлади. "Ёш навоийшунослар", "Бобур авлодлари", "Абдулла годирий мухлислари" каби айрим ижодкорлар ҳаёти ва фаолиятини ўрганишга доир тўгараклар ҳам ташкил қилиш мумкин. Шунингдек , "Ёш достончилар", "Ёш бахшилар", "Ёш эртакчилар", "Ёш аскиячилар", " ў азалхон" сингари тўгараклар ҳам ўқувчиларга ма ъ қул бўлади. Адабий тўгараклар раҳбарлари ўз ишини : - тўгарак раҳбари бўлган ўқитувчи ёки мутахассиснинг маърузаси; - ижодкорлар, мутахассислар билан учрашувлар, суҳбатлар; - тўгарак аъзоларининг муайян мавзулар д аги гуруҳий ёки шахсий тадқиқотлари; - асарларни ўрганиш бўйича амалий машгулотлар; - ўрганилаётган мавзулар, асарлар, ижодкорлар билан боглиқ саёҳатлар, экскурсиялар, экспедициялар; - адабий ўйинлар, мусобақалар, кўриклар; - муайян мавзулардаги семинарлар, илмий-амалий анжуманлар, давра суҳбатлари ва б ошқалар кўринишида ташкил этади. Буларнинг аксарияти тўгарак аъзоларининг мустақил ва ижодий фикрлашларини камол топтириш, илмий-ижодий тадқиқот малакаларини шакллантириш ва ривожлантириш м ақсадини кўзлайди. Амалий йўналишдаги барча тадбирлар тўгарак раҳбарининг аъзоларга аниқ топшириқлар бериши, уларнинг бажарилишини назорат қилиши, уюштириши ва якунлаши асосида ташкил қилинади. Мактаблардаги адабиёт тўгараклари, албатта, ўқувчиларнинг қизиқишига кўра ташкил этилиши зарур. Х ар қайси ўқувчи ўзи қизиққан тўгаракни танлаши учун эса ўқитувчи унга мактабда ташкил қилиниши

мумкин бўлган тўгаракларнинг фаолият доираси ҳақида батафсил маълумот ва тавсиялар бериши керак. Шуни ҳам ёдда тутиш лозимки, у ёки бу тўгаракни т а нлаган ўқувчи машгулотларда қатнашгач, ўзининг янглишганлигини айтиб, бошқа тўгаракка ўтиш ҳуқуқига эга. Яъни ўқувчини зўрма-зўраки биро р тўгаракка боглаб қўйиш бефойдадир. Мактабда адабиёт тўгаракларини ташкил этиш ҳар қайси вилоят хусусиятларидан келиб чиқиши мақсадга мувофиқ. Айниқса, аниқ бир ижодкор, муа й ян бир асарни ташлашда шу вилоятдан етишиб чиққан шоир ёки ёзувчилар ижодини танлаш ўқувчиларнинг қизиқиши, мустақил илмий- амалий тадқиқотлардаги фаоллигини таъминловчи омил бўлиб хизмат қилади. Тўгаракларни ташкил этишда унга раҳбар бўладиган шахснинг тайёргарлиги, мойиллиги ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Агар адабиёт ўқитувчиси нинг драматик ёки журналистика тўгарагини ташкил этишга тайёргарлиги бўлмаса, мутахассисларга мурожаат қилиб, шу хил тўгаракка раҳбарлик вазифасига таклиф қилиши мумкин. Yaxshidan bog ' qoladi Ko ' klam kunlarining birida Sulton Husayn saroyda yolg ' iz o ' tiraverib zerikib ketibdi - da , ancha vaqtdan beri Mir Alisherdan darak bo ' lmadi , borib holidan habar olib kelay , deb do ' sti yashaydigan mahallaga yo ' l olibdi . Borib qarasa, Mir Alisher yeng shimarib, bog'ida ishlayotgam emish. Buni ko'rgan S ulton Husayn otidan tushib, do'sti bilan so'rashgach: - Hormang, do'stim! Nega shoirlar majlisida ko'rinmay qoldingiz desam, bog'bonlikni pesha qilibsiz-da! – debdi. Mir Alisher ham belbog'i bilan peshonasidagi terini artar ekan:

- Ko'klam kelsa, ko'chat ek, degan ekan mashoyixlar. Shu bog'dagi qurigan olmalarni qo'porib tashlab, o'rniga 3-4 tup yong'oq ekyapman,- deb javob beribdi. - Ey do'stim-ey, qarigan chog'ingizda bog' qilishning sizga nima keragi bor, axir? Siz bilan men yoshimizni yashab, oshimizni oshab bo’lgan bo’lsak, bu yong’oqlaringiz qachon hosilga kiradi-yu, siz qachon mevasidan yeysiz? Umringizning oxirida mana shu bog’dagi mevalarning boriga qanoat qilib, soya- salqinda tinchgina g’azal bitib o’tiravermaysizmi? - Do’stim, yaxshidan bog’ qoladi, degan naqlni eshitganmisiz? Men bu ko’chatlarni o’zim uchun emas, mana shu mahallamiz ko’chalarini changitib yurgan bolalar, balkim ularning bolalari uchun ekyapman. Bir kun kelib, balkim ularning har biri azim daraxt bo’lib hosil bera boshlasa, odamlar uning mevasidan tatib ko’rishganda, “Bu bog’ Alisherdan qolgan!” - deyishsa, shuning o'zi menga har qanday ne'matdan lazzatliroqdur, - deb javob beribdi. Bu gaplarni eshitgan Sulton Husayn Mir Alisherning saxovatiga qoyil qolib, unga bir hamyon to'la tilla chiqarib beribdi. Mir Alisher tillaga qarab turib: - Ana ko'rdingizmi, do'stim! Ekayotgan ko'chatlarim hozirdanoq hosil bera boshladi, - deya kulib qo'yibdi. Sulton Husayn Mir Alisherning hozirjavobligiga yana bir bor qoyil qolgan ekan (238 so'z). (“El desa Navoiyni” kitobidan) N ima eksang, shuni o’rasan Bir yigit ko’zlari xiralashgan, ovqat y eganda qo’llari qaltiraydigan qari otasining izzat-hurmatini bajo keltirmasdi. Bir kuni chol bechora qo’li titrab, osh suzib berilgan kosani tushirib sindirdi, buni ko’rgan kelini nordon so’zlar aytib, uning ko’nglini vayron qildi. Shundan keyin otasini hovlining bir chekkasidagi zax uyga ko’chirdi. Kelin esa eri keltirib bergan yog’och kosada qaynotasiga ovqat bera boshladi. O’g’li va kelinining bu yaramas muomalalaridan ko’ngli ozor topgan ota vafot etgan kampirini eslab,

ba’zan o’ksib-o’ksib yig’lardi. Besh-olti yoshli nevarasi bilangina tasalli topar edi. Bola bobosining yoniga kelib o’tirardi, ma’suma so’zlari, yoqimli qiliqlari bilan bobosini kuldirib, uning qayg’u-alamlarini yengillashtirardi. Bola bir kuni qo’liga pichoq olib, bir yog’ochni yo’nib o’tirardi. Shu payt dadasi kelib qoldi. O’g’lining yog’och yo’nib o’tirganini ko’rib: “O’g’lim, nima qilyapsan?” – deb so’radi. O’g’li yugurib kelib dadasini quchoqladi va erkalanib aytdi: - Dadajon, siz buvamga yog’och kosa keltirib bergan edingiz-ku, oyim o’sha kosada buvamga ovqat beradilar, men ham yog’och kosa yasayapman, katta bo’lganimda oyim bilan sizga shu kosada ovqat beraman. O’g’lining bu so’zi yigitga qattiq ta’sir qildi. U ko’z yoshi qilib otasining huzuriga kirdi, tiz cho’kib uzr so’radi, quchoqlab o’pib, uning ko’nglini ko’tardi. Darrov uni o’zi turgan uy yonidagi issiq xonaga ko’chirdi. Har vaqt otasining holidan habar olib turdi, u bilan birga ovqatlandi. Kelin ham qaynotasining izzat- hurmatini o’rniga qo’ya boshladi. O’g’li bilan kelinining bu ishlaridan xursand bo’lgan ota: - Bolalarim, mana endi ko’nglim qayg’u-alamlardan ozod bo’ldi, sizlardan roziman, shu kichkina qo’zichog’im sizlarni g’aflat uyqusidan uyg’otdi, - deb nevarasini tizzasiga o’tqazdi va yuz-kozlaridan o’pib, duo qildi. (250 so’z). (“Oz-oz o’rganib, dono bo’lur” kitobidan) General Sobir Rahimov Bola boshidan ma’lum, deyishgani rost. Kambag’al oilada tug’ilgan Sobir bolaligidanoq sho’x, jangovar tabiatli bo’lgan. “Urush-urush” o’yinlarida tengqurlariga yetakchilik qilgan. Sobir Rahimov Bokudagi harbiy maktabda o’qiganda qo’mondonlik tomonidan qimmatbaho sovg’a bilan taqdirlanganligi bejiz emas. Chavandozlikda uning oldiga tushadigani yo’q edi.

1925-yilda maxsus o’zbek kavaleriya divizionida vzvod komandiri sifatida xizmatni boshladi. Ha, Sobir Rahimov urush arafasidayoq harbiy ish ustasi, komandir sifatida shakllangan o’zbek ofitseri edi. Uning qobiliyati, ayniqsa, urush yillarida namoyon bo’ldi. Urushda polk komandiri o’rinbosari vazifasidan diviziya komandiri darajasiga ko’tarilgan, Suvorov ordeni kavaleri bo’lgan. Jasorat va matonat S.Rahimovning ajoyib fazilatidir. U qo’l ostidagi ofitserlar uchun doimo namuna bo’lib xizmat qilgan. Kavkaz ostonalarida og’ir janglarda diviziya qator marralarni qo’ldan berdi. Lekin S.Rahimov o’zining irodaliligi bilan jangovar harakatlarni jonlantirdi va dushmanga katta talofat yetkazib, muvaffaqiyatga erishdi. U Vatanning asl o’g’loni edi. Askarlar uni to’g’riligi, jo’shqin xarakteri, odamlarga g’amxo’rligi uchun, ochiq, kirishimliligi uchun sevishardi. Sobir Rahimovning ko’ksini qator orden va medallar bezab turardi. General Sobir Rahimov doimo oddiy jangchilar qatorida bo’lishga intilgan edi. Nega shunday? Chunki u oddiy kambag’al xalq orasidan chiqqan general edi. Sobirjon akamiz – doimo oldingi safda boruvchi shunqorimiz – Dansing ostonasida 1945-yilning 26-martida 43 yoshida qahramonlarcha halok bo’ldi (186 so’z). (Gazetadan) Bir piyola choy Choy bundan 3 ming yil muqaddam Xitoyda ma'lum bo'lgan. Afsonada aytilishicha, cho'ponlar qandaydir yashil daraxtning barglarini chaynagan qo'y va echkilar chaqqon, dadil bo'lib qolishini, tik joylarga ham charchamay chiqib ketishini payqaganlar. O'zlari ham bu o'simlikni quritib, suvda qaynata boshlaydilar. IV asrning o'rtalariga kelib, choy ichish Xitoyda keng rasm bo'ldi. Keyinchalik choy Yaponiyaga, Osiyo mamlakatlariga tarqaldi. Yevropada birinchi marta portugallar, gollandlar choyning ta'mini tatib ko'rishgan.

Rossiyada choy ilk bor 1638-yilda paydo bo'ldi. O'shanda mo'g'ul xoni Oltinxon rus podshosiga sovg'alar bilan birga to'rt pud quritilgan choy yaprog'i yubordi. Ko'p o'tmay choy ichish Rossiyada keng tarqaladi. Somali xalqi choy ichishni juda sevadi. Bu yerda erkaklar ko'pincha bizdagiga o'xshagan choyxonalarda choyxo'rlik qiladilar. Choy damlash ham Somali xalqida o'ziga xos. Ana shunday choydan bir piyola ichgan kishi uzoq vaqtgacha chanqamaydi. Shuningdek, choy me'dani 2-3 soat to'q tutadi. Choy - tanin moddasiga boy o'simlik. Tanin miqdori qora choyda 16 foiz, ko'k choyda esa 25 foiz bo'ladi. O'zimizning serquyosh o'lkamizda ham katta-yu kichik choyni xush ko'rib ichadi. Qaysi xonadonga bormang, albatta dasturxonga choy qo'yiladi. Choy kishiga qat'iylik ato etadi, diqqatni taassurotlarga peshlaydi, fikr yuritishga yordam beradi. Choy ichgan kishi bardam bo'ladi, tetik yuradi (180 so'z). Aqlli va tadbirsiz odam Aqlli odamlar hamisha hushyor bo'ladilar, hodisalar jilovini o'z qo'llarida saqlab, xavfli girdobga tushmasdan sohilga yetib oladilar. Tadbirsiz odamlarga kelsak, ular ikkilanadigan, jasoratsiz, tez-tez fikrlaridan qaytadigan bo'ladilar, biror hodisa ro'y berganida ular o'zlarini yo'qotib qo'yadilar. O'z baxtlarini saqlab qolish qobiliyatidan mahrum bo'lganliklaridan oh-voh qila- qila, o'zlarini har yoqqa uradilar. Uch baliq hikoyasidagi kun ularning boshiga keladi. Naql qilibdurlarki , yo ' lda n uzoq , o ' tkinchilardan xoli bir yerda ko ' l bor edi , unda uch baliq yashar edi . Bulardan ikkisi tadbirkor va ehtiyotkor , biri esa xom va tajribasiz edi . Kunlardan birida tasodifan ikki ovchi ko ' l yonidan o ' tib qoldi , ko ' zlari uchta baliqqa tushdi . Ular ertaga kelib, uchchala baliqni tutishga va'dalashib jo'nab ketdilar. Baliqlar ularning so'zini eshitgan edilar. Ularning biri tadbirli bo'lib, zolim zamonaning zulmi va g'addor falakning vafosizligini ko'rgan, suv kelar tarafdan chiqib, boshqa ko'lga borib oldi. Ko'p o'tmay baliqchilar kelib, suvning kirar va chiqar tomonini mahkam berkitdilar.

Birinchi baliqqa nisbatan tajribasizroq, lekin aql va farosatdan mahrum bo'lmagan ikkinchi baliq vaziyatni ko'rib shunday dedi: - Fursatni qo'ldan berdim. Endi tadbir va hiylani ishga solish payti keldi. Tipirchilab u yoq-bu yoqqa qochgan bilan foyda yo'q. Umidsizlikka tushmay, najot yo'lini axtarmoq kerak. Shunday deb baliq suv yuziga qalqib chiqdi va o'zini o'lganga solib yotdi. Bir baliqchi uni olib, o'lgan gumon qildi va suv chiqib ketadigan ariq bo'yiga tashladi. Baliq sudrala-sudrala oqar suvga tushib oldi, hiyla ishlatib, o'z jonini qutqardi. Xom va tadbirsiz baliq esa o'zini yo'qotib, u yoqdan bu yoqqa qochib yurar, goho suv ostiga sho'ng'ir, goho yuzaga chiqar edi. U oqibat baliqchilar to'riga ilindi (253 so'z). (“Kalila va Dimna”dan) Muallimi soniy Shom shahri madrasalaridan birida arabshunos olimlarning yig'ini davom etardi. Raislik qiluvchi bir yosh yigitchaga so'z berdi. U arab tili shevasining tovush xususiyatlari haqida ma'ruza qildi. Ma'ruza jiddiy bahsga sabab bo'ldi. Oxirida barcha tilshunos olimlar bu yigitchani arab tili donishmandi deb tan oldilar. Bu- qomusiy bilim sohibi, mashhur faylasuf, shoir, adabiyotshunos va musiqashunos olim Abu Nasr Forobiy edi. Abu Nasr Forobiy sakkiz yuz yetmishinchi yili Sirdaryo bo'yida, Forob shahriga yaqin qishloqda tug'ilgan. Forobiy Buxoro va Samarqand madrasalarida bilim oldi. Yosh yigit Forobiy ham ilm o'rganar, ham muallimlik qilardi. Chunonchi, mashhur olim Abu Sirojiddindan astronomiya va matematikani o'rganadi, o'zi esa unga mantiq bo'yicha dars beradi. Muarrixlarning guvohlik berishicha, Forobiy butun umrini ilm o'rganishga bag'ishlab, arab mamlakatlaridagi madrasalarda dars berish bilan kamtarona, faqirona hayot kechirgan. Birgina Shom shahrida uning mingdan ziyod shogirdlari

bo'lgan. G'animlarning fitnasi bilan hayoti xavf ostida qolganda, uni qutqarganlar ham shogirdlaridir. Forobiy 950-951-yillar orasida vafot etgan. Abu Nasr Forobiy qomusiy bilim sohibidir. U 130 ta asar yozganligi, ularning o'n yettitasi turli olimlarning falsafiy asarlariga yozilgan sharh, oltmishtasi alohida kitob, beshtasi bir qancha maqolalarni o'z ichiga olgan majmualar hisoblanadi. Bular orasida “Siyosat va madaniyat”, “Ruhning mohiyati haqida risola”, “Fozil shahar kishilarining axloqiy qarashlari”, “Falsafaning muqaddimasi”, “Ilmlar majmuasi” asarlari mashhurdir. Forobiy she’riyat va musiqa nazariyasiga doir kitoblar ham yozgan. Uning she’riyatga doir risolasi o’zbek va rus tillarida nashr etilgan. Ilm-fanda dunyoda birinchi muallim qadimgi yunon faylasufi Arastu hisoblanadi. Forobiy antik yunon faylasuflaridan Evklid, Aflotun va Arastu asarlarini tarjima qilib, sharhlab, Sharqda keng tarqalishiga katta hissa qo’shgani va juda ko’p falsafiy masalalarni o’sha olimlar darajasida talqin etgani uchun “muallimi soniy” - “ikkinchi muallim” deb nom olgan. Buyuk bobomiz Forobiyning mehnatkashligi, bilim o’rganish borasida muntazam izlanishi, kamtarligi, oddiy mehnatkashlarga xayrixohligi bizga ibratdir (293 so’z). (“Olisdagi yulduzlar” kitobidan) ИЛОВА (Фойдаланиш учун қўшимча материал) Тошкентга келиб, Янги Дўрмон – “ўзбекистон“ колхозини кўролмай қайтган киши армонда кетади. Хеч бўлмаса, нарироққа бориб тепаликдан ёки колхоз раисларини тайёрлайдиган мактабнинг катта йўл бўйидаги шийпонидан Дўрмонга бир қаралса, кўнгилдаги ҳар бир губор бир зумда тарқайди-кетади. Этагини кўз илгамайдиган ранг-баранг, йирик-йирик ер бўлаклари, боглар ва чорбоглардаги хиёбон, кўча ва йўлаклардаги садарайҳондай қулф

уриб, намозшомгулдай тарвақайлаб, гулхайридек бўйга зеб бериб ўсган дарахтлар; булар устида бўй чўзиб турган мирзатераклар; дарахтлар остидан, орасидан мўралаб турган оқ, пушти, саргиш, кўкимтир деворлар, қизил ва яшил томлар... Шундай манзарани расмда кўрган киши “рассом жуда ошириб юборибди“ дейди. Дўрмонни бог десангиз, минг-минг тонна пахтаси бор, пилласи бор; оқ олтинга кон десангиз, ширин-шакар меваси бор, қўй-қўзи, сигир-бузоқ, парранда-ю йилқиси бор. Олачипор гурама ва Чимён тоглари, оч ўсма ранг паст-баланд адирлари, қирлари Дўрмоннинг тенги йўқ ҳуснига ҳусн қўшгани, уни ясатгани, безатгани атайин яратилгандай туюлади. А.гаҳҳор Халқ санъати – халқ зийнати Инсон ҳаётга келиши билан уни халқ амалий санъати намуналари ўраб олган бўлади. Меҳр ипи билан тикилган кўрпа, оналарнинг дил қўшиги бўлиб яшнаган палак, она қучогидай илиқ бешик, қизча дилин яйратган қўгирчоқ, бола бошидаги “ипаклари тиллодан“ дўппи, қозиқдаги беқасам тўн, уй пештоқини безатган гуллар – буларнинг ҳаммаси халқ амалий безак санъати намуналаридандир. Инсон ақли ва заковати, фантазияси ва эстетик идеали тўла акс этган ҳамда халқ эҳтиёжи кенг кўламда назарда тутилган буюмлар ва нарсалар халқ амалий санъати намуналари ҳисобланиши табиий. Масалан, сопол буюмларнинг турмушда тутган ўрни ва унга бўлган муносабатнинг ўзгаришини олайлик. Агар аввалги асрлар сопол буюмлар фақат моддий эҳтиёж учун яратилган бўлса, ҳозирги давримизда бу буюмларнинг эстетик- бадиий жиҳатлари асосий мезонга айланиб қолди. Сопол лаган, кўза, чойнак- пиёлалар турмушда ишлатилса ҳам, лекин уларнинг бадиий нафислари, инсон бадиий салоҳиятининг нодир намуналари музейларда, хонадонларда

авайлаб сақланади. Улар маълум эҳтиёжни қондиргани учунгина эмас, балки бадиий нафосати туфайли ардоқланади. Асрлар мобайнида халқ билан бирга пайдо бўлиб, халқ билан бирга шаклланган, ривож топадиган амалий санъат – халқ зийнати, унинг ҳаёти, орзуси ва меҳнатининг моддий ифодасидир. Умрнинг энг сеҳрли фасли... ўзбек тўйи деганда дафъатан карнай садоси, сурнай ноласи, ногоранинг кўнгилларни ҳаяжонга чулгайдиган шўх оҳангини эшитгандек бўламиз. “Шу кунларга етказсин-а“, деб ният қиламиз беихтиёр. Ахир, хонадонингизга келин келади. Хки қизингиз келин бўлиб бошқа бир оилани обод қилади. Келин-куёвли уйларнинг файзи, меҳригиёси ўзгача. Гўё бу уйлардан нур таралаётгандек, анбар иси димоққа урилаётгандек. Хар бир ташланган қадамдан андиша-ю ҳурматни, эъзозни кўраётгандек бўласиз. Онахонларимиз бўлажак куёвлари эсли-ҳушли, бамаъни бўлишини тилайдилар. Келинининг эса иболи, назокатли, ақлли-ҳушли ва яна ... сочлари тақимини ўпиб туришини орзу қиладилар... Ривоят Бир қизиқчининг отаси учта қовурилган балиқ олиб келибди. гизиқчининг ўзи уйда йўқ экан, онаси, келинглар, у келгунча буларни еб қўя қолайлик, дебди. Дастурхон ёзишибди. Бир маҳал қизиқчи келиб эшикни қоқибди. Онаси дарров иккита катта балиқни хонтахта остига беркитиб, кичкинасини дастурхонга қўйибди. гизиқчи бу воқеани эшикнинг тирқишидан кузатиб турган экан. Хамма дастурхон атрофига ўтиргандан кейин отаси: - Юнус пайгамбарнинг ҳикоясини эшитганмисан? – деб қизиқчидан сўрабди. - Мана бу балиқдан сўраймиз-да, - дебди қизиқчи ва балиқни олиб, огзига қулогини тутибди. – Бу балиқ у вақтда мен кичик эдим, бу нарсани

хонтахта тагида турган иккита балиқдан сўра, ўшалар билишади, деяпти, - дебди.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Х.Абдураҳмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонқулова. ўзбек тилининг амалий грамматикаси. – Т.: ўқитувчи, 1992. 2. Т.гудратов. Нутқ маданияти асослари. – Т.: ўқитувчи, 1993. 3. Ф.Умарова. Лотин ёзуви асосидаги ўзбек алифбоси ва имлосини ўрганиш курси учун усулий қўлланма. – Т. , 2001. 4. www.Ziyonet.uz

Похожие

Дарсдан ташқари вақтдаги тарбиявий ишларни ташкил этиш шакллари

Ўқувчиларнинг синфдан ташқари машғулотларини ташкил қилиш

Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларни режалаштириш методикаси

Замонавий мусиқа дарсларида амалий машғулотларни ташкил этиш усуллари

Узбек тили дарсларида замонавий педагогик технологияларни куллаш