Ўйин жараёнига рахбарлик қилиш. - Педагогиka - Рефераты

Ўйин жараёнига рахбарлик қилиш.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Ўйин жараёнига рахбарлик қилиш. Режа: 1. Ўйновчиларни хулқини ва ўйинни боришини кузатиш. 2. Ҳакамлик қилиш. 3. Ўйин жараёнида юклмани тақсимлаш. 4. Ўйинни тамомлаш. 5. Ўйин натижаларига якун ясаш. 6. Ўйинни тахлил қилиш.

Ўйновчиларни хулқини ва ўйинни боришини кузатиш. Ўйинни ва ўйин вақтида болаларни феъл-атворини, хулқини бирмунча даражада ўзлаштириши уни тўғри бошқаришига боғлиқ бўлади. Ўйинни ўз вақтида ташкилий равишда бошлаш жуда зарур. Вақтида бошланмасдан ушлаб туриш ўйин қатнашчиларини ўйин олди холатини пасайтиради, болаларни ўйинга тайёргарлигини пасайтиради. Ўйинни бошланишини тўхтатиб қолиш фақатгина шу холатда бўлиш мумкинки, қачонки ўйин қатнашчилари командани ҳаракат қилиш режасини мухокама қилганда. Ўйин шартли сигнал бўйича бошланади (Команда, хуштак, чапак чалганда қўлни ёки байроқни силкитганда). Ҳар хил буйруқда болаларни ҳаракат реакциясини тезлигини ва аниқлигини ривожлантириш учун турли- туман буйруқ ва сигналларни ишлатишини тавсия қилинади. Раҳбар белгиланган сигнал хақида болаларга олдиндан айтиб қўяди, шунинг учун барча ўйинчилар ўйинни мазмунини тушунтириш ва тегишли жойларни эгаллашлари керак. Кейинчалик рахбар ўйинни боришини диққат бериб айрим ўйинчиларни хулқ-атвори, хулқларини кузатиб баради ва уларни ҳаракатини йўналтиради. Болаларни ўйин қоидаларига онгли равишда риоя қилишга ўргатиш керак. Ўйин қатнашчилари ўйин қоидаларини ўйинни тушинтириш вақтида билиб оладилар, лекин уларга агарда олдинги ўйин қоидалари яхши ўзлаштирилган бўлса, ҳам, лекин уларга у тўғрисида ўйин жараёнини тез-тез эслатиб туриши ва тўлдириб бориши керак. Агарда кўпчилик ўйинчилар бир хил хатога йўл қўядиган бўлсалар, унда у ўйинни тўхтатади ва ўйинга ўзгартиришлар киритади. Раҳбар мураккаб ўйинларни ўтказишда дастлаб болаларни асосий ўйин қоидалари билан таништиради, сўнгра ўйинни бориш давомида қўшимча қоидаларни киритади.

Ўйин кескин буйруқ, бақириқ ёки чақириқ билан тўхтатиш манн этилади. Шунинг учун болаларни хуштак бўйича “Диққат!” шартли сигнали бўйича тўхтатишга ўргатиш керак. Ўйин жараёнида ўйинчиларни ижобий ташаббускорлигини ривожлантиришга ёрдам бериш керак. Ўйинга шундай раҳбарлик қилиш керакки, чунки ўйин жараёнини ўзи болаларга қанча-қанча хурсандчилик бахш этиши керак. Бу имкония фақат шундай холатда бўладики, агарда ўини қатнашчилари фаоллик, ижодий ташаббускорликни ва мустақилликни намаён қилганларида бўлиши мумкин. Ҳаммадан кўпроқ ўйновчилар ўзларини ижодкорлигини шундай ўйинларда, намоён қиладики яъни уларга ёқадиган ўйинлар тез-тез намоён бўлади. Рахабар болаларни ўйинга қизиқтириш, билиш уларни эргаштира билиши керак. Бунинг учун болаларни имкониятлари ва қизиқишлари уларни хохиши ва кайфиятига педагогик жихатдан тўғри ва уларни хис-туйғуга мос келишини хисобга олган холда раҳбарлик қилади; баъзи холларда ўзини хулқи билан болаларни эргаштириб, ўйинда қатнашади. Раҳбар шу билан бир вақтда, ўйинга қизиқиб кетмасдан, балки ўзини педагогик вазифасини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Ўйинда қатнашиши билан бирга, у нафақат ўйинчиларда қизиқишни оширади ва айрим вақтларда уларга алохида усулни, айрим тактик комбинациялардан дадили ва яхшилаб фойдаланишни ҳам кўрсатади. Агарда раҳбар ўйинда қатнашмайдиган бўлса, ўйинни кузатиш вақтида, у ўйин қатнашчилари билан биргаликда ютуқ ва камчиликларини биргаликда кўриб чиқилади. Ўйинчиларга топширилган, вазифани ва у қоидаларни виждонан бажаришгандагина онгли интизомга эришиш мумкин. Онгли интизом ўйинни жуда яхши ўзлаштиришга ва уни қатнашчиларига яхши кайфият бағишлашига ёрдам беради. Натижада ўйин яна ҳам кўпроқ қизиқарли бўлиб боради. Болаларда ўйинда ўзини тутишини онгли муносабатда бўлишини тарбиялайди, уларни ўртоқларини мардонавор ҳаракат қилишига

йўналтиради: “Ўртоғингни қутқар!”, “Орқада қолаётганларга ёрдам бер!”, “Ўзингни ўртоқларинг билан мақсадга эришинг!”, “Ўзинга берилган вазифани охиригача бажар, бўлмаса команданг ютқазади!”. Айниқса кўпроқ диққат-эътиборни болаларни жамоада ўйнашга одат бўлинган ўйинларга қаратилиш керак. Ўйин жараёнида ўйновчиларни кайфиятини хисобга олиш жуда зарур бўлади. Агарда ўйин ёқмаган бўлса ва уни қандай сабабаларга кўра ёқмаганлигини хисобга олиш керак: жуда ҳам содда ёки уни тескариси, мураккаб бўлиш мумкин. Бундай холатларда ўйин қоидаларини алмаштириш (мураккаблаштириш ва соддалаштириш), бошқа иложи топилмай қолганда, ўйинни узоқ вақт давом этишини қисқартириш керак. Раҳбарга ўйинни энг кўпроқ ҳавфли онларни (мураккаб тўсиқлар устидан сакраб ўтиш,баландликдан пастга сакраш, девор, асбоб-анжомлар атрофида югуриш) хисобга олиш зарур ва ҳар доим мухофаза қилишга тайёр бўлиш керак. Бунда ўйинга қатнашмаётган болаларни жалб қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Мухими шуки ўйин шуғулланувчиларни ҳулқини ва кайфиятини нерв системасига самарали таъсир кўрсатадиган ижобий хиссиётни келтириб чиқаради. Лекин ўйинда маъқул бўлмаган сифатларни тарбиялашга ёрдам берадиган, салбий хиссиётни келиб чиқишидан (хафа бўлиш, жахл чиқиш, қўрқиш) қочиш керак. Шунингдек ўйин ўзаро муносабатини тартибга солиш, ортиқча асабийлашларини ўзаро муносабатини тартибга солиш, ортиқча асабийлашишдан холи бўлиши зарур. Ўйинда айрим холатларда тартиб бузилади, чунки рахбар ўйинни тушуниб бўлмайдиган қилиб гапириб берганда келиб чиқиши мумкин. Бундай холат тезда ўйин қоидаларини қўшимча тушунтириш керак. Шунингдек, интизом командаларга нотўғри бўлинганда ёки ўйин бошиларини нотўғри танлаш натижасида бузилиш мумкин. Болалар тўпалон қилади уни ачиғини келтиради. Командаларни нотўғри бўлинганда (бири иккинчисидан кучли бўлганда) ўйин вақтида бўш бўлган команда ўйин

қатнашчилари кўпроқ эътироз билдиришади. Агарда ўйинчиларни сони тенг бўлганда командаларда, рахбар яхши эътибор бермаса, бунда ҳам ёмон бўлиши мумкин. Уни сезиб, ёмон кўриб қолганда кечиктирмасдан хатоки тўғрилашиши керак. Ўйинда кўпроқ ўзини тута билмайдиган ўйинчилар интизомни бузадилар. Улар билан алохида, яккама-якка тарбияаий ишларни олиб бориш зарур: ўйин бошига хакамликка оид маъсул ролларни юклаш мумкин, айрим холларда унинг тескариси бўлади, яъни ўйиндан четлаштирилади. Ўйин жараёнида мухим умумий қизиқишларига эга бўлган ўйин қатнашчиларини бир бутун жамоага бирлаштирилади. А.С. Макаренконинг ўғил ва қиз болаларни ўзининг шахсий мувоффақияти билангина эмас, балки айниқса ўз командаси ёки жамоасининг мувоффақиятлари билан фахирланиш рухида тарбиялаш зарурлиги хақида айтган гапларини хеч қачон унитмаслик керак. Шунингдек болаларда харқандай мақтанчоқликни олдини олиш, рақиб кучини хурмат қилишни тарбиялаш, уларнинг эътиборини уюшқоқликка, машқ қилишга ва командада интизом бўлиши кераклигига жалб қилиш лозим. Нихоят болаларнинг ўз мувоффақиятлари ва мағлубиятларига жиддий муносабатда бўлишларига эришиш керак. Ўйновчилар ўртасида соғлом ўртоқлик муносабатлари бўлиши шарт. Ўйин ғолибларини манманликка берилиб кетишига йўл қўймаслик зурур ва бу эса мағлубиятга учраганларни ўйинга бўлган қизиқиши сус ўтиришга олиб келади. Ўйновчиларнинг ўзаро ҳаракати ўртоқлик ва дўстлик асосида ташкил қилинганлиги хис қилишлари шарт. Ҳакамлик қилиш. Ҳар бир ўйин объектив ва оқилона хакамлик қилишни талаб қилади. Агар ўйин қоидаларнинг бажарилишини диққат билан ва жиддий равишда кузатилмаса, ўйин ўзининг таълим-тарбиявий ва педагогик қиймати ва

ахамиятини йўқотади. Ўйин қоидалари бажарилишини кузатиш билан биргаликда, рахбар педагогик усуллар ёрдам билан таълим ва тарбияни бошқариб боради. Хакам эса ўйинда усулларни тўғри бажарилишини кузатади, бу ўйин техникасини яхшилашга ва унга бўлган қизиқишни тўлиқ оширига ёрдам беради. Командаларга бўлиниб ўйналадиган ўинларда, бунда объектив ва аниқ хакамлик қилиш алоҳида аҳамиятга эга, бу айниқса мусобақа ёрқин ифода қилган ва ҳар бир команда ютишига манфатдордир. Ҳакам командаларнинг куч ва ўйинчиларини сони жихатдан тенг бўлишини, шунинг учун бир ҳил шароит яратилишини (ўйин ўтказиладиган, асбоб-анжомлар ва бошқалар жихатдан) кузатиб бориши керак. Нотўғри хакамлик қилиш ишончини йўқотади, уни обруси тушиб кетади, ўйновчилар улар билан хисоблашмай қўядилар. Хакам барча ўйновчиларни кўришга ва уларга халақит бермасликка, кузатишга қулай бўлиши учун жой топиши шарт. Унга айрим ўйинларда ўйинчиларини силжишларини кузатиш учун майдон бўйлаб ҳаракат қилишга тўғри келади. Ҳаракат ўйин қоидасини бузулганлигини сезгандан кейин, даров ўз вақтида ва аниқ сигнал беради. У ўйновчилар билан бахислашишга киришмасдан одоб билан танбех беради. Шу билан бирга ўйинни натижаларини тўғри якунлаш хакамга боғлиқ бўлади. Лекин ҳаракатли ўйинларни тўғри хакамлик қилиш болаларда хақиқатгўйликни хакамга ва уни қоидаларига нисбатан хурматда бўлишни тарбиялашга ёрдам беради. Хакамга тегишли танбех бериш ва тушунтириш беришни ўйин тамом бўлгандан кейин амалга ошириш керак. Ўйин жараёнида юклмани тақсимлаш. Ҳаракатли ўйини ҳар бир ўйин қатнашчисини имкониятини ҳисобга олиш жуда қийин, шунингдек уни шу вақтдаги жисмоний холатини ҳам.

Шунинг учун бирданига хаддан ташқари мушакни таранглаштиришни тавсия қилинишда, чунки у тез чарчаб қолишни келтириб чиқаради нафас олишни секинлаштиришни талаб қилади. Бунинг учун оптимал юкламани таминлаш шарт. Юкламани интенсив тез боришни дам олиш билан алмаштириб бориш керак. Ўйини ўтказишга киришишдан олдин, болаларни кайфиятини ва олдинги ўтган фаолияти ҳаркатини хисобга олиш зарур. Агарда ўйин катта жисмаоний ёки ақлий зўриқишдан кейин ўтказилса (синфда назорат ишдан кейин ёки далада ишлаш) катта зўриқишни талаб қиладиган, усуллардан мустассно, кам ҳаракатли ўйинларни таклиф қилиш керак. Машғулот вақтида интенсив ўйин билан кам ҳаракатли ўйин билан алмашиб борилади. Шуни ҳисобга олиш кераки, ўйновчиларнинг жўшқин холатини ошириш билан ўйинда юклама ошади. Бироқ ўинга берилиб кетган, ўйновчилар бир-биридан ошиб кетишга ҳаракат қилиб, ўзларини имкониятларини хисобга олишмайди ва куп куч сарифланади, бу эса сезги меъёрларини йўқотади. Ўйновчи болалар тез-тез кучига ортиқча баҳо беради ва чарчашни келиб чиқишини сезмайдилар. Шунинг учун раҳбар уларнинг кайфиятига, тайёргарлигига, саломатлик холатига ишонмаслиги керак. Чунки кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларга бериладиган юклама, катталарга қараганда аста- секин ошириб борилади. Гарча ўйинчилар хали дам олишга ихтиёж сезилмаса ҳам гох ўйинни тўхтатиб қўйиш мумкин. Ўйинда юклама ўйин қатнашчиларининг умумий ҳаракатчанлигини ошириш билан ёки камайтириш билан тақсимлаб борилади. Юкламани ўзгартириш учун ҳар хил методик усуллар мавжуддир. Буни қисқа вақтли танаффусларда хатони тахлил қилиш, очколарни хисоблаш, ўйин қоидаларини аниқлаш, ёрдамчиларни тайинлаш, югуриб ўтиш учун масофани қисқартириш, ўйинда такрорлаш сонини камайтириш ва хокозо шунинг учун улардан фойдаланишни уюштириш мумкин. Уларни фаолигини

ошириш учун, ўйновчиларни гурухлар бўлиб югуриб бошқа жойга ўтиш масофасини ошириб бориб, қўшимча тўсиқлар билан тўлдириб, ўйин қатнашчиларини ҳаракатчанлигини ошириш мумкин. Ўйин бошилар узоқ вақт давомида дамолмасдан ҳаракатда бўлишига, йўл қўймаслик шарт. Ўйин бошларини вақти-вақти билан ҳаттоки, агарда улар ютаолмаслар ҳам алмаштиришни тавсия қилинади. Барча ўйновчилар иложи борича ҳамма ўйновчилар тахминан бир хил юклама олишлари шарт. Шунинг учун ўйнда ютқазган ўйинчиларни (агарда бу ўйин қоидаси бўйича талаб қилинса) фақатгина қисқа вақтга чақириш мумкин. Энг яхшиси уларни ўйиндан чиқармаслик керак, уни ўрнига жорима очко берилгани маъқул бўлади. Тиббий назорат маълумотларини хисобга олиш керак, алохида диққат- эътиборни заиф болаларга қаратилиши зарур. Улар учун яккама-якка юклама бериш, яъни қисқартирилган масофа, енгилаштирилган топшириқ ўйинда бўлиши вақтини қисқартириши мақсадга мувоффиқдир. Очиқ хавода ўтказиладиган ўйинни давом этиши шунингдек оби-хаво шароитига боғлиқдир. Очиқ хавода ўтказиладиган машғулот вақтида организмга ҳаракатни физиологик таъсир этиши ошиб боради. Ўйндаги юклама ўйин майдончасини катта-кичиклигига боғлиқ бўлади: майдон қанча катта бўлса, ўйин қатнашчилари шунча кўп юклама оладилар. Шундай қилиб тақсимлаш ўйин ўтказиш шароити ва методикаси бўйича аниқланади. Ўйинни тамомлаш. Ўйин давом этиши, шуғулланувчиларнинг таркибига машғулотни шартига ва ўйинни характерига боғлиқ бўлади. Ўйин ўз вақтида тамомалш жуда мухимдир. Ўйинни олиндан тугатиб қўйиш ва уни чўзиб бориш ҳам мумкин эмас.

Ўйинни давом этиши ўйин қатнашчилари сонига (ўйновчиларни сони қанча кам бўлса, ўйин шунча қисқа бўлади), уларни ёшига (кичик мактаб ёшидаги болалар узоқ вақт давомида зўриқиши мумкин эмас), ўйинни мазмунига (катта зўриқишни талаб қиладиган ўйинлар, қисқа бўлиши керак), ўйинни ўтказиш жойига раҳбар томонидан таклиф қилинган меъёрда, рахбарни тажрибасига (кам тажрибага эга бўлган рахбарни ўйини узоқ давом этмайди) ва бошқа сабабларга боғлиқ бўлади. Раҳбар ўйини тамом бўлиш вақтини аниқлаш шарт. Агар ўйинда чарчашни биринчи аломатлари пайдо бўлиши билан, (эътибор бермайдиган бўлса, қоидани бузганда, ҳаракатни тўғри бажариши, мақсадага эришишда қаъттиятликни етарли даражада намоён қилмаслик, қизикишни пасайиши кўпчиллик ўйин қатнашчиларида нафас олишни тез-тез бўлиши) ўйинни тўхтатиш керак. Раҳбар ўйин олдидан белгиланган вақитда яъни ўйинни маълум вақит ўтишидан кейин тўхтатиши мумкин. Буларни хисобга олаган холда, ўйин қатнашчиларини ўзларини кучларини мос равишда тақсимлайдилар вақтини томом бўлишига 1-3 дақиқа қолганда ўйин қатнашчилари огохлантирилади. Жамоа бўлиб ўйналадиган ўйин олдидан иложи борича ўйин қатнашчиларига уни неча марта қайтаришини айтиш керак. Агар ўйин маълум вақтда томом қилишни билмасалар рахбар уни қачон томом бўлиши тўғрисида огохлантиради масалан, “Ўйин боши алмашмагунча, ўйнаймиз”, “Яъни 1-2 дақиқа ўйнаймиз” ва х.к. Ўйинни томом бўлиши ўйин қатнашчилари учун кутилмаган холат бўлмаслиги керак. чунки булар болалар ўртасида салбий келишмовчиликларни келтириб чиқаради. Шунингдек ўйинни давом этиши машғулотни шаклига боғлиқ. Жисмоний тарбия дарсида ўтказиладиган, ўйин вақти чегараларнган бўлади. Агарда у синфдан ташқари вақтда ўтказиладиган бўлса, унда у узоқ давом этиши мумкин ва болаларда кўпроқ чидамлиликни тарбиялашга ёрдам

беради. Бундай ўйинлар ўқувчиларни яна ҳам юқори кучланишларга ўргатади. Шундай қилиб рахбар ўйинни шу вақтда яъни қачонки болалар ҳам чарчамасдан унга янада қизиқиш ортаганда улар тетик, тўлақонлик ҳаракатда бўлганвақтда томом қилиш мумкин. Ўйин натижаларига якун ясаш. Ўйин натижаларини аниқлаш катта тарбиявий ахамиятга эгадир. Раҳбар ўйин томом бўлгандан кейин уни натижасини айтиши шарт. Бунинг учун тинч шароит яратиши керак, агарда керак бўлса, ёрдамчилардан очкони хисобга олиб борувчилардан маълумотни йиғиб олади ва натижани баланд овозда эълон қилади. Ҳеч қачон хакам билан этишишга йўл қўймаслиги зарур. Чунки хакамни қарори барча учун мажбурийдир. Ўйин натижаларини аниқлашда нафақат тезликни бироқ у ёки бу топшириқни сифатли бажаришини хисобга олишни, буни ўйин қатнашчисини олдиндан огохлантириш керак. рахбар ўйин тугагандан кейин айрим ўйинчиларни ҳаракатларига ва умуман ўтказилган ўйинга бахо бериш ўйин натижаларига якун ясайди. Ўйинни тахлил қилиш. Ўйинни натижаларини эълон қилишда ўйинни тушиниб етиш, ўйин қатнашчилари томонидан техник усуллар ва техникасида қўйилган хатосини кўрсатиб бериш зарур. Кичик мактаб ёшидаги болаларга ўйинни сюжетини тахлил қилишда ўйинни сюжетини ривожлантиришдаги ижобий ва салбий томонларни, алохида ролларни яхши бажарган ўйин қатнашчиларини кўрсатиб ўтиш жуда фойдали бўлади. Ижобий ташаббус кўрсатган ва ўйин қоидаларига риоя қилган ўқувчиларни алохида ўрнак учун кўрсатиб ўтиш керак.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, яъни ўйин жараёнини ўтказишини ўзи жуда мураккаб: у нафақат болаларни ёш хусусиятларига, ишлаш шароитига, балки болаларни жамоа бўлиб ўйнашга тайёргарлигига, уларни кайфиятига, ўйин раҳбарини ўзининг махоратига ҳам боғлиқ бўлади. Ўйинни ўтказиш педагогик жараён бўлиб, уни хардоим ҳам олдиндан айтиб бўлмайди. Болалар билан шуғулланишни амалий тажрибаси шуни кўрсатадики, ўйин жараёнида ўйновчиларни ҳаракатини тахлил қилишни ва тузатишни билиш, тўғри тахлил қилишни ва ўйинни рахбари сифатида ўзини хулқини бахолашни билиш ўйинга рахбарлик қилиш махоратини такомиллаштиришга ёрдам беради.

Похожие

Харакатли ўйин хакида асосий тушунча

«Таълим муассасасини бошқариш» мавзусидаги дидактик ўйин технологиясининг ижодий ўйин методидан фойдаланилган машғулотнинг технологик харитаси

Халк таълими назоратчиси томонидан мактабгача таълим муассасаларига рахбарлик

Укитиш жараёнига технологик ёндашувнинг мохияти ва ахамияти

Бошлангич синф укувчиларини уз-узини бошкаришга ургатишда педагогик рахбарлик