XIV-XVII asrlarda movaraunnaxrda ta‘lim-tarbiya va pedagogik fikr - Педагогиka - Рефераты

XIV-XVII asrlarda movaraunnaxrda ta‘lim-tarbiya va pedagogik fikr

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

XIV-XVII asrlarda movaraunnaxrda ta‘lim- tarbiya va pedagogik fikr Reja: 1. Amir Temur dvrida Movaraunnaxrda ilm-ma‘rifat rivoji, maktab, madrasa va pedagogik fikr. «Temur tuzuklari» ning tarbiyaviy ahamiyati. 2. Abu Lays as- Samarqandiyning «Bo’ston ul orifin» asarida ilm- ma‘rifat haqidagi fikrlari. 3. Mirzo Ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati. 4. Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari. 5. Z.M. Boburning ma‘rifatparvarlik g’oyalari. 6. Jaloliddin Davoniyning pedagogik fikrlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi

1. Amir Temur dvrida Movaraunnaxrda ilm-ma‘rifat rivoji, maktab, madrasa va pedagogik fikr. «Temur tuzuklari» ning tarbiyaviy ahamiyati. Temuriylar hukmronligi davri 1370 yildan Temur hokimiyat tepasiga chiqqan davrdan boshlanib, 1507 yil Shayboniyxon (20 may) Hirotni egallashi bilan tamom bo’ldi. Bu davr O’rta Osiyo xalqlari shu jumladan, o’zbek xalqi madaniyati ilm-fani, maorifi, san’ati va adabiyoti tarixiy taraqqiyotining yangi va sermahsul bir davridir. Bu davrda O’rta Osiyo xalqlari ilm-fan, maorif, me’morchilik, adabiyot, tasviriy san’at, naqqoshlik, muzika va boshqa sohalarda juda katta hissa qo’shdilar. Shu jihatdan ko’zda tutib tadqiqotchilar bu davrni Sharq repessansi – Uyg’onish davri deb aytadilar. Iqtisodiy va madaniy sohadagi bu rivojlanish davlatning barpo qilinishi bilan chambarchas bog’liq edi. Xalq ommasini mug’ul zulmiga qarshi ozodlik hukumatidan foydalanib, u Movarounnahrdan tashqari bosqinchilik urushlari natijasida Eron, Iroq, Ozarbayjon va Hindistonning shimoliy qismini o’ziga itoat qildirdi. Shunday qilib, O’rta er dengizidan to Xitoy chegarasigacha cho’zilgan katta imperiya vujudga keltirildi. Teumr qattiqqo’llik bilan o’zaro ichki urushlar va feodal tarqoqlikka chek qo’ydi. Temur o’zi zabt qilgan mamlakatlarning son- sanoqsiz boyliklari bilan hunarmandlari usta va me’morlarini ham Samarqandga olib keldi. Bularning kuchi va mahalliy ustalarning ishtiroki bilan shaharlarda masjid, madrasa va madaniy-maishiy binolar barpo etdi. Ayniqsa, Samarqandning qiyofasi tubdan o’zgardi. Unda azim va ko’rkam binolar, bog’lar va saroylar, ko’priklar va kanallar paydo bo’ldi. O’sha davrda O’rta Osiyoning qo’shni va Sharq va G’arb mamlakatlari bilan savdo elchilik munosabatlari rivojlandi. Temurni jahonga mashhur qilgan 2 g’alabasi: To’xtamishxon va Yldirim Boyazid. Temur vafot etishi bilan (1405 yil) uning davlati parchalanib ketdi, ko’p o’lkalar undan ajralib chiqdi. Temurning vorislariga Xuroson va Movaraunnahr qoldi. Xuroson va Movaraunnahr taxti uchun qattiq kurash boshlanib ketdi. Uzoq davom etgan qonli kurashlardan keyin 1409 yilda taxtga Shohruh chiqdi. U Xurosonni o’ziga qoldirib, Movaraunnahrni o’g’li Ulug’bekka berdi. 1447 yilda

Shohruh vafot etdi. 1449 yilda Ulug’bek yovuzlarcha o’ldirildi. Taxt-toj kurashlari yanada kuchaydi. Nihoyat, 1450 yillarga kelib bu kurash bir muncha pasaydi. Xuroson Abulqosim Bobirga Movaraunnahr Abusaidmirzoga o’tdi. Abulqosim Bobirga vafotidan keyin Xurosonni ham mustabid va johil Abusaid egallaydi. U 1469 yilda G’arbiy Eronga hujum qilib jangda engilib halok bo’ldi. Ko’p yillar davomida taxt-toj uchun kurashib kelgan Sulton Husayn Boyqaro Xuroson taxtini egallab oladi. Alisher Navoiy va boshqa ma’rifatparvarlarning faoliyati va tashabbusi bilan davlat hokimiyatini bir muncha mustahkamlab oladi, obodonchilik, ilm-fan, maorif, san’at va adabiyot ishlariga e’tibor beradi. Biroq taxt-toj talashlari saroy amaldorlari fitnasi va ishratparastliklar natijasida Husayn Boyqaro saltanati tanazzulga yuz tutdi. Samarqand va Farg’ona hokimliklari va boshqa temuriy davlatlar tobora zaiflashib ketdi. Bularning barchasi temuriylar hokimiyatining halokatga sudradi. Bundan foydalangan Shayboniyxon (1450- 1510) Movaraunnahr va Xurosonni bosib oldi. Z.M. Bobur temuriylar hokimtyaini saqlab qolish uchun olib borgan ko’p yillik kurash natija bermadi. Temuriylar davrida 2 ta madaniy markaz mavjud bo’lib, bularning biri Samarqand, ikkinchisi Hirot edi. Shunisi diqqatga sazovorki, temuriy hukmdorlari ilm qilibgina qolmasdan, ularning ichidan atoqli olimlar, shoirlar, san’atkorlar, ma’rifatparvarlar ham etishib chiqqan. Buyuk astronom Mirzo Ulug’bek, shoirlar Mironshoh, Husayn Boyqaro, Z.M. Bobur va boshqalar bunga misol bo’la oladi. IX-XII asrlarda jahon ilm-fani taraqqiyotida mislsiz katta rol o’ynagan O’rta Osiyo XIV-XVI asrlarda ham tabiiy va gumanitar fanlar sohasida bir qancha buyuk olimlarni etishtirdi, jahon fani taraqqiyotiga yangi hissa qo’shdi. 2-masala. Abu Lays as- Samarqandiyning «Bo’ston ul orifin» asarida ilm- ma‘rifat haqidagi fikrlari. Abu Lays Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim as-Samarqandiy 1003 yilda vafot etgan. Mashhur qonunshunos va ilohiyot olimi Samarqand shayxulislomi Abu Lays Samarqanday didaktik xarakterga ega bo’lgan «Fiqh

xazinasi», «Oriflar bo’stoni», «Qur’on tafsiri» va shunga o’xshagan bir qancha asarlari mashhurdir. Sun’iy sug’orishga asoslangan xo’jalikni rivojlantirish, kemasozlik, dengiz sayohati va boshqalar astronomiya, geometriya, matematika va boshqalar tabiiy fanlarning tarqqiy etishini taqazo qilsa, jamiyatning ma’naviy ehtiyoji gumanitar fanlarning o’sishini talab qilar edi. Tabiiy fanlardan ayniqsa astronomiya fani yuksaldi. Astronomiya fanining yutuqlari, xususan XV asrning birinchi yarmida samarqandda yashab, tadqiqot ishlarini olib borgan Mirzo Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid va Ali Qushchi kabi buyuk olimlarning faoliyati bilan bog’liqdir. Ulug’bekning astranomik jadvali va uning rahbarligida bino qilingan rasadxona o’sha davr astranomiya fani yutuqlarining cho’qqisi bo’lib, fanning keyingi taraqqiyotida chuqur iz qoldirdi. Meditsina sohasida Ibn Sino ta’limotini davom ettirgan va rivojlantirgan Chagminiy, Faxriddin Xo’jjandiy, Sultonali Xo’jjandiy, Yusuf tabib kabi etishdi. Gumanitar fanlar tarix, adabiyotshunoslik, tilshunoslik va fanlar o’sdi. Tarix fani sohasida Temurning urush-yurishlarini tasvirlovchi «Zafarnoma» asarining avtori Sharofiddin Ali Yazdiy, «Zubdatut Tayorix» asarini yozgan Xufizu Abru, «Matlaus-Sa’dain» asarini yaratgan Abdurazzoq Samarqandiy, 7 jildlik «Ravzatus safo» asarini bitgan Mirxond, shuningdek Xondamir, ibn Arab shoh Zayniddin Vosifiy va boshqalar etishdi. Bu tarixchilarning boy faktik materiallar to’plagan. Adabiyotshunoslik sohasida tazkiralar, aruz vazni nazariyasi, qofiya va boshqalarga doir misollar yaratildi. Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoul Husayniy, Koshiriy kabi adabiyotshunoslar etishdi. Tilshunoslik sohasida nazariy tadqiqotlar olib borildi. Arab tili grammatikasiga doir asarlar, lug’atlar paydo bo’ldi. «Muhokamatul-lug’atayn». 3-masala. Mirzo ulug’bekning ilmiy-ma’rifatparvarlik faoliyati Ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishida Ulug’bekning roli katta bo’ldi. Ulug’bek nomi bilan shuhrat qozongan Muhammad Tarag’ay 1394 yil 22 martda

tug’ildi. Yuqorida aytganimizdek, Temur vafotidan keyin 4 yil davom etgan toj- taxt uchun kurashlari natijasida hokimiyat Ulug’bekning otasi Shohruh Mirzo qo’liga o’tdi. Shohruh Mirzo o’zi Xurosonda podsholik qilib, poytaxti Samarqand bo’lgan Movaraunnahrni Ulug’bekga topshirdi. Biroq Ulug’bek boshqa temuriy hukmdorlardan ko’p farq qilar edi. U yangi viloyatlarni qo’lga qo’lga kiritishga, davlatni kengaytirishga emas, balki ko’proq obodonchilikka, ilm-fan va ma’rifatning rivojlanishiga e’tibor berdi. Jumladan, u Buxoro, Samarqand, G’ijduvon va boshqa shaharlarda madrasalar qurdirdi. U Buxoro madrasasining darvozasiga «Ilmga intilish xar–bir muslim va muslima uchun karzu-farzdir. Degan xadisni yezdirib kuygan.Demak. u musulmon erkakl а r bilan bir qatorda xotin-qizlarning ham ilm olish huquqini himoya qilgan. Ayniqsa, Samarqanddagi Ulugbek madrasasi mamlakatda diniy va dunyoviy ilmlarni tarqatishda tabiiy fanlarni rivojlanishda o’ziga xos markaz rolini o’ynadi. Madrasaning birinchi mashg’ulotini mashhur olimlar Muhammad Xavofiy va Qozizoda Rumiylar o’tkazgan edi.Madrasa yirik ilmiy markazga aylandi. Ulug’bek, G’iyosiddin Jamshid, Abuali Birjandiy, Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Maryam Chalabiy va boshqa olimlar astronomiya, matematika, geometriya va boshqa fanlardan muntazam ilmiy ish olib bordilar. Ulug’bek bu olimlarning yordami bilan Samarqandda Obirahmat arig’i yonida Ko’xaq tepaligida 1424 yilda katta rasadxona-observatoriya qurdi. Bu observatoriyadagi asboblar, jumladan asosiy asbob bo’lgan sekstant o’z aniqligi bilan XV asrning barcha observatoriyalaridagi asboblardan ustun turadi. Ulug’bek bu observatoriyada ertayu-kech kuzatish olib boradi, sayyoralar olamining sirlarini aniqlaydi. 1018 yulduzning holati va harakatini o’rganib chiqadi. Astronomiya fanini yangi taraqqiyot pog’onasiga ko’taradi. O’z kuzatishlarini yakunlab o’zining yirik asari «Ziji jadidi Ko’ragoniy (Yangi Ko’ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «Din tumanday to’zg’ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning ahamiyatini yuksak baholaydi. Bu asarida Ulug’bek hindlar, greklar, eronliklar va

boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy tahlil qilib, o’zidan oldin o’tgan Erotosfen, Gipparx, Ptolomey, Al-Battoniy, Ibn Yunus, Nasriddin Tusiy va boshqa astronomlarning muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi. Sayyoralar olamini o’rganishda, yil, hafta, kecha-kunduzni belgilashda mislsiz katta yutuqlarga erishdi. Ulug’bek yilni takomillashmagan asboblar bilan o’lchab hisoblashda atigi 58 sekundda xato qilgan (hozirgi zamon hisobi bo’yicha 2 yil 365 kun 6 soat 9 minut 10 sekunddan iborat). Ulug’bek tuzgan bu yulduzlar jadvali vaqt ustidan nazorat qilishda, kun, hafta, oy va yillarni to’g’ri belgilashda shahar va mamlakatlarning koordinatalarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1 oy harakatiga hijriy kalendar asoslangan arab kalendari bo’yicha hisoblaganda har yuz yilda 3 yil tafovut chiqadi. (Hozirgi Grigoryan kalendarida ham har 4 yilda 1 kun ortib qoladi. U qobisa yiliga qo’shib hisoblanadi). Ulug’bek san’at ahillari va shoirlarga homiylik qilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, u muzika kuylari ham yaratgan, she’rlar yozgan. Ulug’bekning ilm va ma’rifat bilan keng shug’ullanishi, san’at va adabiyotga ixlosi xotin-qizlar taqdiriga gumanistik munosabatda bo’lishi va boshqa ilg’or harakatlari reaktsion ruhoniylar boshchiligida barcha reaktsion qora kuchlarni o’rtadan olib tashlash uchun chora- tadbir ko’rdilar. Ulug’bek 1449 yil 27 oktyabrda yovuzlarcha o’ldirdi Samarqand Ulug’bekdan keyin ham uzoq vaqtgacha O’rta Osiyoning katta ilmiy va madaniy markaz bo’lib qoldi. XV asrning ikkinchi yarmida maydonga chiqqan buyuk Alisher Navoiy ham, uning ustozi Jomiy ham Samarqandda o’qiganlar. Hirot asta-sekin Xuroson va Movaraunnahrning yirik madaniy markaziga aylana boshladi. Bu shaharda XV asrning II yarmida adabiyot, san’at, maorif, muzika, xattotlik, minatyura san’ati taraqqiy eta bordi. 4-masala. Alisher Navoiyning pedagogik qarashlari O’zbek xalqining ulug’ shoiri va dunyo adabiyotining klassiklaridan biri Alisher Navoiydir. U 1441 yil 9 fevralda Hirotda tug’ildi. Uning oilasi va

qarindosh urug’lari temuriylar saroyiga yaqinlashtirilgan xizmatchi aristokratiyadan edi. Uning otasi G’iyosiddin kichkina Abulqosim Bobirning saroy xizmatchilaridan bo’lib, keyin sabzavorda hokim bo’lgan. Alisher oilasi va Husayn Boyqarolar oilasi bir-birlari bilan yaqin edilar.Alisherning o’qishga havasi erta boshlandi. U maktabga Husayn Boyqaro bilan birga o’qidi. Ular orasidagi do’stlik mana shu maktabdan boshlangan.Alisher o’quvchilik yillarida fors adibi Shayx Sa’diyning «Guliston va Bo’ston», eron shoiri Fariddin Attorning «Mantiqut-tayr» asarlarini zavq bilan o’qigan.Alisher otasining yordami bilan jiddiy o’qishga berildi, adabiyot va san’atni sevdi. O’zbek, Eron va arab adabiyoti bilan tanishdi.Alisher 1456 yil Hirotdan Mashhatga keldi va Husayn Boyqaro bilan Xuroson podshosi Abulqosim Bobir xizmatiga kirdi.1472 yil fevral oyida Navoiy Husayn Boyqaroning rasmiy vaziri qilib belgilandi.Zamonasining katta olimi, shoiri A. Jomiy, shoir Said Hasan Ardasherlar Navoiyning yaqin do’sti va maslahatdoshlari edilar.Navoiy xalqning hayotini bilar, uni sevar va xalq ma’rifati ustida doim o’ylar edi. Alisher o’zining butun faoliyatini xalq manfaati ustida doim o’ylar edi. Alisher o’zining butun faoliyatini xalq manfaati uchun muhim bo’lgan ishlarga bag’ishlashni istar edi. Odami ersang demagil odami, Oniki yo’q, xalq g’amidin g’ami . Alisher va uning atrofidagi taraqqiyparvar kishilar xalqni izmiga, mansabdorlarning o’zboshimchalikdagi, davlat daromadlarini o’z foydasiga ishlatishga qarshi kurashdi. Navoiy 1488 «Sirojul-muslimin», «Majolisun-Nafois» asarda 413 shoir va yozuvchilar haqida Navoiy ma’lumot beradi. 1490 yilda «Risolai Mufraft dar fani muammo» 1492 «Mezonul-avzon (vazn mezoni) 1492-94 yillarda «hamsatul- mutayyirin» («Besh hayrat») 1494 «holati pahlavon Muhammad» 1496 «Nasoimul-Muhabbat» («Sevgi shabadalari»). Bu asar darveshlar to’g’risida yozilgan. Navoiy 1498-99 yillarda «Lison ut-tayr» («Qush tili») nomli doston yozadi. Bu asar Navoiyning bolalikda sevib o’qigan «Mantiqut-tayr» ga o’xshamaydilar.

1499 yilda yozgan «Muhokamatul lug’atayn» asarida turkiy til-o’zbek bilining boyligi va bu tilda ilmiy, badiiy asarlar yaratish uchun to’la imkoniyat borligini isbot qiladi. 1500 yilda yozilgan asar «Mahbub ul-qulub» («Ko’ngillarning sevganidir») dir. Navoiy 1501 yil 3 yanvar yakshanba kuni tong vaqtida vafot qildi. Navoiy-o’zbek adabiy tilining asos soluvchisi, o’zbek adabiyotining eng buyuk klassigi, zamonasining entsiklopediyachi olimi, lingvist, adabiyotshunos, muarrixidir. Uning adabiy merosi juda boy ko’p qirralidir. Navoiy o’z asarlarida, o’zbek tilining dunyodagi eng boy va go’zal adabiy va fanniy tillardan ekanini ko’rsatgan, bu tilda mislsiz badiiy va ilmiy asarlar yaratgan genial yozuvchi va mutafakkir sifatida maydonga chiqadi. O’zbek madaniyati va tarixida yangi bir davr ochadi. Navoiyning genial asarlari orqali bu til dunyoning eng boy va go’zal poetik tillari qatoridan o’rin oldi. Turk nazmida chu tortib men alam, Ayladim ul mamlakatni yakkalam. Navoiyning insonparvarlik ideallarini targ’ib qildi. Odami ersang demagil odami, Onikim yo’q, xalq g’amidin g’ami . Navoiy mehnatkashlar hayotini yaxshilashni ularni ma’rifatli qilishni orzu qildi. U fan va bilimning sof vijdonli kishilar qo’lida umuxalq baxti uchun xizmat qilishiga ishondi. Hiylagar va munofiqlar bilan bilim olganlaridan so’ng yanada xavliroq bo’lib qoladilar. Ular ilm mo’’jizalaridan xabardor bo’lganliklaridan foydalanib, mehnatkash xalqni aldashga, harakat qiladilar, fanni firibgarlik va aldash vositasiga aylantiradilar. Ilmni kim vositai joh etar, O’ziniyu xalqni gumroh etar. Olim agar joh uchun o’lsa zalil, Ilmi aning jahliga bo’lgay dalil. Navoiy vafo va muhabbat zaminiga aql va ilm urug’ini sepib, ularning guli va mevalari bilan hayotni bezamoqchi, ilm va ma’rifatning ildizlari keng yoyilgan bir

mamlakat barpo qilmoqchi bo’ladi. Navoiyning fikricha, kishilar aql va adolatni shior qilsalar hayotning zangini oltinga aylantirish mumkin.Xuddi shuning uchun u ota-onalarning o’z farzandlarning ta’lim va tarbiyasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga e’tibor berishni qayd qiladi. Qilmoq erur biri muallim talab, Qil-ali ma’lum anga ilmu adab. Itki, tallumda chu bo’ldi kamol. Navoiy o’z zamonasidagi ayollarning o’ta ayanch ahvoliga yurakdan achinadi, ularning xo’rlanganliklaridan shikoyat qiladi, ayollardagi qobiliyatni, mahoratni, o’quvchi madh etadi. Yuz tuman nopok erdin yaxshiroq Pok xotinlar oyog’ining izi. Shoir kishilarni ota bilan birga onani ham juda hurmat qilishga, onalarni qadrlashga chaqiradi. Boshini fido ayla ato qoshig’a, Jismini qil sadqa ano qoshig’a. Tun-kununga aylagil nur fosh, Birisini oy angla, birisin quyosh ! «Mahbubul-qulub» Buyuk Alisher Navoiy tomonidan o’z hayotining oxirgi chog’larida-1500 yilda yozilgan asar «Mahbubul-qulub» («Ko’ngillarning sevgani» dir). Bu asar Navoiyning butun hayoti va faoliyatining yakunidir. Asar uch qismga bo’linadi: Birinchi qismda ijtimoiy guruhlar to’g’risida, Ikkinchi qismda-axloq va odob-masalalari haqida, Uchinchi qismi aforizm va maqollardan iborat. Asar xalq orasida juda mashhur edi. Asar o’zbek xalqining asrlar bo’yicha zolimlarga, talovchilarga qarshi kurashda erishgan g’oyalari, orzulari bilan sug’orilgan. U zulm, adolatsizlik, xoinlik, aldamchilikka qarshi xalqning o’tkir nafratini o’zida aks ettirgan asardir.

Asarda zolim podshohlar haqida navoiy bunday deydi,-«Obod erlar uning zulmidan vayrona, kaptar tokchalari boyqushlarga uya, hayot suvini desa, to’g’ri demagan gunohkor, quyosh nurini qorong’u desa, ma’qul demaganning ahvoli chatoq, qora quzg’unni oq quzg’un desa, «g’ozni yaxshi olur» demagan aybdor. Yorug’ kunni qorong’u tun desa, «yulduz ko’rinayotir» demagan baloga duchor. Chinni aytuvchilar joniga xatar, yaxshi yo’lga undovchilarga o’limdan zarar bor. To’g’rilik uning qoshida noto’g’ri, aqlli uning fikricha johil». Navoiy bu podshohlarning vazirlarini byukrokrat, poraxo’rlik apparatining vakillarini xalq mulkini barbod beruvchilar, xalqqa zarba etkazuvchilar sifatida ko’rsatadi. «Bu zolimlar mulkni barbod berguvchilardir. Mulk egalari yig’ishtirganlarini bitiruvchilardir. ... zaxar berib, kasal o’ldiruvchi tabib ularga bo’lsin nasib, bularning barchasi chayonlar, xaloyiqqa etkazur ziyonlar». Alisher Navoiy sotqin qozilar, muftilarga ham nafrat va g’azab bilan qaradi. Ularning ishlari poraxo’rlik asosida qurilganini, ularning hiylalarini fosh etdi. «... bir savat uzum uchun bir bog’ni kuydirmoqdan g’am tortmaydi. Poraxo’r qozi pora berib, qozilik uchun yorliq ola bilganidek, pora olib, qonunni ham buza oladi. O’qimagan qozikim may ichgay o’ltirishi do’zax o’tiga etmasdan burun kuydirgulikdir». Alisher Navoiy noinsof savdogarlar, chayqovchilarni ham o’zining qamchisi ostiga oladi. Navoiy dehqonlarga yuqori baho beradi. Dehqonlarning mehnatini jamiyatning asosi, obodonchilikni negizi sifatida ilgari suradi. «Dehqon don sochar, er yormoq bilan tirikchilik yo’lini ochar...». Olamning obodonligi ulardan, kishilarning xursandligi ulardan haryon qilsalar harakat, elga ham quvvat, ham barakot etkazur.... Alisher Navoiyning xalqqa muhabbati, uning turmush bilan qiziqishi folklorni ham sevdirdi. «Mahbubul-qulub» maqol va aforizmlarga boy, folklor bilan sug’orilgandir.

5-masala. Z.M. Boburning ma‘rifatparvarlik g’oyalari O’zbek mumtoz adabiyotida alohida o’rin tutgan, Temuriylar avlodining so’nggi vakillaridan Zahiriddin Muhammad Bobur O’rta Osiyoda fan va madaniyatning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan, o’zining g’oyat samarali faoliyati bilan tarixda o’chmas iz qoldirgan shaxsdir. Otasi Umarshayx Temurning chevarasi, Farg’ona viloyatida hokim, onasi Qutluq Nigorxonim Toshkent hokimi Yunusxonning qizi bo’lgan. Bobur saroy muhitida tarbiyalandi va o’qidi, yoshligidan ilmga, she’riyatga berildi. Dovyurakligi, jasurligi va epchilligi tufayli uni «Bobur» (ya’ni yo’lbars) deb atadilar. Zahiriddin Muhammad Bobur ilm va fanning, san’atning, umuman hayotning hamma sohalari bilan yaqindan qiziqqan. G’ayrat va tashabbus, sinchkovlik va iste’dod Zahiriddin Muhammad Boburni rivojlangan feodal davrining ulug’ namoyondalaridan biriga aylantirdi. U har bir sohani aniq bilishga intilgan, undagi nuqsonlarni ko’ra bilgan va masalaning mohiyatini tezda tushunib etgan. Jahon sharqshunoslari tomonidan olim sifatida e’tirof etilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur fanning ko’pgina sohalari bo’yicha qimmatli ishlarni amalga oshirgan. Yaqin va O’rta Sharq xalqlari madaniyati tarixi uchun katta xizmat qilgan. Masalan, o’zbek olimi, geografiya fanlari doktori, professor H. Hasanov uni faqat davlat arbobi emas, balki mashhur lashkarboshi tarixchi, geograf, biolog, musiqa va me’mor ham bo’lganini ta’kidlaydi. Bobur ijodiyoti asosan uning lirik she’rlari va adabiy-tarixiy asari «Boburnoma» bilan yaqqol ko’zga tashlanadi. Boburning xotiralaridan tashkil topgan va temuriylar davlatining tanazzulga ketish davrini o’zida ifodalagan, qomusiy xarakterdagi «Boburnoma» kitobi ilmiy-tarixiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda tarix, geografiya, botanika va fanning boshqa sohalariga taaluqli qimmatli ma’lumotlar bor. Bundan tashqari, mazkur asar eski o’zbek tilidagi prozaning ilk namunasi va nodir yodgorligi hamdir.

Bobur ana shu solnomasida o’zi bo’lgan joylarning, jumladan Hindistonning tabiiy manzaralarini ham, mahalliy aholining kiyinishi va urf-odatlarini ham, hayvonlari, qushlari hamda ularning qiliqlarini ham tasvirlaydi. O’zi tilga olgan narsalarni teran fikrli, o’tkir ko’zli rassom singari jozibali bayon qiladi. Bobur o’rta asrlardagi Hindiston xalqlari tarixini o’zidan besh asr ilgari yashab ijod etgan Abu Rayxon Beruniy kabi mahorat bilan yorita olgan. Filologiya fanlari doktori S. Azimjonova shu masalani tahlil qilib, chiqargan xulosasida aytganidek, hind xalqi hayotning turli tomonlariga taaluqli materiallarning izchil bayon etilishi, originalligi va ishonarliligi jihatidan Beruniyning ma’lumotlariga faqat «Boburnoma» dagi ma’lumotlarni tenglashtirish mumkin. Beruniy va Bobur qadimiy hamda o’rta asrlardagi Hindiston tarixiga qiziquvchilar uchun asosiy manba sifatida xizmat qila oldi. Iste’dod sohibi bo’lgan Bobur 12 yoshida podsho bo’lganidan boshlab, to umrining oxirigacha o’zi ko’rgach voqealarni, o’zi qatnashgan hodisalarni, ana shu voqea va hodisalarga dahldor bo’lgan yuzlab tarixiy shaxslar hayotini, fan uchun muhim ahamiyatga molik ko’plab dalillarni adabiy shaklda yoritgan «Boburnoma» va she’rlar devonidan tashqari, musulmonlik qoidalari va qonunshunoslikka bag’ishlangan «Mubayyin» arab alfavitini o’zgartirish to’g’risidagi «Hatti Boburiy» aruz vazni va qofiya masalalariga doir «Mufassal», shuningdek, musiqa va harbiy san’at haqidagi asarlarni yaratdi. Bu asarlar o’zbek adabiy tili, adabiyoti va ilm-fanning ravnaqida muhim ahamiyat kasb etadi. Buyuk shoir, adib, tarixchi va olim Boburning ilmiy-adabiy merosi hozir ham o’zining ma’lum tarixiy-ma’rifiy, ilmiy va estetik qimmatini saqlab qolmoqda. Uning ko’p qirrali merosida pedagogikaga oid biror maxsus kitob yoki risola mavjud bo’lmasa-da deyarli hamma asarlarida hayotga va vatanga muhabbat hislarining yaqqol ifodasini insonning yuksak burchi va kishilarning ma’naviy qiyofasi haqidagi teran fikr-mulohazalarni, fan va dinga munosabat masalalarini yaxshi xulqli va odobli bo’lishga da’vatni, ilm-fan va ma’rifatni egallashga chaqiriqni, axloqiy va estetik g’oyalarni, jo’shqin va mazmundor hayot kechirishga targ’ib qilishni va hokazolarni ko’rish mumkin.

Fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlagan Bobur adabiyot, san’at va ilm ahli bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga homiylik qildi: ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoiralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga berilgan odamlar juda kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini quyidagicha ta’kidlaydi: Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak, O’rgangali ilm tolibi ilm kerak. Men tolibi ilmu tolibi ilme yo’q, Men bormen bormen ilm tolibi, ilm kerak . Yozuv ham yarim ilm, deb hisoblagan Bobur chiroyli va to’g’ri yozishga, fikrlarni aniq ifodalashga alohida ahamiyat bergan. Buni uning o’g’li Humoyunga yo’llagan ushbu maktubi misolida ham yaqqol ko’rish mumkin. «Bu xatlarning bitibsen va o’qimaysan ne uchunkim, agar o’quv xayol qilsang edi, o’qiyolmas eding. O’qiyolmagandan so’ng albatta tag’ir berur eding. Xatingni xud tashvish bila o’quvsa bo’ladur, vale asro’ mutlaqtur. Nasri muammo hech kishi ko’rgan emas. Imong yomon emas. Agarchi xili rost emas, iltifotni «ot» bila bitibsen. Xatingni xud har tavr qilib o’qusa bo’ladur, vale bu mutlaq alfozingdin maqsud tamom mavhum bo’lmaydur. G’olibi xat bitirda qohilliging ham ushbu jihattindur. Takalluf qilay deysan, ul jihattin mug’laq bo’lakdur. Bundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bilan bit ham senga tashvish ozroq bo’lur va ham o’qug’uchiga». Bobur ana shu maktubida o’z o’g’lini adolatli, haqgo’y, insofli bo’lishga, kamtarinlik va kamsuqumlikka undaydi. Bir she’rida: Davlatqa etib mehnat elin unutma, Bu besh kun uchun o’zungni asru tutma . deb yozgan Boburning o’zi ham doimo ana shu qoidaga amal qiladi. Ulkan so’z boyligiga ega bo’lgan va o’zbek adabiy tilining rivojida salmoqli o’rin tutgan «Boburnoma» da keltirilgan va asarning filologik qimmatini oshirgan ajoyib rivoyatlar, ta’sirchan she’riy parchalar, jozibador iboralar, ayniqsa, «Har

kimdin yaxshi qoida qolg’on bo’lsa, aning birla amal qilmoq kerak», «Yomon ot bila tirilgandin yaxshi ot bila o’lgan yaxshiroq» kabi juda ko’p uchraydigan va hikmatli so’z darajasiga ko’tarilgan jumlalarning hammasi kishini bilimdonlik va ezgulikka, xushfe’llik va shirinsuxanlikka chaqiruvchi xitobdek eshitiladi. Bobur kishining hayotidagi eng asosiy burchi hamma joyda ham o’zini tuta bilishdan va yaxshi xulq-atvorli bo’lishdan iborat ekanini ta’kidlab: Xulqingni rost etgil, har sorigaki borsang, «Ahsanta» der bori el, gar yaxshi ot chiqarsang . -desa, boshqalariga doimo yaxshilik qilish eng olijanob fazilat ekanini ta’kidlab: Bori elga yaxshilik qilg’ilki, Mundin yaxshi yo’q, Kim degaylar dahr aro qoldi, Falondin yaxshiliq. -kabi misralar orqali ifodalaydi. Shuning uchun ham u ilm fanining ahamiyatini chuqur his etib, yuqorida aytganimizdek o’zi juda qadrlagan ilm-fan kishilarni eng avvalo ularning yurish-turishiga ko’pchilik manfaati uchun qilgan xizmatlariga qarab baholaydi. O’z ijodida ezgulikni, inoqlikni, vafodorlikni ardoqlagan shoir o’zidan avvalgi kasbdoshlariga ergashib yovuzlikni, zulmni, qabihlikni qoralaydi. Xalqimizning «Ekkaningni o’rasan» degan naqliga amal qilib: Har kimki vafo qilsa, vafo topg’usidir, Har kimki jafo qilsa, jafo topg’usidir. Yaxshi kishi ko’rmagay yomonlig’ hargiz, Har kimki yomon bo’lsa, jazo topg’usidir . -deb yozadiki, Bobur she’rlarida bunday hayotiy jozibali misralar ko’plab topiladi. Bulardan tashqari, Bobur do’stlikni, hayotni, uning har bir fursatini qadrlashga, qayg’u-hasrat bilan emas, oqilona, xushchaqchaqlik yashashga chorlovchi, yoshlarga ibrat bo’ladigan talaydigan baytlar bitgan. Shulardan biri:

Ahbob yig’ilmoqni farog’at tutingiz, Jam’iyatingiz borini davlat tutingiz. Chun gardishi charx budurur, tengri uchun, Bir-birini necha kun g’animat tutingiz. Boburning fikricha, yoshlar shaxsini hayotning o’zi shakllantiradi, lekin bunda mehnat va mehnatda toblanish muhim rol o’ynaydi. Mehnat qilgan va mashaqqat chekkan kishilardagina chinakam insoniy fazilatlar tarkib topadi. Umuman Bobur merosini o’rganishda uning davlat arbobi sifatidagi faoliyatida ham adiblik ijodiyotida ham chuqur ziddiyatlar mavjudligini unutmaslik kerak. Chunki akademik V. Y. Zohidov ta’biri bilan aytganda: «Bobur o’ziga xos sifatlarga ega bo’lgan siymodir. U avvalo o’z davrining, o’z sinfining farzandi, murakkab ijtimoiy, iqtisodiy sharoitlarning va g’oyaviy-siyosiy qarashlardagi yo’nalishlardagi ziddiyatlarning mahsulidir». U o’sha davrning hukmron mafkurasiga mos kelmaydigan fikrlarni ham feodal hokimligi yaqqol ko’rinib turadigan qarashlarni ham aytar edi. O’z vatanini tashlab ketgan va begona yurtlarda yurganini doimo vatanini qo’msagan: Toli’ yo’q jonimg’a balolig’ bo’ldi, Har ishniki ayladim xatolig’ bo’ldi. O’z erni qo’yib Hind sori yuzlandim, Yo rab netayin, ne yuz qarolig’ bo’ldi. deb nadomadlar chekkan. Boburning she’rlari original ijod samarasi sifatida ko’p avlodlarga manzur bo’lib kelgan, ota-bobolarimiz serqirra faoliyatidagi ijobiy jihatlari uchun Boburni e’zozlaganlar, biz ham uni va uning ma’naviy merosini xususan yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyatga molik bo’lgan axloqiy, ma’rifiy va pedagogik g’oyalarni qadrlaymiz. 6-masala. Jaloliddin Davoniyning pedagogik fikrlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi.

XV asrda faqat Eronda emas, balki Xuroson va Movaraunnahrda ham ijtimoiy- falsafiy, ma’rifiy fikr taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan olimlardan biri Jaloliddin Davoniydir. Jaloliddin Davoniyning ta’limiy-axloqiy qarashlari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiylarning ijtimoiy fikrlari bilan ko’p jihatdan tutash keladi. Ular dunyoqarashining mag’zini komil insonni tarbiyalash uchun yuksak insoniy fazilatlarini tarkib toptirishda tashkil etadi. Jaloliddin Muhammad Ibn Asad as-Siddiqiy al-Davoniy Eronning Kazarun viloyatdagi Davon qishlog’ida 1427 yilda dunyoga kelgan. Jaloliddin Davoniy boshlang’ich ma’lumotni qishlog’ida olgach, Sherozga keladi va u erda Dorul al-tom madrasasida tahsil ko’radi. Madrasada u musulmon qonunshunosligi (fiqh) bilan maxsus shug’ullanadi hamda ilm-fan sirlarini mashhur olimlardan o’rgana boshlaydi.Uning otasi Sa’diddin ham o’z zamonining fozil kishilaridan bo’lib, o’g’lining ham ilm-fanni chuqur egallashiga yordam beradi. Madrasani tamomlagach, Davoniyning ilmiy qobiliyatidan xabardor bo’lgan Eron hukmdori Sulton Yoqub Oq qo’yinli tomonidan Sheroz shahriga qozi etib tayinlanadi. U madrasada ham mudarrislik, ham qozilik vazifalari bilan shug’ullana boshlaydi. Jaloliddin Davoniy faqat o’z yurtida emas, balki o’z mamlakatlarida shuhrat qozonadi. Turli shaharlardan talabalar kelib, unda tahsil oladilar va ular orasidan ham etuk fozilu- fuzalolar etishib chiqadi. Jaloliddin Davoniy keyinchalik, Eron, Iroq, Hindiston, Koshon, G’ilon, Tabriz, Hirot shaharlarida sayohatlarda bo’lib, ko’plab olimlar bilan hamsuhbat bo’lib, o’zining bilimi, dunyoqarashini yanada boyitgan. Jaloliddin Davoniy umrining oxirgi yillarini o’z qishlog’ida o’tkazgan. Olim 1502 yilda vafot etgan. U Kazarun yaqinidagi qishlog’i Davonga dafn etilgan. Davoniy o’z davrining ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan qomusiy olim. Uning yirik olim bo’lib etishishida Samarqand, Hirot ilmiy muhitining ham katta ta’siri bo’lgan. Chunki, ilm-fan XIV-XV asrlarda xuddi ana shu ikki yirik fan va madaniyat markazida taraqqiy etgan. Davoniy bu ikki shahar ilm ahllari, shuningdek, Vizantiya, Ozarbayjon, qirmon, Hurmuz, Tabariston, Xuroson va

Jurjon olimlari bilan uzviy aloqada bo’lgan. Ayniqsa, Hirotda bo’lganda mashhur shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiy bilan uchrashgan va keyinchalik u erdan ketganidan so’ng ham alloma bilan xat yozishib turgan. Demak, Davoniyning etuk olim bo’lib etishishida Yaqin va O’rta Sharq, Movarounnahrdagi etuk olimlar bilan hamkorlik qilishi muhim omil bo’lgan. Davoniyning madrasadagi uzoq vaqt muddarislik faoliyati uning ta’lim-tarbiya to’g’risida o’z qarashlariga ega ekanligini ko’rsatadi. H. Aliqulov tadqiqotlarida keltirilishicha, Jaloliddin Davoniyning hayoti va faoliyati, ilmiy-pedagogik merosini Sharq va G’arb olimlari Xondamirning «Habib us-siyar» kitobiga tayangan holda tadqiq etganlar. Samarqandlik olim Abu Tohir Xo’janing «Axloqiy Muzaffariy», Shamsiddin Somiyning «Qomus al-allom» asarlarida alloma haqida ma’lumotlar berilgan. Lekin H. Aliqulov Jaloliddin Davoniy haqida batafsil ma’lumot Ali Davoniyning «Jaloliddin Davoniy» nomli kitobida, A.M. Shastrinning «Islom madaniyati haqida lavhalar» nomli asarida, ingliz tilida chop etilgan «Islom qomusi», M. Duayt va D.D. Donaldsonlarning kitoblarida ancha batafsil aytib o’tilganini ta’kidlaydi. H. Aliqulovning tadqiqotlarda ma’lum bo’lishicha, Davoniydan quyidagi ilmiy meros qolgan: «Risolai isboti vojib» (Zaruriyatning isboti haqida risola), «Risolai ul-mufradot» (Moddalar haqida risola), «Risolat ul-huruf» (Harflar haqida risola), «Risolati fi tavjix ul-tashbix» (Majoz talqini haqida risola), «Risola dar elm un- nafs» (Ruhshunoslik to’g’risida), «Tariqati tarbiyat ul-avlod» (Bolalarni tarbiyalash usuli), «Arznoma» (Armiyani boshqarish qoidalari) kabilar shular jumlasidandir. Shuningdek, Jaloliddin Davoniyning she’rlari ham «Foniy» taxallusi bilan chop etilgan. Lekin dunyoga mashhur bo’lgan, fors tilida yozilgan «Axloqi Jaloliy» asari dunyoning ko’p tillariga tarjima qilingan va shuhrat qozongan. Mazkur asar 1470-1478 yillarda yaratilib, G’arbiy Eron hokimi Uzun Hasan Oq qo’yinliga bag’ishlangan. Bu asar 1839 yilda V.F. Tomison tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan. 1911 yilda Kalkuttada nashr qilingan. 1984 yilda Eshonjon Ibn Muhammadxo’ja tomonidan o’zbek tiliga qisqacha tarjima qilingan. Mazkur

asarni rus sharqshunosi A.A. Semyonov, Re va Braunlar fikriga tayangan holda uni musulmon Sharqidagi mashhur kitoblar qatoriga qo’shadi, deydi tadqiqotchi. Haqiqatan ham ushbu asar Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy va boshqalarning axloqiy tarbiyada o’ziga xos o’ringa ega bo’lgan asar sanaladi. «Axloqi Jaloliy» da ham inson kamoloti uchun eng zarur bo’lgan axloqiy fazilatlar yo’llari va usullari bayon etiladi. «Axloqi Jaloliy» uch qismdan iborat. Birinchi qism-axloq faniga, ikkinchi qism-«Odamning ichki holati» oilaviy hayotiga, uchinchi qism-«Shahar (davlat)ni boshqarish va podshohlar siyosati» deb atalib, unda muhim ijtimoiy-siyosiy masalalar ko’tariladi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni boshqarish masalalari, xalqning farovon hayot kechirishida podsholarning o’rni, ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda tutgan o’rni bayon etiladi. Biz, asosan Davoniyning insonning haqiqiy kamolotiga etishida aqliy va axloqiy shakllanishi masalalariga to’xtalamiz. Avvalo, Davoniy ham boshqa mutafakkirlarga ergashib o’zining axloqiy qarashlarini o’z salaflari kabi talqin etdi. Masalan, Abu Nasr Farobiy, Ibn Miskaveyx, Nasriddin Tusiy, Ibn Sinolar kabi inson kamolotga erishishda adolat, donolik, shijoat singari yuksak fazilatlarga ega bo’lishi, hissiy bilim bilan bir qatorda narsa va hodisalarning mohiyatini idrok qilishni to’g’ri talqin etdi. Jaloliddin Davoniy insonning kamolga erishishi uning boshqalar bilan munosabatiga ham bog’liq ekanligini ta’kidlaydi, jamiyatda, ma’lum ijtimoiy muhitda boshqalar bilan aloqada shakllanib tarbiya topgan inson o’zi yashagan jamiyatda adolat hukmron bo’lsa, unda baxt-saodatga erishishi mumkin deydi. Shuning uchun u «Axloqi Jaloliy» asarida jamiyatni adolatli fozil shaharga va johil shaharlarga bo’ladi. Farobiy kabi Davoniy ham fozil shahar boshqaruvchisida o’nta eng yaxshi fazilat mujassamlangan bo’lishi kerak deydi. Bular: birinchisi-hukmdor odamlarni e’zozlashi, ikkinchisi-davlat ishlarini adolatli ijro etishi, uchinchisi-hirs va shahvatga berilmasligi, to’rtinchisi-hukmdorlikda shoshma-shosharlik va g’azabga yo’l qo’ymasligi, balki shafqat va muruvvatga asoslanishi, beshinchisi-xalqining ehtiyojini qondirish uchun xudoning irodasidan kelib chiqishi, oltinchidan-xalq ehtiyojini qondirishga oid ishlarni bajarishga

harakat qilish, ettinchisi-xalqqa nisbatan odil bo’lishi, sakkizinchisi-har bir ishni maslahatlashib, kengashib hal etishi, to’qqizinchisi-har bir kishini uning qobiliyatiga monandlavozimga tayinlashi, qobiliyatsiz kishilarga yuqori lavozim bermaslikni, o’ninchisi-adolatli farmonlar chiqarishi, qonunni buzishga yo’l qo’ymaslik kabilardir. Shuningdek, Jaloliddin Davoniy hukmdorning diniy majburiyatlarga ham rioya etishi kerakligini ta’kidlagan. Ko’rinib turibdiki, adolatli shoh timsoli Davoniy istagan axloqiy kamol topgan shaxsdir. Davoniy «Axloqi Jaloliy» da ijtimoiy-siyosiy masalalarga qayta-qayta murojaat etdi. Chunonchi, jamiyatning paydo bo’lishi, davlat va uni boshqarish masalalari, adolatli va adolatsiz podsholar, ilm-fan taraqqiyotining jamiyatda tutgan o’rni, aqliy va axloqiy tarbiya, insonda ijobiy xislatlarni tarkib toptirish masalalari va boshqalar shular jumlasidan. Jaloliddin Davoniy o’z asarida insonni ijtimoiy mavjudot sifatida qaraydi, inson faqat jamiyatda, kishilar orasida, ular bilan munosabatda shakllanadi, degan fikrni ilgari suradi. U o’tmish olimlarining ta’lim-tarbiyaga oid asarlaridagi an’analarni rivojlantirgan holda o’z qarashlarini o’tkir ruhshunos olim sifatida ham talqin etadi, uning fikricha bola yaxshi fazilatlarni ta’lim-tarbiya natijasida egallashi mumkin. Chunki, bolada his-tuyg’u juda erta shakllana boradi, u ulg’aya borgan sari ayrim juz’iy narsalarni ham ajrata boshlaydi, yaxshilik va yomonlik to’g’risida tasavvurga ega bo’la boshlaydi, aqli to’lishib, ongi o’sadi, deydi olim. Ana shu paydo bo’lgan sezgi va aql orqali tashqi dunyoni bilishi mumkin deydi. Bola o’ta ta’sirchan va taqlidchan bo’lishini ta’kidlar ekan, olim yaxshi fazilatni ham, yomon fazilatni ham u tezda qabul qilaverishi mumkinligini alohida o’qtirib o’tadi. Bola qalbini naqsh solinadigan, suratlarni osonlikcha tushirish mumkin bo’lgan taxtaga o’xshatadi. Jaloliddin Davoniyning fikricha, bolaning tarbiya olishi, odob-axloqli bo’lishi uning keyingi tarbiyasiga ham bog’liq. Chunki hayotda har kuni bola ko’radigan, muloqotda bo’ladigan narsalar uning xulqiga yaxshi va yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni kerak bo’ladigan insoniy xislatlar: yurish-turish qoidalari, xushmuomalalik, ota-ona va boshqa katta yoshlilarni hurmat qilish, to’g’rilik va

rostgo’ylikni o’rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so’zlashuv odobiga rioya qilish kundalik turmushda o’rganiladi. Shunga ko’ra bunday xislatlarni bolalarda har kuni tarbiyalab borilishi muhim. Ota va ona bola tarbiyasida bab-baravar ma’suliyatlidir, deydi Davoniy. Ota bolaning yaxshi fazilatlarni egallab, kasb-hunar o’rganib borishi, ilm-fanni chuqur o’zlashtirib olishi uchun moddiy asos, ya’ni kiyim-kechak, kerakli buyumlar bilan ta’minlaydi. Ona bola tarbiyasida asosiy qiyinchiliklarni boshidan kechiruvchi sanaladi. U bolaga yashash uchun quvvat beradi, ehtiyotlab asraydi, mehr-shafqatini ayamaydi. Bolaga oddiy axloqiy qoidalarni o’rgatish, yurish-turish, eyish-ichish qoidalariga rioya etish, o’z qilmishi oldida javob berish ma’suliyatini his etishni tarkib toptirishda ota va ona burchlidir. Bola tarbiyasida ota-ona bilan bir qatorda maktabga chiqqandan so’ng muallim ham javobgar sanaladi, deydi olim. Buning uchun muallimning xislatlariga, bola va uning o’rtasidagi munosabatlarga alohida e’tibor beradi. Davoniy muallimni «Ma’naviy padar» deb ataydi. Chunki ota bolanijisman hayotga keltirib, uni jismoniy tarbiyalasa, muallim uni ma’naviy jihatdan kamolotga etkazadi, deydi olim. Ruh qanchalik badanga yaqin tursa, muallim ham tarbiya borasida ota-onaga shunchalik yaqin deb ko’rsatadi. U ota-ona tarbiyasi bilan muallim tarbiyasini taqqoslar ekan, muallimning tarbiya usuli, metodlari ota-onanikidan yuqoriroqdir, deb ta’kidlaydi. Chunki, ota-ona ta’lim-tarbiya usullari, metodlari bilan muallimchalik qurollanmagan bo’ladi, muallim esa, tarbiya berish bilan birga ilm cho’qqilarini egallashda ham zahmat chekadi va shogirdning olgan ta’limi va tarbiyasi umrbod uning hayot yo’lini belgilab beradi, deb aytadi. Shu o’rinda Jaloliddin Davoniyning aqliy tarbiya haqidagi qarashlarini kelitirish o’rinlidir. Chunki olimning qarashlarida aqliy tarbiya va bilimlarni egallash masalalari muhim o’rinni egallaydi. Bolalarga bilim berishni yoshlikdan boshlash zarurligini ta’kidlaydi. Mutafakkirlarning fikrini davom ettirgan holda Davoniy ham inson aqlining qudratiga, uning ijtimoiy hodisalarni bilishga, aql ilohiy ulug’ bir ne’mat, haqiqat

mezoni ekanligiga ishonadi. Chunki inson aql yordamida o’z hatti-harakatini, faoliyatini boshqaradi. Davoniyning fikricha, aql ijtimoiy hayotning barcha sohasida, xoh davlat ishida, xoh ilmni o’rganishda, xoh ijobiy xulq-odob qoidalarini egallashda bo’lsin, xoh shirinsuhanlik - da, she’riyatda bo’lsin, faol qatnashadi. Uning bu aqidasi, ya’ni aqliy bilishga tayanishga ilm-fan, ma’rifat, ta’lim-tarbiya va axloq masalalarini talqin etishida ko’proq namoyon bo’ladi. Jaloliddin Davoniyshuning uchun ham bolalarga ta’lim-tarbiya berishda aqliy tarbiyaga katta o’rin beradi. Ilm kishilarni yomon odatlardan, razil ishlardan saqlaydi, ilm bilan shug’ullanish har bir inson uchun hech qachon kech bo’lmaydi, deydi Davoniy. Aflotundan: «Qancha vaqtgacha ta’lim olish va ilm o’rganish yaxshi»-deb so’rabdilar. U-«Nodonlikning va johillikning ayb ekanligi qay vaqtgacha bo’lsa, ilm o’rganish o’sha vaqtgacha yaxshidir»-deb javob bergan ekan. Jaloliddin Davoniy olimlarning jamiyatda, davlatni boshqarishda tutgan o’rniga katta ahamiyat beradi, uning fikriga ko’ra haqiqiy olim davlat ishlarida faol qatnashishi, jamiyatda foyda keltiradigan murakkab muammolarni echishda ishtirok etishi kerak. Olimlar tabiat sirlarini o’rganish, ta’lim-tarbiya ishlari bilan shug’ullanishi, omma o’rtasida adolat qoidalari hamda axloq normalarini tarqatish bilan shug’ullanishi, boshqalardan ilgarigi safda turishi kerak. Ularning maslahatlaridan davlat muassasalarini boshqaruvchilar foydalanishi muhim, deb o’qtiradi. Davoniy ham boshqa mutafakkirlar kabi podshohlarning ma’rifatli bo’lishini istaydi. Ana shunday podsholar o’z atrofiga bilimdon kishilarni to’playdi va ilm ahlining jamiyat taraqqiyotida katta rol o’ynashini tushunadi, deydi. Jaloliddin Davoniy insonning ma’rifatli, yuksak fazilatli bo’lishida tabiiy fanlarning roli katta deydi. Matematika, astronomiya, tibbiy fanlar jamiyatga ulkan foyda keltiruvchi ilm sohalaridir, deb biladi. Riyoziyot fanini o’rgangan kishining tabiati qat’iy va sabotli bo’ladi, deydi. Tib ilmining esa jamiyatga foydasi haqida gapirib, tabiblarga zarur bo’lgan kasalga tashxis qo’yish masalalariga to’xtab o’tadi. Tabib bemorga to’g’ri va aniq tashxis qo’yish masalalariga to’xtab o’tadi.

Tabib bemorga to’g’ri va aniq tashxis qo’ygandan so’nggina bemorni davolashi kerakligini o’qtiradi. Jaloliddin Davoniy insoniy fazilatlardan donolikni tahlil etar ekan, inson o’zining aqliy qobiliyatini, iste’dodini tarbiyalash uchun quyidagilarga amal qilishi: Birinchisi, zukkolik-zehn o’tkirligi. Bu kishining har bir masalani tezda hal qila olish, unda o’zi istagan natijani ola bilishida deb ko’rsatadi. Bu malakani hosil qilish uchun kishida tajriba va harakatchanlik bo’lishi talab etiladi; Ikkinchisi-fahmlilik. Bunda kishining keraksiz va ikkinchi darajali masalalarga ortiqcha to’xtalmasdan, butun diqqatni muhim va zarur masalalarga tez qarata bilishi qobiliyati, ya’ni murakkab va chigal masalalar ichidan eng muhimini tanlay bilish malakasini hosil qilish talab qilinadi; Uchinchisi-zehn ravshanligi deb ko’rsatiladi. Bu biror masalani hech qanday qiyinchiliksiz, oson yo’l bilan hal qilish iste’dodi; To’rtinchisi-bilimni tez egallash qobiliyati. Kishi ma’lum masalaga butun diqqat-e’tiborini qarata olish va uni hech qanday qarama-qarshiliksiz o’zlashtira olishi; Beshinchisi-qo’yilgan muammoni tezda anglashi; Oltinchisi-yodlash qobiliyati. Insonning ilgari his etgani va tasavvur qilganlarini esda saqlash qobiliyati; Ettinchisi-xotira. Yod olingan, his qilingan narsalarni kerak bo’lganda eslash qobiliyatini tezda ishga solishi lozim, deb ko’rsatadi. Demak, Jaloliddin Davoniy kishi yoshlikdan o’z qoibiliyatini o’stirish, rivojlantirishi lozimligi, agar u haqiqiy baxt-saodatga erishmoqchi bo’lsa, yuqoridagi aqliy qobiliyatni rivojlantirishga yordam beruvchi fazilatlarni egallashga harakat qilmog’i lozim, deydi. Davoniy shu bois insonning aqliy sifatlari rivojlanishiga katta ahamiyat beradi. Davoniy bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish bilan kasb-hunar o’rgatish haqida ham qimmatli fikrlarni bildirgan. Davoniy muallimning bolalarni qaysi kasbga qiziqishi, qobiliyatini yaxshi bilishi zarurligi haqida gapirib, bola qiziqib

biror hunar yoki ilm bilan shug’ullansa, unga har qanday sharoitda ham imkoniyat yaratib berish kerak, deb o’qtiradi. Albatta, hamma kasblarni egallab bo’lmaydi, ammo har bir odamning biror kasbga qobiliyati bo’ladi, deydi olim. Biror kasbni egallab olishga intilgan kishi butun istedodini sarf etib, ana shu kasbni tezda o’rganib oladi. Bunday fikrni buyuk mutafakkir Farobiy ham o’z vaqtida ta’kidlab o’tgan edi. Agar u yoki bu shaxsning muayyan kasb-hunarga ishtiyoqi bo’lmasa, uni majbur qilish mumkin emas, aks holda u o’zini qiynaydi va bu kasb-hunar unga baxt-saodat keltirmaydi deydi. Davoniy insonga foyda keltiradigan kasb-hunarni uchga bo’ladi: buni kishilarning ruhiy quvvatiga bog’lab ko’rsatib, birinchisini inson aqliga tegishli, deb ko’rsatadi va bunga vazirlik kasbini kiritadi. Ikkinchisi ta’lim-tarbiya natijasida vujudga keladi, deb bunga astronomiya, matematika, tib, geometriya fanlari bilan shug’ullanishni kiritadi. Uchinchisiga kishilarning shijoati, jasurligi bilan bog’liq kasblarni, ya’ni dushmanga qarshi kurash chegarani qo’riqlash va boshqalarni kiritadi. Olim kasbi bo’lmagan, biror kasb bilan shug’ullanmaydigan kishilarni qattiq tanqid qiladi. Otasining mol-mulkiga ishonib kasb-hunar egallamaydigan yoshlarni qoralaydi. Mehnat qilish, hunar egallashni targ’ib qilar ekan, mehnat inson kamoloti va baxt-saodati manbai deb hisoblaydi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Davoniy kasb-hunar egallash insoniy fazilatlarning eng muhimi, deb talqin etadi. U kasb-hunar egalarini quyidagi toifalarga bo’lib: chunonchi, birinchi toifaga qalam ahillari: olimlar, noiblar, munajjimlar, qozilar, muhandislar, musulmon qonunshunoslari va hokazo; ikkinchi toifaga: harbiylar; uchinchi toifaga: savdogarlar, hunarmandlar va hokazo; to’rtinchi toifaga esa dehqonlar, qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanuvchilarni kiritadi. Davoniy ayniqsa, dehqonchilik kasbini ulug’laydi. Davoniy ham barcha mutafakkirlar kabi dehqonning mehnatiga yuqori baho beradi. Zero, dehqon odamlarni oziq-ovqat, moddiy boylik bilan ta’minlaydi. Olim agar dehqon bo’lmasa, inson zoti mayda savdogarlardek yo’q bo’lib ketgan bo’lur edi, chunki boshqa toifadagi kishilar inson hayot kechirishi uchun ulardek moddiy ne’mat

yarata olmaydilar, balki bunyod qilingan narsalarni boshqa kishilarga beradilar, joydan-joyga olib boradilar, shaklini o’zgartiradilar, deydi. Demak, Davoniy dehqon mehnatini boshqa kishilarning mehnatidan yuqori qo’yadi. Ko’rinib turibdiki, uning dehqon mehnati haqidagi fikrlari boshqa Sharq mutafakkirlarining fikri bilan hamohangdir. Masalan, Navoiy dehqon mehnatidan hatto qurt- qumursqalar, hashoratlar, hayvon va parrandalar ham bahramand bo’lishini o’z vaqtida haqqoniy baholagan. Davoniyning kasb-hunar haqidagi qarashlari shu bilan ahamiyatliki, u oddiy xalq mehnatini, dehqon mehnatini ulug’laydi, insonning faqat mehnati tufayligina baxt-saodatga erishuvi mumkinligini, mehnat insonning shaxs sifatida kamol topishining bir mezoni ekanligini isbotlaydi. Davoniy kishi xususiyatlarini ikkiga bo’ladi: biri tug’ma, ikkinchisi hayot jarayonida paydo bo’ladigan xususiyatlar. Tug’ma xususiyatlarga kishilarning aqliy va xulqiy sifatlari, qoibiliyatlari kiradi. Masalan, faraz qilish qobiliyati, bir- birini tezda tushunish iste’dodi va boshqalar. Lekin, Davoniy kishilarning ba’zi bir tug’ma xususiyatlarini, qobiliyat va malakalarini tan olgan holda hayot jarayonida kasb qilinadigan xususiyatlarni ham inson kamoloti uchun muhim deb hisoblaydi. Inson xususiyatlari yoshlikdan, tarbiya natijasida, kishilar bilan o’zaro munosabatlarda kasb etiladi, har bir fazilat vaqt o’tishi bilan yangilanishi va o’zgarishimumkin, rivjlanib takomillashib boradi. «Agar (inson) xulqi-deb yozadi olim,-o’zgaruvchi bo’lmaganida edi, siyosat va tarbiyaning keragi bo’lmas edi». Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, Davoniy insoniy fazilatlarga ega bo’lishda ta’lim-tarbiyaning o’rniga katta ahamiyat berganligining guvohi bo’lamiz. Davoniy insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi: donolik, adolat, shijoat, iffat. Bular orqali qadim-qadimlardan insonning xulq-odobi belgilangan. Inson fazilatlarini dastlab Aflotun va Aristotel belgilaydi. Keyinroq O’rta Osiyo va Eron mutafakkirlaridan Ibn Sino, Nasriddin Tusiy, Ubayd Zokoniylar ham shunday tasnif etganlar. Davoniy mardlik va shijoatkorlikni ham insonning eng zarur fazilatlaridan, deb hisobladi. U shijoatga kamtarlik, yumshoq fe’llik, botirlik, sabot-matonat,

chidamlilk kabi sifatlarni kiritadi. Shijoatga kishining hatti-harakati va boshqalar bilan munosabatini baholaydigan tushuncha deb qaraydi. Olim agar inson biror xavf-xatarga duch kelsa, o’zini mahkam tutib esankiramasligi, sabotli bo’lishi zarurligi, ana shu xislatlar shijoatga kirishini aytadi. Shijoatkorlik ham aqlga bo’ysunishi kerak, deydi. Davoniy askarlarni shijoatli jasur kishilar deydi, chunki ular davlat chegarasini qo’riqlaydi, davlatni mudofaa qiladi, shuning uchun hukmdor ularni har tomonlama qo’llab-quvvatlashi, moddiy yordam berishi zarur, deb ko’rsatadi. U ba’zi kishilar tashqi ko’rinishidan shijoatli ko’ringanlari bilan jasurlik va shijoatni o’zlarining manfaatlari yo’lida namoyon etadilar. Bunday xatti-harakatlarni shijoatlikka kiritish mumkin emas deydi. Davoniy qo’rqoqlikni shijoatkorlikka qarama-qarshi qo’yadi. Ba’zi qiyinchiliklardan qochgan, engil hayot kechirish yo’lini o’ylaydigan kishilarni olim qo’rqoq va yuraksiz kishilar, deb aytadi. Demak, Davoniy davlat hamda jamiyatga foyda keltiruvchi kishilarni haqiqiy shijoatli kishilar deb biladi. Olim sabot-matonatni shijoatning tarkibiy qismiga kiritadi. U Ibn Sino fikriga yanada chuqurroq yondoshib har qanday ehtiyoj, har qanday faoliyatni shijoatga qo’shmaydi. Davlat manfaatlariga bo’ysunadigan, kishilik jamiyatiga xizmat qiladigan inson faoliyatini shijoat deb ataydi. Sharq mutafakkirlari adolat tushunchasi alohida fazilat sifatida qaraganlaridek, Davoniy qarashlarida ham adolat tushunchasi asosiy o’rinni egallaydi. Olim adolat fazilatni 42 ga bo’ladi. Bulardan eng muhimlari vafo, do’stlik, sadoqat, mehr-shavqat, o’zaro hurmat ... kabilardir, deydi. Davoniy sadoqatni sodiq kishilar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlaydigan xislat sifatida qarab, odam o’ziga nimani istasa, do’stiga ham shuni ravo ko’rishi va shu tarzda harakat qilishi lozim, deb hisoblaydi. Demak, Davoniy adolatli kishilar o’rtasidagi haqiqiy do’stlikni insonparvarlik, o’zaro hurmat bilan bog’liq holda tasavvur etadi. Vafo tushunchasini Davoniy faqat va’daga vafogina emas, balki o’zaro yordam qoidalariga amal qilish ma’nosida tahlil etdi.

Davoniy adolatni inson aqliy kamoloti bilan birgalikda qaraydi. U hamma ruhiy quvvatlar birlashib aqlga bo’ysungan taqdirdagina haqiqiy adolat namoyon bo’ladi, deydi. Haqiqiy odil kishi butun quvvatini, aqlini yaxshi xizmatlarni kasb etishga qaratishi kerak, adolat odamlarni baxt-saodatli qilish lozim deb ta’kidlaydi olim. Davoniy ham Farobiy kabi shaharlarni fozil va odil shaharlarga bo’ladi. Fozil shaharlarni odil podsho idora qilsa va o’z hukmlarida adolatga rioya qilsa va ta’magirlikni aql bilan daf’ etsa, johil shahar boshlig’i o’z manfaatini ko’zlab ish yuritadi va boylikka hirs qo’yib, xalq fikri bilan hisoblashmaydi, deydi. Uning ta’kidlashicha, davlatni idora etuvchi adolatsiz bo’lsa, uning qo’l ostidagi ham ta’magirlik, yolg’onchilik va boshqa hatti-harakatlar qiladilar, ya’ni podshoh ishini fuqarolar ham takrorlaydi. Xullas, fuqarolarning yaramas xulq- odoblari uchun ham qukmdor aybdor sanaladi, deydi. Agar hukmdor adolatli bo’lsa, boshqalar ham adolatli bo’lishga harakat qiladi, deydi. Davoniy odil shohni mohir tabibga o’xshatadi. Dono tabib odamlar salomatligini doimo kuzatib, uning holatini mo’’tadillashtirib borgani kabi odil shoh ham fuqarolarini yo’ldan adashsa, ularni to’g’ri yo’lga solib boradi, deydi. Davoniyning erkinlik tushunchasi haqidagi ta’rifi alohida ahamiyatga ega. Erkinlikni Davoniy kasb-hunar orqali moddiy boylik to’plash va bu boylikni xayrli ishlarga sarflash deb biladi. U inson yomon yo’llar bilan emas, balki aqliga ishonib qilgan ishlari va halol mehnatini erkinlik deb ta’riflaydi. Qanoat tushunchasini Davoniy kishi ruhining yaxshi mevasi hisoblaydi. U qanoatni zaruriy hatti-harakatlar bilan bog’lab tushuntirishga intiladi. Kishi faqat zaruriyatga asoslanib ish tutishi lozim, hayotda inson eng zarur narsalarga intilishi kerak, ya’ni eyish-ichish, hissiyotlarga berilish va boshqa hatti-harakatlarda me’yorni bilish, mo’’tadillikka rioya etish, boylikka hirs qo’ymaslik, qanoatni anglatadi, deydi. Davoniy inson o’rtasidagi do’stlik tuyg’usini ham ulug’lab, bolalarni do’stlik ruhida tarbiyalashga katta ahamiyat beradi. Bola dunyoqarashining tarkib topishida do’stlikning ta’siri katta. Do’stsiz inson muayyan jamiyatda yashay olmaydi. Do’st

o’zaro muomalada ayniqsa, inson boshiga kulfat tushganda bilinadi, ammo haqiqiy do’st bilan soxta do’stni ajrata bilish kerak, deb o’qtiradi olim. Dushman esa kishining o’ziga, kamchiligiga e’tibor bermaydi, balki hammaning oldida uni fosh qilishga intiladi, deydi. Davoniy kishilar o’rtasidagi adovatni ham qoralaydi. O’zaro nizolarda hurmat yo’qoladi, shubha va gumonlar ko’payib, janjallar chiqadi, deb ta’kidlaydi. Davoniy sevgi va muhabbat to’g’risida ham fikr yuritib, uni ijtimoiy muammolar bilan bog’lab talqin etadi. Davoniy o’z davri mutafakkiri sifatida ilohiy sevgini tan olgani holda, insonning bu dunyoda faol hayot kechirishi, tabiat va hayotni sevishi, uni yuksaklikka ko’tarishi haqida ham o’z qarashlarini bayon etdi. Uning mulohazalariga ko’ra tug’ma va shu bilan birga inson iroda va istagiga asoslangan sevgi mavjud. U sevgi-muhabbatni besh xilga bo’ladi: 1. Ilohiy sevgi, 2. Ota-ona muhabbati, 3. Muallimning o’z talabasiga muhabbati, 4. Podshohning o’z fuqarolariga muhabbati, 5. Ilm-ma’rifatga muhabbat. Xususan insonning o’zaro munosabatisiz, sevgisiz kamolotga erishishi mumkin emas, deydi. Adolat, sevgi, do’stlik, o’zaro aloqada tarkib topadi, deydi Davoniy. U nafsoniy hirsga asir bo’lib, fisqni ishq deb hisoblamaslik, havasni muhabbat deb bilmaslikni qattiq turib himoya qiladi. Davoniy, ayniqsa, shahvoniy hirsga berilmaslikni, bunda ayniqsa, podsholar hirsu havasdan o’zdarini tiyishi zarurligini, ular bo’sh vaqtlarini davlat ahamiyatiga ega bo’lgan masalalarga sarf etishlari zarurligini aytadi: Olim har bir kishi haqiqiy sevgiga munosib bo’lishga intilishi, sevgiga vafosizlikdan turli razilliklar paydo bo’lishi, axloqiy hatti-harakatlardan yomonliklar avj olishi mumkinligini qayd etadi.

Davoniy ilohiy sevgini tan olsa ham, mavjud dunyodagi sevgini inkor etmadi. U kishilarni noz-ne’matlardan bahramand bo’lish, ilm-fan, tabiatni o’rganishga, ta’lim-tarbiya bilan shug’ullanishga chaqirdi. Davoniyning tarbiya tizimida odamlarda uchraydigan nuqson va yaramas odatlarni bartaraf etish haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovor. Masalan, Davoniy salbiy ruhiy quvvatlar: jahl, g’azab, hasad, g’amginlik, dangasalik va boshqalar haqida gapirib, bular ruhiy jarayon bo’lib, ularni davolash yo’llari, usullari haqida gapiradi. Chunki bu ruhiy kasalliklar ham inson tanasidagi kasalliklarga o’xshab, davoga muhtoj deydi. Uning fikriga ko’ra kishi tanadagi kasalliklarni tibbiyot yo’li bilan davolansa, kishilarning yaramas odatlarini ruhiy ta’sir natijasida davolash mumkin. Jismoniy davo ovqat yoki dori-darmon vositasida amalga oshiradi. Ruhiy kasalliklarni davolash esa, yuqoridagi usullardan bir muncha vaqt farq qiladi. Ruhiy kasalga chalingan odam eng avvalo yaxshi hatti-harakatlar qilishga odatlanishi zarur. Shundagina u yomon odatlardan xalos bo’ladi, deydi. Davoniy g’azabni eng og’ir ruhiy kasallik deydi. G’azab kishining katta nuqsoni, kamchiligi, aqlsizligidir, agar aql, g’azab va hissiyotga bo’ysunsa, kishi hayvon darajasiga tushib qolishi mumkin. Chnuki hayvonning aqli bo’lmaganligi tufayli, u g’azab quvvatini o’ziga bo’ysundira olmaydi. Inson aqli bo’la turib, g’azabni bo’ysundira olmasa, buni hech qachon kechirishi mumkin emas. U hamma vaqt o’z g’azabini aqlga bo’ysundirishga harakat qilish kerak. Shundagina u haqiqiy inson bo’lib etishishi mumkin, deydi. Olim kishilar ruhiyati haqida gapirar ekan, g’azabyu quvvatini quyidagilarga bo’ladi: ba’zilar tez g’azabga keladi va tez jahldan tushadi. Ba’zilar tez g’azablanib, uzoq vaqt jahldan tushmay yuradilar. Davoniy g’azab turlaridan ikkinchisini yaxshisi deb, eng oxirgisini yomoni deb belgilaydi. Demak, Davoniy kishilarning salbiy ruhiy holatlarini davolash mumkin, deb ishonadi va ularni yaxshi maslahat berish, so’z bilan, jazo va mehnat qildirish yo’llari bilan tarbiyalasa bo’ladi, deb hisoblaydi.

Davoniy insoniy xislatlar: mehnatsevarlik, to’g’rilik, insoniylik, yaxshilik, xushmuomalalik, odillik, donolik va boshqa xislatlarni ijobiy baholaydi. U insondagi barcha xislatlarni aqliy faoliyat bilan bog’laydi. Demak, Davoniyning ilm-ma’rifat va axloq to’g’risidagi fikrlarni ta’lim- tarbiya tarixida muhim ahamiyatga ega. Chunki u yuksak axloqiy fazilatlarni tarannum etadi, kishilarning baxt-saodatli bo’lishi Davoniyning aqliy tarbiya, insoniy fazilatlarini tarkib toptirish borasidagi tarbiya usullari Sharq pedagogikasining qimmatli xazinasi bo’lib hisoblandiki, bu tavsiyalardan biz ta’lim-tarbiya jarayonida foydalansak, milliy qadriyatlarimizga murojaat etgan bo’lamiz va u ta’lim-tarbiya takomillashtirishda eng munosib yo’l bo’ladi.

Adabiyotlar: 1. Karimov A. Barkamol avlod –O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.Toshkent “O‘zbekiston”. 1997. 2. Boboxonov.A. O’zbekistonda pedagogik fikr taraqqiyoti tarixidan. «O’qituvchi». 1967 . 15-22 betlar. 3. Mallayev N.. O’zbek adabiyoti tarixi. O’qituvchi, 1976 . 176-200 betlar. 4. Ibn Arab Shoh. Amir Temur tarixi. Toshkent, 1991 . 5. Ahmedov.B. Amir Temur. Toshkent. 1991 . 6. Ahmedov. B.Mirzo Ulug’bek, Toshkent.1991 7. Husanxo’jayev «Navoiy ta’lim-tarbiya haqida», Toshkent, 1963 8. O’zbek Milliy Ensiklopediyasi. 1 tom, 63 bet. Toshkent, 2001 9. Aliqulov X. Jaloliddin Davoniy. Toshkent. “O‘qituvchi” 1993 .

Похожие

XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr

Rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr

Yevropa mamlakatlarida maktab, ta‘lim-tarbiya va pedagogika

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Markaziy Osiyoda islom ta’limotining yoyilishi va uning tarbiya, maktab, pedagogik fikr taraqqiyotiga ta’siri