Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr - Педагогиka - Рефераты

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

191.5 KB

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr Reja: 1. Abu Nasr F о robiyning pedagogik fikrlari 2. Al-Xorazmiyning ilmiy-ijtimoiy pedagogik faoliyati. 3. Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali Ibn Sinoning pedagogik qarashlari. 4. Yusuf Xos Hojibning pedagogik fikrlari. 5. Burxoniddin Zarnudjiyning «Ta’lim olish yo’lida o’quvchiga yo’llanma» asari-pedagogik darslik. .

1 . Abu Nasr F о robiyning pedagogik fikrlari O’rta Osiyoning emas, balki umuman Yaqin va O’rta sharqning mashhur mutafakkirlari bo’lgan Abu Nasr F о robiy IX-X asrlarda iqtisodiy va siyosiy ziddiyatlar ko’chaygan, feodal to’qnashuvlar avj olgan. Turli ijtimoiy tabaqalar o’rtasidagi kurashlar keskinlashgan, davrda yashadi va ijod etdi. Abu Nasr F о robiy yashab ijod etgan davrda O’rta Osiyo arab xalifaligiga bo’ysundirilgan edi. Bu davrda hindchadan, forschadan va grekchadan turli ilmiy va falsafiy, badiiy asarlar arabchaga tarjima qilindi. Galen, Gippokrat, Ptolomey, Evklid, Aristotel kabi qadimgi grek olimlarining asarlari tarjima qilindi. O’rta va Yaqin Sharq mamlakatlarida halifalikka bo’ysundirilgan xalqlarning boy madaniyati ta’sirida tabiatshunoslik ilmlarining yutug’i va ig’or grek falsafasi ta’limoti ta’sirida original va progressiv ijtimoiy-falsafiy oqim vujudga keldi. Abu Nasr F о ,robiy o’z davridagi barcha ilmlarni ilg’or madaniy yutuqlarni o’zlashtirib, ular asosida orginal ijtimoiy-siyosiy va falsafiy sistemasini olg’a surgan, ta’lim-tarbiya sohasida ham ko’p ilg’or fikrlarni aytib o’tgan, zamonasining mashhur faylasufi, etuk olimi edi. F о robiyning ilmiy biografiyasi yaratilmagan, uning xayot yo’li haqida biror maxsus asar yo’q. F о robiyning to’liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon ibn O’zlik bo’lib, u 260 hijriyda, ya’ni 873-874 melodiy yilda hozirgi Toshkentning g’arbiy-shimolida, Ares suvining Sirdaryoga qo’yiladigan erda Farob (so’ngroq O’tror) degan joyda tug’ilgan. Abu Nasr boshlang’ich ma’lumotini o’z yurtida oladi, so’ng o’qishini davom ettirish uchun markaziy shaharlarga jo’naydi. U Samarqandda, Buxoro, Marv, Rey shaharlaridan o’tib, Bog’dodga boradi. Bu davrda arab halifaligining markazi Damashqdan yangi qurilgan Bog’dod shahriga ko’chirilgan va Sharqning madaniyati va markazlaridan biriga aylangan edi.

F о robiy bilim olish maqsadida diniy tafofud va e’tiqodga e’tibor bermay, arab, fors, grek,xristian olimlaridan ta’lim oladi. Farobiy muallimlari va ustozlaridan ayrimlarining nomi manbalarda saqlanib qolgan. U meditsina va mantiq ilmini Xirron shahriga borib, xristian vrachi Yuxanna ibn Xaylan Kunnoidan, hikmat va grek ilmini xristian Abu Bashar Maytodan o’rganadi. U ayniqsa, nazariy ilmlar mantiq, matematika, nazariy meditsina va falsafaning umumiy masalalari bilan qiziqdi. F о robiy ayniqsa grek falsafasini, xususan, Aristotelning asarlarini izchil va chuqur o’rganib chiqadi. Bog’dodda u arab tilini va boshqa tillarni o’rgandi. X asrga kelib arab halifaligining markazi Bog’dod juda notinch bo’lib qoldi. Qo’zg’olonlar feodal urushlari avj oldi. Farobiy Bog’doddan Damashqqa bordi. Manbalarda umumiy Xalab va Misr shaharlariga borganligini ham hikoya qilinadi. Ba’zi manbalarda Farobiyning O’rta Osiyoga kelib ketganligi ham qayd etiladi. Umrining so’nggi yillarida Damashqda Said-ud-Davla saroyida zamonasining elkparvar shoiri va mutafakkiri Mutannabiy bilan birga o’tkazdi va 339 hijriyda ya’ni 950 melodiy yilda vafot etdi. Manbalarda uning Damashqda ko’milganligi ko’rsatiladi. F о robiy asarlarining umumiy soni 100 bilan 120 nom atrofida faraz qilinar edi. 1950 yilda Farobiy vafotining 1000 yilligi munosabati bilan Farobiy haqida Turkiyada chiqqan maqolalarda birining avtori Ahmad Otash Farobiyning 152 ta asari bo’lganligini nomma-nom sanab o’tadi. Ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumot va fikrlar har doim ma’lum metodologiyaga, dunyoqarash sistemasiga falsafaga asoslanadi. Bu nazariy asoslari bilan olam haqidagi falsafiy ta’limot hamda va insonning ruhiy hayoti haqidagi ta’limotdan iboratdir. F о robiyning ruhiy protsesslari haqidagi ta’limoti, ya’ni psixologiya ilmining rivojlanishiga qo’shgan hissalari uning falsafiy ta’limoti bilan uzviy bog’langan. F о robiy ta’limoticha to’rt element-olov, tuproq, suv, havo ya’ni sodda substantsiyalarning o’zaro aralashuvi, qo’shiluvi protsessida murakkab substantsiyalar vujudga keladi.

F о robiy o’simlik, hayvon va insonga oid bo’lgan xususiyat va qobiliyatlarni bir butun holda quvvat deb atab, uni o’sish quvvati, hayvoniy quvvat va insoniy quvvat deb 3 ga ajratadi. Hozirgi ilmiy termenologiya bo’yicha, Farobiyning quvvatlari haqidagi klassifikatsiyasini organizmdagi protsesslarni biologik, fiziologik-psixik va fikrlash protsesslariga ajratish deb tushinmoq lozim. Biologik protsess barcha tirik organizmga fiziologik-psixik protsess hayvonlarga aqliy intelektual protsess, ong faqat insonlargagina xosdir. Farobiyning inson va uning psixikasi haqidagi fikrlari, «Ideal shahar aholisining fikrlari», «Masalalar mohiyati», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Jism va agtsidentsiyalarning shakllariga qarab bo’linishi», «Shaharlardan», «Hikmat ma’nolari», «Aql ma’nolari to’g’risida» kabi qator asarlarida bayon etilgandir. «Hikmat asoslari» (Fusus al-Hikam) risolasining boshqa bir joyida Farobiy inson ruhiy quvvatlarini avvalo tashqi va ichkiga ajratadi va sezish organlari bilan bog’liq bo’lganlarini tashqi ruhiy quvvatlar deb ta’riflaydi va unga hissiyot (mashoir) deb nom beradi. Kelib chiqishi va murakkabligi jihatidan bu besh turli tashqi quvvatni Farobiy quyidagicha talqin etadi: 1. Teri-badan sezgisi, 2. Ta’m bilish sezgisi, 3. Hid bilish sezgisi, 4. Nutq sezgisi, 5. Ko’rish sezgisi . Bularning hammasini F о robiy «Quvvai hissiyya», ya’ni «Hissiyot quvvati» deb ataydi va uning insonga ham yuqori darajadagi hayvonga ham xos ekanligini qayd qiladi. Bu tashqi quvvatlardan boshqa yana ichki quvvatlar ham mavjud bo’lib, ular quyidagilardir: 1. Xotira tasavvur quvvati-«Quvvai mutahiyla», 2. Hayol quvvati-«Quvvai hayoliyya», 3. Tuyg’u, emotsiya quvvati-«Quvvai maziyya», 4. Nutq quvvati-«Quvvai motika», 5. Quvvai motika sostavida mantiqiy fikrlash quvvati-«Quvvai fikriya».

F о robiyning ta’kidlashicha –«Quvvai fikriya: mantiqiy operatsiyalarni bajarib, murakkab narsalarni bilib olish uchun xizmat qiladi (Ideal shahar aholisining fikrlari)». F о robiyning aqliy bilishdan va uning hissiy bilishdan farqi hamda fazilatlari to’g’risidagi fikrlari «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «Ilmlarning kelib chiqishi to’g’risida», «Sharhlar», «Evkled kitobining muqaddimasiga sharhlar», «Hikmat asoslari», «Masalalar manbai» kabi asarlarida va logikaga oid qator risolalarida bayon etilgan. F о robiy aqliy bilish masalasiga o’z risolalarida keng o’rin beradi. Chunki bu masala uning ma’rifatparvarlik g’oyalarining xarakteri bilan bevosita bog’liqdir. Bu jihatdan uning «Aql ma’nolari haqidagi risola» si diqqatga sazovordir. Bu risolaning diqqatga sazovor bo’lgan eng muhim tomonlaridan biri shuki, Farobiy aqlining bir tomonidan psixik protsess ekanligini va ikkinchi tomondan u tashqi ta’sirning, ta’lim-tarbiyaning natijasi ekanini yaxshi anglaydi. Birinchidan, aqlning tug’ma bo’lib ko’rinuvchi quvvatlar bilan bog’liqligi inson psixik protsesslari tarkibiga kiradi. Ikkinchidan, aqlning bilim, hayotiy protsesslari natijasida boyib borishi ta’lim- tarbiyaga bog’liq, uni Farobiyning ta’lim-tarbiya to’g’risidagi qarashlariga bag’ishlangan bo’limida ko’rib o’tamiz. Aqliy protsessning xususiyatlari Farobiyning «Ilmlarning kelib chiqishi to’g’risida» degan asarida hamda «Evkled kitobining muqaddimasiga yozilgan sharhlar» nomli risolasida yaxshi bayon etilgan. Masalan, aqliy bilishda tushunishining mexanistik yodlashdan ustunligini ta’kidlab, bunday deb yozadi: tushunish yodlashdan yaxshiroqdir, chunki yodlash ko’p juz’iy tushunchalar va shaxslar nomini yod olishdan iboratdir, buning ya’ni (yodlashning) chegarasi yo’qdir va u (yodlash) hech qachon turlarga, shaxslarga boyish va to’lash chegarasiga eta olmaydi. Tushunish esa (narsalarning) mohiyati, umumiy qoida va qonunlari (bilish) bilan bog’liq bo’lib, buning (bo’linuvchi umumiy qoida va qonunlarining) hisobi va chegarasi bordir.

F о robiyning ta’lim-tarbiya to’g’risidagi fikrlari uning umumiy dunyoqarashi printsiplariga asoslanadi va inson haqidagi ta’limotidan, psixologiyaga oid qarashlardan va izchil ravishda kelib chiqadi. F о robiy asarlarida pedagogikaga oid ya’ni insonning ijtimoiy mohiyati, unga ta’lim va tarbiya berish zaruriyati va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi, ta’lim-tarbiya metodlari va undan ko’tilgan maqsad kabi masalalariga oid fikrlar juda ko’p uchraydi. Xususan, uning ijtimoiy masalalariga oid risolalari «Baxt-saodatga erishuv haqida», «Ideal shahar aholisining fikrlari», shuningdek «Ixso al-ulum», «Aql ma’nolari haqida» nomli asarlari va turli sharhlari bunday fikrlarga boydir. Farobiy asarlari ichida pedagogikaga oid maxsus risolani uchratmadik. Uning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari tarqoq holda va turli falsafiy masalalarni yoritish munosabati bilan yo’l-yo’lakay bayon etiladi. Biz bu fikrlarni ma’lum bir tartibga solib, imkoniyati boricha, izchillik bilan izohlab berishga harakat qildik. «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida bilimlarni o’rganish tartibi birma-bir sanab o’tiladi. «Bundan keyin,-deb davom etadi Farobiy-insonni o’rganishga kirishamiz va shuning natijasida insonning kim va qanday narsa ekanligini bilib aniqlab olamiz. Shundan keyin biz insonning kamolotga erishuviga sabab bo’lgan narsalarni o’rganishga boshlaymiz. Bu narsalar esa xayri-ehsonli ishlar, go’zal insoniy fazilatlar bo’lib, bu fazilatlarni insonni shu kamolotga erishuvidan mahrum qiladigan salbiy xislatlarni o’rganish yo’li bilan ajratib olamiz. Bu salbiy xislatlar har turli yomon odatlar, nuqsonlar va bema’ni hatti-harakatlardir. Biz bu yomon hulq-atvor, bema’ni hatti-harakatlarning o’zi bilan tanishib chiqamiz». F о robiy «Ixso al-ulum» (Ilmlarning tartibi) asarida ham o’rta asrda ma’lum bo’lgan barcha ilmlarni sanab o’tar ekan, madaniy ilmlarni, ya’ni insonning ijtimoiy hayoti to’g’risidagi ilmlarni barcha boshqa ilmlardan, grammatika, logika, matematika (falsafa) ilmlaridan so’ng tahlil qiladi va xarakterlab beradi. U barcha ob’ektiv reallikdagi narsa hodisalarning vujudga kelish tartibi, materiyaning rivojlanish tartibi asosida tartibga solib chiqishga harakat qiladi.

«Aql va nafs»,-deb yozadi Farobiy. «Baxt-saodatga erishuv to’g’risida» degan risolasida,-o’zining cheksiz kamoloti bilan borliqda inson bilan gavdalanadi, ammo bu boshlang’ichlar odamzotning shu tabiiy boshlang’ichlar ta’siri ostida kamol topib, insonga aylanishi uchun kifoya qilmaydi. Chunki inson inson bo’lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so’zlash va kasb-hunarga muhtojdir. Inson bilimi, umumiy dunyoqarashning o’zgarishida tarbiyaning rolini ta’kidlab, F о robiy «Ixso al-ulum» asarida bunday deydi: «Inson yaxshi tarbiya ko’rmagan va turmushda tajriba orttirmagan bo’lsa, u ko’p narsalarni nazarga ilmaydi va ulardan jirkanadi. Bunday narsalar noo’rin ko’rinadi ... U bilim va tajribaga ega bo’lganidan so’ng, fikri o’zgaradi, noo’rin bo’lib ko’ringan narsalar zaruriy bo’lib chiqadi». F о robiy insonning ma’naviy hayotida, asosan uning ikki tomoniga-aqli- axloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya, uning fikricha insonni aqliy tomonidan ham etuk, mukammal kishi qilib etishtirishga qaratilmog’i lozim: demak, ta’lim-tarbiyaning bir-biridan vazifasi-jamiyat talablariga to’la-to’kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. Farobiyning «Ideal shahar aholisining fikrlari» hamda «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolalarida shular to’g’risidagi fikr yuritiladi, bu risolalar aqliy va axloqiy jihatdan etuk, ideal insonlar etishtirish va etuk, ideal insonlardan iborat ideal jamiyat vujudga keltirish vazifalarini bayon qilish bilan yakunlanadi. F о robiyning insonning ma’naviy jihatdan etuk va mukammal bo’lib etilishi zarur bo’lgan tarbiya turlari, xususan jismoniy-tarbiya, aqliy intelektual tarbiya, estetik va axloqiy tarbiya haqidagi fikrlarga alohida to’xtalib o’tishdan avval uning umuman ijobiy insoniy xislatlari nimadan iborat ekanligi, bu xislatlarni tarbiyalash usullari, tarbiya etiladigan insonning fazilatlari to’g’risidagi fikrlarni ko’rib o’tish lozim. F о robiy «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida xususan pedagogika, ta’lim-tarbiyaning vazifasi va metodlariga oid qimmatli fikrlar juda ko’p. Bu fikrlardan ma’lum xulosalar chiqarishdan avval Farobiy pedagogikasi haqida

ma’lum darajada izchil tasavvurga ega bo’lish uchun ulardan ayrimlarini to’liq keltirishni lozim ko’rdik. F о robiy insoniy quvvatlar va ularning vujudga kelishi hamda bunda tarbiyaning ahamiyati haqida to’xtab bunday deb yozadi: fikriy fazilat yordamida sodir bo’ladigan narsa kashf ixtirosining sifatida qarab, o’ta ketgan foydali va go’zal bo’lishi mumkin. Chunki odatda, go’zal va manfaatli ish-harakatining o’zi ham yaxshi fazilatdir, o’ta ketgan foydali narsa esa g’oyatda go’zal hamdir. Mana bu fikriy fazilat madaniy (ya’ni ijtimoiy) fikriy fazilatdir. Fikriy quvvat ham qismlarga bo’linadi, masalan, fikriy fazilat natijasida vaqti- vaqti bilan bir yangilik yoki eng go’zal va foydali biron narsani kashf etuvchi quvvat mana shu quvvatlar jumlasidandir. Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati raislik qiladi va bu mazkur san’at (yoki kasb-hunar) shunday san’atki, uni yuzaga chiqarish uchun unga muvofiq tushadigan hamma narsa ish-harakatni demak, hamma san’atlarda bo’ladigan usul va harakatlarini qo’llamasdan ilojimiz yo’q. Demak, bu san’at barcha san’atlarning boshlig’i, kasb-hunar fazilatlari ichida eng kuchlisi, quvvatda ham boshqa hamma san’atlarning kuchlirog’i. Uni amalga oshirishga yordam beruvchi tug’ma fazilat esa quvvatda hamma tug’ma fazilatlarning eng zo’ri va kattasidir. Ta’lim faqat so’z va o’rgatish bilangina bo’ladi. Tarbiya esa amaliy ish tajriba bilan amalga oshiriladi, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo’lgan, ish-harakat, kasb-hunarga o’rganishidir. Agar ular shu kasb-hunarga berilgan bo’lsalar, kasb-hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni kasb-hunarga butunlay jalb etsa, demak, ular shu kasb-hunarni chinakamiga egallaydilar. «Amaliy fazilatlar va amaliy san’atkor (kasb-hunar) va ularni bajarishga odatlanish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo’l bilan hosil qilinadi: birinchi yo’l qanoatbaxsh so’zlar, chorlovchi, ilhomlantiruvchi so’zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odatdagi g’ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi.

Ikkinchi yo’l (yoki usul)-majbur etish yo’lidir. Bu usul gapga ko’nmovchi qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlariga nisbatan ishlatiladi. Chunki ular o’z istaklaricha, so’z bilan g’ayratga kiradiganlardan emaslar. Odamlarga tarbiya berish usuli ikki turli bo’ladi. Avvalgi usul-san’atni o’z ra- batlari bilan o’rganuvchilarga ishlatiladigan usul. Ikkinchi usul esa majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa muallim bo’lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi». Tarbiyalanuvchining xarakteri, hohish, intilishlarga, ruhiy mayllarigaqarab ta’lim-tarbiya yo asta-sekin tushuntirish, anglatish yo’li bilan olib boriladi, yoki majburiy etish, chora ko’rish, mo’ljallangan maqsadga bo’ysundirish va unga yo’naltirish yo’li bilan olib boriladi. Bu har ikki metod ham bir maqsadni-etuk va mukammal inson etishtirishni nazarda tutadi. F о robiyning ta’lim-tarbiya metodlari haqidagi fikrlari bu bilangina chegaralanmaydi. Forobiy hatto muallim va shogird-o’quvchi o’rtasidagi munosabatning nimaga asoslanishi va qanday bo’lishligi haqida ham fikr yuritadi va etuk inson tarbiyalab etishtirishning eng natijali yo’lini qidiradi. F о robiyning «Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida» risolasidagi quyidagi fikrlar bu jihatdan e’tiborga loyiqdir: «... Muallim shogirdga nisbatan o’ta hokimlikka ham, bo’shlikka ham yo’l qo’ymasligi lozim, chunki o’ta hokimlik shogird muallimga nisbatan nafrat uyg’otadi, agarda shogird muallimning bo’shligini sezsa, unda muallimga va uning o’qiyotgan ilmiga nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi». Insonni har tomonlama mukammal qilib etishtirish unda ijobiy xislatlar tarbiyalash shu yuqorida ko’rsatilgan yo’llar yordamida salbiy xislatlarning ta’siriga qarshi kurash natijasida amalga oshiriladi. F о gobiy fikricha «O’zida o’n ikki tug’ma xislatni-birlashtirgan» kishigina axloqli odam bo’la oladi.

(Birinchidan), bunday odamning barcha organlari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo’lishi zarurki, u bu organlari bilan bajarmoqchi bo’lgan ishlarni osonlik bilan amalga oshira olsin; (Ikkinchidan), barcha masalani, muhokama va mulohazani tezda va to’g’ri tushuna oladigan, uning ma’nosini anglay oladigan; (Uchinchidan), xotirasi juda baquvvat bo’lsin, ko’rgan, eshitgan, sezgan narsalarning birortasini ham esidan chiqarmay yodda saqlab qoladigan bo’lsin; (To’rtinchidan), zehni tez va o’tkir bo’lsin; (Beshinchidan), so’zlari aniq bo’lsin, fikrini va aytmoqchi bo’lgan mulohazalarni ravon va ravshan bayon eta olsin; (Oltinchidan), bilish va o’qishga muhabbati bo’lsin; (Ettinchidan), ovqatlanishda, ichimlik iste’mol qilishda ochko’z bo’lmasin, tabiati qimor o’yinlarini o’ynashdan yiroq bo’lsin; (Sakkizinchidan), haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini sevadigan bo’lsin, yolg’on va yolg’onchilarga, nafrat bilan qaraydigan bo’lsin; (To’qqizinchidan), ruhi g’ururli va o’z vijdonini qadrlaydigan bo’lsin; (O’ninchidan), dirham, dinar va shu kabi turmush buyumlariga jirkanish bilan qarasin; (O’n birinchidan), o’z tabiati bilan adolatli va adolat uchun kurashuvchilarni sevadigan, adolatsizlikka hamda jabr-zulm o’tkazuvchilarga nafrat bilan qaraydigan bo’lsin; (O’n ikkinchidan), adolatli bo’lsin va qaysar bo’lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib o’zbilarmonlik qilmasin, jasur bo’lsin, qo’rqish va ojizlikni bilmasin. F о robiy bu fazilatlar ichida ayniqsa donolikka, aqllilikka katta e’tibor beradi. F о robiy estetik tarbiya haqida qimmatli fikrlar ilgari so’radi. «Muzika to’g’risidagi katta asar» kitobida muzikaning kishilar hayotidagi rolini asoslab beradi. Estetik zavqlanishning ruhiy jismni salomatlikni saqlashdagi tutgan o’rnini ko’rsatishga harakat qiladi. U mehnat tarbiyasi va kasbiy tarbiyaning kishining hayotidagi o’rnini ulug’lab uni «fazilatlarning raisidir» deb baholaydi: «Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati

raislik qiladi»-deb yozadi. «Endi insonning kasb-hunar va san’atdagi fazilatiga kelsak, bu fazilat tug’ma emasdir». Bu ikki yo’l bilan, ya’ni ta’lim va tarbiya yo’li bilan hosil qilinadi. 2-masala. Al-Xorazmiy (783-850) ning ilmiy-ijtimoiy pedagogik faoliyati Markaziy Osiyoda uygonish davrida ilm-ma‘rifatga ragbat kuchaydi. Bu davrda diniy ilmlar bilan birga duneviy ilmlar xam keng mikesda rivojlandi. Xorazmda Xivada Donishmandlar uyi. Yakin Sharkda Bagdodda Ma‘mun akademiyasi tashkil etilgan. Ana shu ilk akademiyalarda Markaziy Osielik Komusiy olimlar-Beruniy. Ibn Sino.Al-Xorazmiy ia boshkalar faoliyat kursatganlar.Yevropada xam uygonish davrida ilm-ma‘rifat rivojlandi .Jumladan..Afinada ilk Akademiya tashkil etilgan. Akademiya -Afina yaqinidagi joyning nomi bo’lib, yunonlarning afsonaviy qahramoni Akadem ismi bilan atalgan. Akademiya-ayrim ilmiy o’quv badiiy va boshqa muassasa hamda jamiyatlar nomi. Bu nom tarixi miloddan avval IV asrda qadimgi Yunonistonda Platonning idealistik falsafa maktabiga asos solinishidan boshlanadi. (Platon akademiyasi) Sharq mamlakatlarida akademiya tarzidagi muassasa va jamiyatlar VIII-IX asrlarda tarkib topa boshlagan. Masalan: arab halifaligida Xorun ar-Rashid hukmronligi davri (786-809) da «Baytul hikma» (Hikmat xonasi) ga asos solinib, halifa Ma’mun hukmronligi davri (813-833) da «Baytul hikma» ning faoliyati rivoj topdi; uning astronomiya observatoriyasi va katta kutubxonasi bor edi. O’rta Osiyolik buyuk matematik Muso al-Xorazmiy va astronom Muhammad al- Farg’oniy, Beruniy, Ibn Sino,Abu Nasr ibn A’roq,Qamariy,al Qosiylar ijod qilgan.Bu olimlarning ko’pchiligi tibbiyot,riyozat,falakkiyot,fizika,kimyo va hikmat fanlarini rivojlantirgan-lar va yangi bosqichga ko’targanlar. Ma’mun Urganchda bir qancha yirik binolar qurdirgan.1017 yilda M. G’aznaviyning Xorazmga qilgan yurishi natijasida bir qancha olimlar bu erda majburiy ravishda G’aznaga olib ketilgan, shahar inqirozga yuz tutgan. Abu Abdullo Muhammad ibn Muso а l-Xorazmiy.

Al-Xorazmiy 780 yil Xevada tug’ilgan. 850 yil Bog’dodda vafot etgan. O’rta Osiyolik mashhur matematik, astronomdir. U yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. Xorazmiy o’sha davrda katta ilmiy va madaniy markaz hisoblangan Bog’dodga taklif qilingan. U avval 813-833 halifa al-Ma’mun, so’ngra 833-842 al-Mutasil va 842-847 al-Vasiq Saroylarida xizmat qilgan. U sharqning dastlabki akademiyasi «Bayt ul Hikmat» (Donolar uyi) da ishtirok qilgan va uning rahbarligida arablar va boshqa xalqlar vakillari bilan bir qatorda Ahmad Farg’oniy, ahmad ibn Abdulloh Marvaziy kabi O’rta Osiyolik olimlar ilmiy ish olib borganlar. Xorazmiy diniy idealistik dunyoqarash hukmronligiga qaramay, o’zining tabiiy-ilmiy faoliyati bilan ilg’or ijtimoiy falsafiy tafakkuriga yo’l ochdi. Xorazmiy matematikada abstraktsiya tushunchasini kengaytirdi. Induktsiya yo’li bilan umumiy echim usullarini hal qildi va deduktsiya yo’li bilan umumiy usullar yordamida turishxususiy masalalarni echdi. Uning fan sohasidagi yutuqlari o’rta asrlarda hukmronlik qilgan, din va sixalastik falsafaga zarba berdi. Xorazmiy o’zining «Al-jabr val muqobalo» asarida olimlarni ularning ishlari xarakteri bo’yicha 3 (uch) guruhga bo’ladi: 1. «Ulardan birlari o’zlaricha qilinmagan ishlarni qilib, uni kelajak avlodga qoldirib, o’zgalardan o’zib ketadilar»; 2. «O’zgalar o’tmishdoshlari mehnatlarini sharhlab beradilar va bu bilan qiyinchiliklarni engillashtiradilar, quluflarni ochadilar, yo’llarni yoritadilar, bu esa tushunishniosonlashtiradilar»; 3. «... yoki bu odam ba’zi kitoblardagi nuqsonlarni topadi uzilganlarni o’laydi». Shu klassifikatsiya bo’yicha Xorazmiyning o’zini «algebra» ning muallifi sifatida birinchi guruhga «arifmetika» si bilan ikkinchi guruhga kiritish mumkin. Xorazmiy nomini tarixda qoldirgan asarlardan biri-«Al-jabr val muqobala» dir. Asar nazariy va amaliy qismdan iborat. Ikkinchi qismdan turli xo’jalik-turmush, savdo va yuridik masalalarga algebra metodlarini joriy qilish ko’riladi, yangi algebraik usul bayon qilinadi.

U o’sha paytlarda amalda uchraydigan barcha chiziqli va kvadrat tenglamalarni jamlab, hozirgi matematik simvol orqali beriladigan quyidagi olti tipga keltirdi. )1( 2 bx ax  )4( 2 c bx x   )2( 2 c ax  )5( 2 bx c x   )3( c bx  )6( 2 c bx x   Xorazmiy bu tenglamalarni echish uchun «al jabr» va «al-muqobala» («tiklash» va «qiyoslash») amallarini kiritdi. «Al-jabr» keyinchalik algebra deb ataladigan bo’ldi. Xorazmiy bergan dastlabki algoritm quyidagicha: masalan, 39 10 2   x x bunda tenglamaning ildizini topish talab etiladi. Xorazmiy bunday yozadi «ildiz oldidagi sonni ikkiga taqsimla  5 2: 10  ; uni o’ziga ko’paytir  5,2 5 2  ; unga tenglamadagi sonni qo’sh   64 39 25   ; undan kvadrat ildiz chiqar  8 64  ; bundan ildiz oldidagi sonning yarmini ayir  3 2: 10 8   ; bu esa sen qidirgan ildizdir», ya’ni 3 39 2 10 2 10 2        x . Xorazmiy algebraning geometriya bo’limida figuralarni o’lchash qoidalari jamlangan va algebraning uchburchak masalalariga tadbiq qilinishi ko’rsatilgan. Ba’zi qoidalarga ta’rif va isbotlar keltirilgan. U uchburchak, to’rtburchak, doira, ko’pburchak, peramida, konus va boshqa figuralarni ko’rib chiqadi. U uchburchakni to’g’ri burchakli, o’tkir burchakli va o’tmas burchakli xillariga bo’ladi. Xorazmiyning ikkinchi matematika kitobi-«Hind arifmetikasi haqida kitob» («Hisob al-hind») bo’lib, fan tarixida muhim rol o’ynaydi. Asar o’nlik sistema raqamlari (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) ga bag’ishlangan. U Hindistonda kashf etilgan raqamlarni soddalashtirdi va birinchi bor arab tilida bayon etildi. Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo’lgan qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish qoidalarini yaratgan. Shuningdek u turli «jins» dagi sonlarni ko’paytirish algoritmini ham bergan. Masalan: minut, sekundlarni bir-biriga

ko’paytirish uchun, avvalo ularni bir xil shaklga, ya’ni sekundga yoki minutga aylantirib olish kerakligini ko’rsatgan. Xorazmiy matematikani nazariy rivojlantirish bilan birga, undan turmush masalalarini echishda foydalangan. Masalan: meros grajdanlar huquqi, mol-mulk taqsimoti kabilar murakkab tarzda yoritilgan. Xorazmiyning «Kitob surat al-ard» («Erning surati») nomli geografik risolasi diqqatga sazovordir. Bu asar 1878 yilda Qohirada topildi. U bu asarini yaratishda Ptolemeyning «Geografiyadan qo’llanma» asariga asoslangan. Asarda 637 ta muhim joylar 209 ta tog’ning geografik tafsiloti berilgan, daryolar, dengizlar va okeanlar havzasining shakli, ularda joylashgan orollarning muhim kordinatalari bilan bayon qilingan. Xorazmiy astranomiya sohasida ham ancha ish qildi. Bog’dod rasadxonasida o’tkazgan kuzatishlari asosida va hindlarning astranomiya jadvallarini har tomonlama tanqidiy tahlil qilib, yangi «Astranomik jadvallar» tuzdi. Bu asar XII asrda arab tilidan lotin tiliga tarjima qilinib, bir necha asr undan foydalanilgan. Xorazmiy rahbarligida 827 yilda er kurrasining kattaligini aniqlash maqsadida er meredianining bir gradusini o’lchab chiqildi. Buning uchun Myasopotamiyada shimoliy kenglikning 350 va 360 lari orasidagi chiziqli masofa bevosita o’lchov tizimchasi bilan meridian yo’nalishida aniqlanib, burchak o’lchash esa yulduzlarning meridian balandliklarini kuzatish asosida bajarilgan edi. Meridian gradusi uzunligi 50 2/3 arab milyasiga, ya’ni o’rta hisobda 112 km ga teng qilib olingan. Xorazmiyning «Usturlob haqida risola», «Quyosh soatlari haqida risola», «Tarix risolasi», «Muzika risolasi» kabi asarlari yozilgan lekin ular bizgacha etib kelmagan. Xorazmiy asarlarini tadqiq qilganlar frantsuz olimi P. Tanier, italiya olimi Adelard, A.A. Markov, nemis sharqshunosi Yu. Rushka, S. Gandts, Qori Niyoziy, Matvievskaya, Rozenfeld, Qobulov, Fayzullaev va boshqalardir. 3- masala. Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va Abu Ali Ibn Sinoning (980- 1027) pedagogik qarashlari

Beruniy yashagan davrda O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va ma’naviy hayotida yirik voqealar sodir bo’layotgan bir davrda yashadi. U Xorazmning qadimgi Kot (keyin Shobboz hozirgi Beruniy) shahrida tutiladi. Otadan yosh qoladi, uni astronom va matematik Abu Nasr ibn Iroq yoshligidan o’z tarbiyasiga oladi. Tezda o’zidan oldin o’tgan buyuk olimlarning merosini o’rganadi. Taxt uchun kurashlar chog’ida Beruniy sargardonchilikda kun kechiradi. Ustozi ibn Iroqning yozishicha, Beruniy 21 yoshida astronomik asboblar yasagan, quyosh va oy tutilishi ustida kuzatishlar olib borgan. U 22 yoshida fan tarixida birinchi bo’lib er globusini yasagan. Bu haqida o’zi shunday deydi: «Men joy va shaharlar nomini ular orasidagi masofalarni shu joylarni kezgan va ko’rgan kishilar og’zidan eshitganlarimga asoslangan holda aniqlay boshladim. Dastlab turli kishilar ma’lumotini bir-biriga taqqoslab, qaysi biri ishonchli ekanini aniqladim, uzoqlik va kenglikni aniqlash uchun diametri 10 gazli (5 m) yarim kurra mujassami «globus» yasadim. 995 yilda Urganch hokimi Ma’mun I Xorazmni ikkala qismini birlashtiradi». 980 yilda 1004 yillar Jurjon shoxi Qobus ibn Vashmagur saroyida yashaydi. Bu erda: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asarini yozadi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy bu asarni «XI asr O’rta Osiyo fani uchun porloq bir davr boshlandi. Xuddi 1000 yilda juda yosh bo’lgan Beruniy o’zining «Yodgorliklar» kitobini yozib tamomladiki, hozirgi Yaqin Sharq adabiyotida bunga teng keladigan asar topilmaydi»-deb baho beradi. 1005 yili Beruniy Xorazmshoh Abul-Abbos Ma’mun II tomonidan Urganchga keltiriladi va unga ilmiy ishlarga keng imkoniyat yaratiladi. Beruniy mashhur olimlarni to’plab fanning ko’p sohalari bo’yicha ilmiy ishlarni olib boradi. U 152 kitob va ilmiy risolalardan iborat ilmiy meros qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Geodeziya», «Ma’danshunosnoma», «Munaj-jimlik» kabi asarlari bir necha tillarga tarjima qilingan. U ham adabiyotchi, tilshunos sifatida ham mashhurdir. Beruniy ta’lim- tarbiya haqida qimmatli fikrlarni ilgari suradi. U avvalo ilmni kishi hayotidagi

tutgan o’rnini alohida baholaydi. «Men g’avvosu, ilm bo’ldi ummonim» deb o’zi haqida gapiradi. «Donolarga ma’lumki, oltin kumush ketadi, lekin ilm abadiydir»- deb yozadi. U bilim olish haqida: «Bilim qaytarish va takrorlash mevasidir»... «Ilmlar ko’pdir, ular zamon o’tishi, iqboli rivoj tufayli turli fikr va xotiralar qo’shilishi ila ko’payadi»-degan mulohazalar bayon etgan. Beruniy mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bog’liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb ta’kidlaydi. «Inson hayotida zarurat, ehtiyojlar, ularni ilmlarga bo’lgan talablarni keltirib chiqaradi. Bu ehtiyojlarga ko’ra ilmlarni har xil tarmoqlarga bo’linadi». «Asosi bo’lmagan fandan voz kechsa ham bo’ladi» deb ilmiy tadqiqotning mohiyatini tahlil qiladi. Beruniy insoniy fazilatlarida axloq, odobning o’rnini atroflicha tahlil qiladi. «Hakim va olimlar axloqidan ta’lim olish yaxshi xulqni turg’izadi, yomon xulqni o’ldiradi». «Rostgo’ylik shirinligini totmagan yoki shirinligini totishni istamaydigan kishi uni sevmaydi»-deb yozadi. Ilmiy ishning, bilim olishning oliyjanoblik asosida bo’lish, xudbinlikdan uzoq bo’lishni quyidagicha izohlaydi: «Ilmlarning foydasi ochko’zlik bilan oltin kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur bo’lgan narsalarga ega bo’lishdir». To’g’ri so’zlikni ulug’lab: «Agar so’z to’g’ri va ta’sirlik bo’lsa, qamchi va qilich darkor emas»-deb yozadi. Uning 1000 yillik yubileyini o’tkazish munosabati bilan tashkil etilgan simpozium Beruniy ilmini jahon tarixida tutgan o’rnini ko’rsatdi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy ta’kidlaganidek, Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko’ra qiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq. S.P. Tolstov Beruniy ilmiy merosining ahamiyati haqida «Xorazmiy asarlarining Sharq va keyinroq esa Evropa riyoziy (matematika) ilmiga asos solganligi haqiqatga muholif bo’lmaganidek. Beruniyning qudratli ta’siri keyingi asrlarda ko’pdan-ko’p Sharq mamlakatlarida ilmning rivojlanishiga o’z ta’sirini qoldiradi». Abu Ali ibn Sino (980, 8-1037-18,6) jahon madaniyatiga katta hissa qo’shgan mashhur entsiklopedist olim, tabiatshunos, faylasuf, astronom, matematik,

muzikashunos, huquqshunos, axloqshunos, fiolog, yozuvchi va shoir, O’rta Osiyo xalqlari madaniyatini, O’rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Evropa Avetsena nomi bilan mashhur. U 980 yil avgustda Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilib, asosiy bilimni Buxoroda oladi. Juda ziyrak, o’tkir qobiliyati bilan ajralib turadi. U yosh bo’lishiga qaramay, falsafa, tabiat ilmini tezda o’rganadi. U yoshligidan tabib, hakim bo’lib tanildi. 999 yil qaroxoniylar Buxoroni egallaganidan keyin 1000 yilda Buxorodan chiqib ketdi. Xorazmda ko’p olimlarni birlashtirgan «akademiya» ga bordi. Beruniy bilan hamkorlikda ishladi. Bu davr uning ilmiy kamolotiga yanada ta’sir ko’rsatdi. 1019-21 yillarda Hamodonda vazir lavozimida ishlaydi. 280 dan ortiq ilmiy asar yozgan, bizgacha faqat 160 ga yaqin asari etib kelgan. Ayniqsa, «Kitob ul-insof», «Donishnoma» asarlari dunyoga mashhurdir. XVII asrga qadar Evropa mamlakatlarida meditsinaning asosiy qo’llanmasi bo’lib xizmat qilgan 5 kitobdan iborat «Qonun» asarini alohida ko’rsatish mumkin. Ibn Sino meditsinani turli sohalarini boyitdi, turli kasalliklarning sababini aniqladi, yangi dori-darmonlar topdi. Ibn Sino tilshunoslik, poeziya nazariyasi, muzikashunoslik va boshqalar bilan ham shu-ullanadi. «Arab tili», «SHe’r to’g’risida kitob», «Muzika haqida risola» kabi asarlar yaratdi. Ibn Sinoga qarshi xuruj va ig’volar uning hayot ekanligidayoq boshlangan edi. U hasrat qilib shunday yozadi: «Ulug’landimu maydonim hamon ibor Qimmatim oldin yo’qdir xaridor». U johillikni qoralab bir ruboyisida: «Ikki-uch nodon kim chunun hisoblar, Jahlidan oqili jahondir ular. Eshak bo’lchunki u eshaksimondir Eshak bo’lmaganni kofirga jo’yar». Ibn Sino o’zining axloq to’g’risidagi fikrlarida insoniylik fazilatlarini ulug’laydi. U kishilarning kundalik amaliy ishlarida eng zarur axloqiy

munosabatlarga kamtarlikka, izzat, hurmat, jasurlik, to’g’rilik, sofdillik kabi xulqiy qoidalarga alohida e’tibor beradi. Insonni kishilar o’rtasida o’zini tutishi, oila a’zolarining o’zaro munosabati, jamiyatda turli tabaqalarning munosabatlari maxsus yoritilgan. Tarbiyada aqliy: axloqiy va jismiy kamollikni uyg’unligini asoslashga harakat qilgan. Tarbiya bola tug’ilganidan boshlansagina samarali bo’lishini ta’kidlaydi. Ibn Sino o’zining ko’p tarmoqli mahsuldor bisoti bilan jahon madaniyati, fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. «Olimlar boshlig’i», «Tabiblar podshosi» nomi bilan mashhurdir. Uyg’onish davri rasmlarida mashhur qadimgi inson olimlari Arestotel, Gepen, Gippokrat, Pitolome, Evklid bilan bir qatordan o’rin olgan. Cherkov ruhoniysi Yakov Fridrix Reyman 1725 yilda yozgan «Ateizm va ateistlar umumiy tarixi» kitobida Jordano Bruno va Koperniklar bilan Ibn Sinoni ham xudosiz deb ataydi. Lekin uning dunyoqarashi idealistik jihatdan cheklangan edi. Uning 1000 yillik yubileyini jahon xalqi tomonidan nishonlanishi Ibn Sino merosining qimmatini ko’rsatadi. O’rta Osiyo xalqlarining buyuk mutafakkiri, entsiklopedist olim va shoir Umar Xayyom (1048 yilda Nishopurda tug’ilgan). Asosiy bilimni nishopurda Balx, Buxoro, samarqandda oladi. Zamonasining barkamol olimlaridan bo’lib etishadi. U mashhur matematik, faylasuf, astronom va she’riyat osmonining yorqin yulduzlaridan biri, u 1074 yildan boshlab Isfaxon rasadxonasi ishlariga rahbarlik qiladi, matematika va astronomiya sohasida katta ilmiy tadqiqod ishlari olib boradi. U 1077 yilda Evklid kitobidan bir necha geometrik shakllarni sharhlab ildiz topish yo’llarini ko’rsatib bergan. Ibn Sino asarlarini ko’p yillar targ’ib qiladi. Ibn Sinoni ustozi deb biladi. 1079 yilda yangi isloh qilingan kalendar taklif qilingan. Bu kalendar Evropada 500 yil keyin qabul qilingan Grigoryan kalendaridan ham aniqroq bo’lgan. Umrining oxirida faqirlikda umr kechirgan bo’lsada, ilmiy ishlarni davom ettirgan. O’z atrofiga shogirdlar yig’ib lektsiyalar o’qiydi, bir guruh olimlarni tarbiyalab chiqaradi. 1123 yilda Nishopurda vafot etadi. Umar Xayyom o’zining jahonshumul ilmiy asarlari bilan emas, nodir poetik asarlari bilan olamga mashhur bo’ldi. Uning ruboiylari deyarli hamma jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan.

Qisqa, ammo vazmin she’rlar kishilarni og’ir kurashlardan iborat bo’lsada, insonga eng mahbub narsani mana shu real hayotni sevishga, kerak bo’lsa shu g’oya uchun o’limga tik borishga chorlaydi. Shuning uchun ham 1942 Leningrad qamalida uning ruboiylari okopdan okopga, qog’ozdan-qog’ozga, og’izdan-og’izga o’tib yurdi. U o’zi ko’ngil taskin uchun yozgan ruboiylarini hech kimga ham o’qib bermagan. Kitoblar hoshiyasida yon daftarida bitilgan. U ko’p ruboiylarida insoniy fazilatlarini ulug’laydigan falsafiy fikrlarini ilgari surgan. Insonlarni do’stlik va inoqlikka chaqirgan mutafakkir: «Do’stlar, inoqlikni qilingiz bunyod, Tez-tez diydor ko’rib o’zni aylang shod. Soqiy toza mayni suzganda, aylang Men bechorani ham duo birla yod» -degan edi. Jahon xalqlari uni sevib o’qimoqdalar, yod olmoqdalar. XII asr O’rta Osiyo xalqlarining madaniyati tarqqiyotida katta o’rin egallagan yangi bir bosqich bo’ldi. Bu bosqichda O’rta Osiyo jahon madaniyati taraqqiyotining yirik va markaziy o’choqlaridan biri bo’ldi. O’rta Osiyo olimlari jahon ilm-fanini o’z kashfiyotlari va o’lmas ilmiy asarlari bilan boyitdilar, uning bir necha asrlik taraqqiyotiga samarali ta’sir etdilar. Shu bilan birga, O’rta osiyo xalqlari madaniy hayotning arxitektura, tasviriy san’at, naqqoshlik, o’ymakorlik kabi boshqa sohalarida ham benihoya katta yutuqlarga erishdilar. Boshqa xalqlar bilan iqtisodiy madaniy aloqalarning kengayishi fanning turli tarmoqlarini taraqqiyotiga asos bo’ldi. Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Bog’dod, Shom va boshqa shaharlardir. Sharq olimlari hamkorligining markaziga aylandi. XII asr Sa’diydan boshlangan ta’limiy, tarbiyaviy masalalarni badiyotda aks ettirish an’anasi ko’zga tashlanadi. Yu.X. Hojib, A. Yugnakiy, A. Yassaviy, S. Boqurg’oniy asarlarida pedagogik nazariyani, ta’lim-tarbiyani mohiyati, qonunlarining yoritilishini ko’rsatish mumkin. Ammo, feodal iste’dodining keyingi bosiqichlarida ilm-fanning rivojlanishiga to’siqlar paydo bo’ldiki, bu olimlarning ijod qilishiga to’sqinlik qildi. Ulug’ olimlarning ko’p noyob asarlari yo’qotib yuborildi, ularni maktab va madrasalarda

o’qitish qat’iyan man qilindi. X asr shoiri Shahid Balxiy o’z davri olimlarining ahvoli haqida bunday degan edi: «Donishu xosta ast nargisu gul, Ki ba yak joy nashkufand bo ham Har kiro donish ast, xosta ... V-on kiro xosta ast, donish kam». (Olimlik bilan boylik nargis guli bilan atir gulidir, ular hech qachon birgalikda ochilmaydi. Kim olim bo’lsa, unda boylik yo’q, kim boy bo’lsa, unda bilim yo’q). Lekin moddiy muhtojlik ham, ma’naviy to’sqinliklar ham olimlarning ilmiy faoliyatini tamomila bo’kib qo’ya olmadi, ular har qanday sharoitda ham yangi asarlar yaratib, ixtirolar qildilar. Shunga ko’ra ham, yuqorida zikr etilgan Shahid Balxiy: «Ey bilim, men sendan qanday voz kechaman, hamma qimmat sen tufaylidir, sensiz menga xazina kerak emas, shunday faqir hayot kechirsam ham, faqat sen bilan bo’lsam mayli. Ma’lumotli kishi uchun etarli mulozim uning ma’lumotidir, ilmsizga ming kishi mulozim bo’lsa ham, u yolg’izdir», degan edi. 4-masala. Yusuf Xos Hojibning pedagogik fikrlari . Yusuf Xos Hojib XI asrning atoqli shoiri, donishmandi va davlat arbobidir. Undan bizga qadar etib kelgan yagona ilmiy didaktik meros «Qutadg’u bilig» dostonidir. Bu doston XI asr adabiyoti va adabiy tilining nodir yodgorligi bo’lib, zamonasining taraqqiyparvar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlarini badiiy mujassamlashtiradi. Tarix, ilm-fan, etnografiya va boshqa sohalarga oid qimmatli ma’lumotlar beradi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida ma’lumot beruvchi yagona manba, uning «Qutadg’u bilig» (Saodatga yo’llovchi bilim) dostonidir. Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (milodiy 1069-70) yilda yozilgan. Avtor dostonining muqaddimasida yoshi 50 dan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab, Yusuf Xos Hojib XI asrning 20-yillari arafasida tug’ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf Xos Hojibning vatani Bolasog’un (Kuz urda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq hamda madaniy markazlardan biri edi. Bu shahar ikki Qoraxoniylarning poytaxti ham bo’lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o’z davrining peshqadam donishmandlaridan biri bo’lib etishdi. U fors-tojik

va arab tillarini, badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tibbiyot, geografiya va boshqa fanlarni o’rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy qarashlarini, meditsinaga doir mulohazalarni targ’ib qildi, zamondoshlarining geometriya kabi fanlarini o’rganishga chaqirdi va hokazo. Shu bilan birga Yusuf Xos Hojib o’z vatandoshi, ulug’ olim Mahmud Qoshg’ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o’rgandi, adabiy til uchun turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o’rin olishi uchun kurashdi, xalq og’zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va traditsiyalaridan ta’lim olib, mashhur «Qutadg’u bilig» (Saodatga yo’llovchi bilim) dostonini yaratdi. Bu doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi. Shunga ko’ra Yusuf Xos Hojibning o’zi dostonning muqaddimasida: arabcha, tojikcha kitoblar o’qish, bizning tilimizga buyumg’i o’qish (arabcha, tojikcha kitoblar ko’p bo’lib, bizning tilimizda bu donishmandlikning birinchi to’plamidir)-degan edi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» dostonini Balosog’unda yoza boshladi: uni Qashqarda yozib tugatdi va Qoraxoniy hukmdorlaridan bo’lgan Tavg’ach xonga sovg’a qiladi. Balosog’unning vayronalari Qirg’iziston SSR To’qmoq shahri yaqiniga bo’lgan qadimgi Oqpishin shahri o’rnida hozir ham bor. Tavg’ach Bug’raxonga (Tavg’och ulug’ Bug’ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon) taqdim qildi. Bug’roxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (Muqarram eshik og’asi) unvonini berdi. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat qozondi. «Qutadg’u bilig» ning muqaddimasida ko’rsatilishicha, doston o’z davrida shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli joylarda turli nom bilan yuritilgan. «... bu kitob yavlaq aziz turur. Chin hakimlarning amsonlari birla yaralmish, arasta qilmish ... Mochin olimlari va hakimlari qamog’ ittifoq bo’ldilar, kim Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda Bug’roxon tilincha bu kitobdan yaxshiroq xargis kim ersa, g’oyat uzluqindan, nihoyatidan kacha ko’rklutlo’kdin ul ellarning xukamolari, olimlari qabul qilib takma biri-bir turlut ot laqab berdilar: chinlitlar «Adabul mulk» ot berdilar. Mochin malikining madimlari «Oyinul-mamlakat» atadilar. Mashriqlig’lar «Ziynatul-ummaro» deb aytdilar.

Eronlig’lar «Shoxinomai turk» dedilar, bazilar «Pandnomai muluk» demishlar. Turonlig’lar «Qutadg’u bilig» deb aytmishlar». «Qutadg’u bilig» ning 3 qo’l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki «Xirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. «Qutadg’u bilig» jami Namangan nusxasida 6500 ta baytga 13000 misraga yaqin bo’lib, u 73 fasl bobga bo’lingan. 11 bobi dostonning muqaddimasi bo’lib, muqaddima Xudoga, payg’ambarga va to’rt halifaga bag’ishlangan traditsion boblardan tashqari, yoz tavsifi va Bug’roxon madhi, etti sayyora va o’n ikki burj, til odobi va bilimning foydasi kabi masalalarga bag’ishlangan boblarni o’z ichiga oladi. Dostonning asosiy qismi 12 bobdan, Kuntug’di degan hukmdorning ta’rifi bilan boshlanadi. Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi. «Qutadg’u bilig» axloqiy-ta’limiy asardir. Uning axloq va odob masalalariga bag’ishlangan maxsus boblardagina emas, balki ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag’ishlangan boblarda ham Yusuf Xos Hojib o’z axloqiy-ta’limiy qarashlarini ifodalaydi. Xalqning turli tabaqalariga o’git beradi, ularga pand-nasihat qiladi. Yusuf Xos Hojibning axloqiy-ta’limiy fikrlari progressiv ahamiyatga ega bo’lib, madaniyat va ma’rifatni ravnaq toptirishga, olijanob insoniy xislatlarni targ’ib qilishga qaratilgan. Yusuf Xos Hojib XI asrning donishmandi, ilm-ma’rifatning jarchisi hamda homiysidir. U ilm-ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o’z dostonini «Qutadg’u bilig» deb ataydi, hamda unda ilm-ma’rifatni targ’ib qiladi. Olimlarni ulug’laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fan ahillarini saroyga jalb etishga, ulardan ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko’rishga chaqiradi. Yusuf Xos Hojibning fikricha, hukmdor mamlakatni o’z qilichi va siyosati bilan boshqarsa, olimlar el-yurtni aqil va donish bilan boshqaradilar, unga yo’l ko’rsatadilar. Shunga ko’ra shoir kishilarni podaga, olimlarni yo’l boshlovchiga o’xshatadi: Bular ul suruk qo’yqa arkach soni, Qoyut boshlasa, sursa yo’lcha ko’yni. Bular qo’y suruki orasidagi serka kabidirlar,

(Toki) o’yni boshlasa, to’g’ri yo’l bo’ylab olib borsa. Ilm-nur, olimlar mash’aldoridir: (Ular ilmi bo’ldi bundunqa yo’la, Yorusa yo’lga tunla ozmas yo’l-a) Binobarin, olimlarni sevmoq,ularga hurmat bilan yondashmoq va bilimlarini o’rganishga tirishmoq zarur: (Ularni qattiq sev, so’zlarini qadrla, Ko’pmi yoki ozmi (ularning) bilimlarini o’rgan) Yusuf Xos hojibning «Qutadg’u bilig» dostonida O’rta Osiyo oilmlarining ilmiy yutuqlari ham ma’lum darajada o’z ifodasini topdi. U xususan, astronomiya va meditsina fanlari yuzasidan kengroq mulohaza yuritadi. Dostonning muqaddimasida etti planeta (Sekantir-Zuhal-Saturn, Ung’ay-Mushtariy-Yupiter, Ko’rud-Mirrix-Mars, Yashiq-Quyosh, Savit-Zuhra-Venera, Orzu-Utorit-Merkuriy, Yalchiq-Oy) va 12 burj haqidagi alohida-alohida she’riy parchalar bitadi. Yusuf Xos Hojib, Qadimgi Gretsiya va O’rta Osiyoning mashhur olimlari kabi olamni to’rt unsur (elementdan) –o’t, suv, tuproq va havo yoki issiq sovuq, ho’l va quruqdan iborat degan falsafiy qarashni ilgari suradi. U insonning sihati, yoshi, ovqati va jismoniy tarbiyasi haqida ham qimmatli mulohazalarini bayon etadi. Kishi yoshiga qarab harakat qilmog’i, ovqat turlarini tanlamog’i, o’z organizmini suv, jismoniy tarbiya bilan chiniqtirib bormog’i lozim.bu narsa kasalliklarning oldini oladi. Bemor o’z kasali tufayli faat dori bilingina emas, balki parhez tutish bilan ham shifolashga intilishi kerak. «Qutadg’u bilig» didaktik dostoni axloq va odobga qimmatli pand-nasihatlarni o’z ichiga oladi. Doston avtori til odobi, sevgi va sadoqat rostgo’ylik va halollik kabi masalalar haqida hikmatli so’zlar so’zlaydi, mayxo’rlikni va mutakabbirlikni tanqid qiladi, kishining yurish-turishi, o’zini tutishi haqida o’git beradi. Bu dostonning butun mazmni va mohiyati sindiriladi. «Qutadg’u bilig » ning bir necha bobi bevosita axloq va odob masalalariga bag’ishlangan. Shunday boblardan biri «Til ardami» (Til odobi) deb atalgan 7-bob

bo’lib, unda shoir o’qish va bilim olishda tilning ahamiyati, qisqa va mazmunli so’zlash, tilga ortiqcha erk bermasligi va boshqalar haqida ibratli o’gitlar beradi. (O’quvda, bilimga, tilmoch-bu til, Kishini ro’shnolikka chiqargan ravon til deb bilgan. Kishini til e’zozlaydi, kishi u tufayli baxtga erishadi. Kishini til qadrsiz qiladi, er boshini yoradi. Til hovlida (ya’ni qafasda) yotgan arslon kabidir, Ey, qafasdagi (makkor) vahshiy boshingni eydi. Tili tufayli ozor topgan kishi nima deydi, eshit, Bu so’zga amal qilgin, o’z foydangga ishlat: Til meni juda ko’p kulfatlarga soladi, (U) boshimni kesmasin, (men) tilimni kesayin. So’zingga ehtiyot bo’l, boshing ketmasin. Tilingga ehtiyot bo’l, tishing sinmasin. Sening o’zing esonlik tilasang, Tilingdan yaroqsiz so’zingni chiqarma. Bilib so’zla, so’z donolik sanaladi, Nodonning so’zi o’z boshini eydi. Ko’p so’zda ortiq foyda ko’rmadim, Yana (ko’p) so’zlashdan naf topmadim. So’zni ko’p so’zlama, biroz ozroq so’zla, Tuman ming so’z tuguni (jumbog’i) ni shu bir so’zda ech Men so’zimni senga so’zladim, ey o’g’il, Bu pandni o’zim senga berdim, ey o’g’il.) U uylanish va bola tarbiyasi haqidagi 53-bobda oila va bola tarbiyasining murakkab ekanini ta’kidlab, bolani yoshlik cho-idan boshlab yaxshi xulqli qilib etishtirish zarurligini aytadi. Ziyofatlar va ularda ishtirok etish, o’zini tutish odobiga bag’ishlangan 55 va 56 boblarda saroy ahillariga o’git beradi. Boshqa boblarda ham axloq va odobning turli masalalari to’g’risida fikr-mulohaza yuritiladi.

Yusuf Xos Hojib kishi tezda tug’ilib, tezda o’tib ketuvchi his-tuyg’uga asir bo’lmasligi kerak, deb hisoblaydi, hamda sevgini ko’z bilan emas balki kishining qalbi bilan bog’laydi. Chunki ko’z kishining tashqi qiyofasini ko’ra olsa, qalb uning butun mohiyatini ko’radi. Mutafakkir kishilarni har bir ishda aqil-muhokamaga tayanishga, o’zgalarga g’amxo’r va mashfiq bo’lishga, har bir tadbirni o’z o’rni va mavridi bilan amalga oshirishga chaqiradi. Birovlarning hayoti va taqdiriga befarq qarab, ularni o’limga yoki boshqa og’ir jazolarga mahkum etgan hovliqma va ehtiyotsiz amaldorlarni qoralaydi. Binobarin, shoir dadillik va xushyorlikni ta’rif qiladi, kishilarni ehtiyotkorlikka da’vat etadi. Bilimli so’zni eshitgin, u nima deydi: (Shoshilib qilingan ishlar nechog’liq yaramas bo’ladi. Shoshib pishirilgan oshni iste’mol qilsa, kishi xasta bo’ladi. Shoshqaloqlik-barcha adashgan kishilar ishi, Ehtiyotkorlik-barcha ezgu kishilar ishi.) Shunday qilib, Yusuf Xos Hojib feodal tendentsionalligi va klerikal aqidalar zaminida tutilgan ziddiyatlarga qaramay o’z davrining progressiv axloqiy-ta’limiy qarashlarini ilgari so’rgan atoqli ma’rifatparvar va murabbiy sifatida gavdalanadi. Ahmad Yugnakiy iste’dodli shoir va donishmand murabbiydir. Undan saqlanib qolgan yagona adabiy meros «Hibbatul-haqoyiq» badiiy so’z san’ati va adabiy tilning juda qimmatli hamda nodir yodgorligidir. Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati haqida nihoyatda oz ma’lumot saqlanib qolgan. Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va boshqalari ma’lum emas. «Hibbatul-haqoyiq» ning ayrim misralari va ayrim nusxalariga boshqalar tomonidan yozilgan qaydlar shoirning hayti va faoliyati haqida bir oz bo’lsa ham, tasavvur hosil qilishga imkon beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning tekstida kitobning yozilgan yili, joyi, hatto nomi ham ko’rsatilmaydi. Faqat bir baytda shoir o’z nomini tilga oladi: Adib Ahmad ayttim adab, pand so’zum, So’zum munda qolur, bour bu o’zim. Bu qaydlardan shoirning nomi Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud, vatani

Yugnakiy, kitobning nomi «Hibbabul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug’oni») ekani ma’lum bo’ladi. Amir Sayfiddin degan kishi sharafiga aytilgan ikkinchi qaydda Adib Ahmad haqida bunday deyilardi: Adiblar adibi, fozillar boshi, Guhartin so’z aytmish, etin so’z bishi . (Adiblar adibi, fozillar boshi gavhardan so’z aytish, go’zal so’zlar o’ylab chiqardi). Ugan rahmat etsun, bu soat anga, Yarin qo’psa, bo’lsun eranlar boshi . (Shu damda Xudo uni rahmat qilsin, tirilsa mardlarga bosh bo’lsin). 1. «Hibbatul-haqoyiq» ayrim qo’l yozma va nashrlarda «Aybatul-aqoyiq» (axming tushib qolish hodisasi Qadimgi turkiy tillarga xosdir) va «Atibatul- haqoyiq» tarzida yozilgan. 2. Yugnak (yoki Yug’noq) nomli joy Farg’ona vodiysida ham, Turkiston va Samaraqand atrofida ham bo’lgan, lekin Ahmad Yugnakiyning bo’lardan qaysi birida tavallud topgani aniq emas. Bu qayd Adib Ahmadning shuhratli shoir va fozil kishi bo’lganini ko’rsatadi. Nihoyat, ma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda shoirning ko’zi ojiz bo’lgani va kitobning 14 bobidan iborat ekanligini aytadi: Tug’ma ko’rmas erdi adibning ko’zi, Tuzatdi bu o’n to’rt bob ichra so’zi . Ahmad Yugnakiy haqidagi ma’lumotlar shulardan iborat. Biroq shoirning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bu ma’lumotlarni bir muncha to’ldirishga, doston avtorining yashagan davrini taxmin qilishga imkon berdi. Birinchi jahon urushi boshlarida turk olimi Najib Osim Istambuldagi Ayo- Sufiya masjidining kutubxonasida mo’g’ul tilidagi rassoil (risolalar) to’plamiga kiritilgan bir qo’l yozmani topdi. Qo’l yozma turkiy tilda bo’lib, u mo’g’ulcha xatlar to’plamiga yangilish kiritilgan ekan. Topilgan qo’l yozma hali ilm-olamiga ma’lum bo’lmagan Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bo’lib

chiqdi. Qo’l yozma hijriy 884 yilning 7 zulqa’da oyida (1480 yilning 30 yanvarida) Istambulda Abdurazzoq Baxshiy tomonidan ko’chirilgan bo’lib, uyg’ur yozuvi bilan ko’chirilgan tekstga misralardan keyin arabcha transkriptsiyada va fors-tojik tilida ayrim izohlar ham beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning 1480 yilda ko’chirilgan nusxasidagi noma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda dostonning 14 bobdan iborat ekanligi aytilgan edi. Biroq «Hibbatul-haqoyiq» ning o’sha 1480 yilda ko’chirilgan nusxasi 235 bayt. U ikki bobdan tashkil topgan. Dostonning 3-4 boblari ahmad Yugnakiyning Dod- Sipaxsolordan in’om va ehson ko’tganini ravshan ko’rsatadi. 5-bob (40-62 baytlar) bilan maqtovi va johillikning zarariga, 6-bob (63-86 baytlar) til odobiga, 7-bob (87-110 baytlar) dunyoning foniyligiga, 8-bob saxiylik va bahillikka, 9 va 10 boblar (176-226 baytlar) turli masalalarga ba-ishlangan bo’lib, 11-bob (227-235 baytlar) kitobning xotimasidir. Avtor xotimada kitobxonga murojaat qilib bunday deydi: (Hikmatli so’z va nasihat kitobini bitdim, uni kim o’qisa, asal totgandek bo’ladi. Men, Adib Ahmad, odob-pand so’zlarini aytdim, so’zim qoladi, o’zim o’lib ketaman. Kuz keladi, yoz o’tadi, um o’tib boradi, bu yoz va kuzlarning umrini tugatdi. Shuning uchun men turkcha kitobni yaratdim, istasang uni ma’qulla, istasang malomat qil. O’zim (o’lib) ketganda, nomim qolsin deb, bu tansiq so’zlarni yodgorlik uchun bitdim). Ahmad Yugnakiy O’rta Osiyo ilm-fanining yirik o’cholaridan biri bo’lib, olamshumul fan arboblarini etishtirgan bir davrda yashadi. U diniy mistik adabiyotning namoyondalari singari insonning ilmiy faoliyati va qobiliyatini qoralamaydi, mutakallimlar kabi din-shariat dogmalarining ilm-fanga qarshi kurash vositasi qilib qo’ymaydi, balki u Yusuf Xos Xojib kabi ilm-fanni yoqlaydi, olimlar va fozillarni ulug’laydi, ma’rifatparvarlikni tartib qiladi, kishilarni ilmli, ma’rifatli bo’lishga chaqiradi, joxillikka qarshi kurashadi. Ahmad Yugnakiy ilm-ma’rifatni «Hibbatul-haqoyiq» ning markaziy masalalaridan biri qilib qo’ydi, dostonning asosiy qismini (5-bob-2nav) xuddi shu masala bilan boshladi, boshqa bobolardagi axloq-odob masalalarini ham ilm-

ma’rifat va olimlar donishmandligi bilan bog’ladi. Doston Ahmad Yugnakiyning XII asrning donishmand ma’rifatparvari va ilmning jarchisi sifatida gavdalantiradi. Shoir olim bilan johilni bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi, olim bilan baxt-saodat yo’lini topsa, johil nodonligi tufayli ko’rgiliklarga giriftor bo’ladi, ilm va olimni qadrlash, ilm o’rgatishga tirishish lozim deydi: (Bilim to’g’risida so’zlamoqdaman, so’zimni yaxshi tingla, bilimdon kishilarga o’zingni bog’la. Bilim bilan baxt-aodat yo’llari o’rganiladi, bilim egallab saodat yo’lini top. Bilimli kishi qimmatli oltindir. Johil bilimsiz kishilar arzimas qalbaki (aqcha) dir, bilimsiz er ayol (zaifa) dir. Suyakka ilik, er kishiga ilm kerak. Erning ko’rki aql, suyakning ko’rki ilmdir. Bilimsiz iliksi suyakdek bo’sh- quriqdir, iliksiz suyakka qo’l uzatmaydilar. Er kishi bilan o’rganib, bilguvchi bo’lib qoldi, bilimsiz tiriklikda ko’rguliklar ichida qoldi. Bilimli o’r o’lsa ham,oti o’lmaydi,bilimsiz kishi hayot chog’ida ham uning oti o’likdir.) «Hibbatul-haqoyiq» didaktik doston bo’lib, axloq-odob maslalari undagi ko’pchilik boblarning tematik asosini tashkil etadi. Shoir til odobi saxiylik, baxillik, kamtarlik, ezgulik va boshqalar haqida xuddi Yusuf Xos Xojib kabi zamonasining peshqadam murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o’git beradi. Rost, sog’lom va mazmunli so’zlashish, kerak bo’lganda, sir saqlay olishni matab, laqmalik, yolg’on so’zlash va sergaplikni qoralagan shoir tilni tiyish odobning boshi deydi: (Eshitgil, olimlar nima deb ayturlar: adablarning boshi til saqlashdir, tilingni tiy, toki tishingni sindirsin, agar tilingni tiymasang tishing sinadi. Er kishi ehtiyot bilan sog’lom so’zlaydi,ko’p gapirgan til yovsiz dushmandir. Bekor so’z so’zlashdan saqlan, tiling bo’shlig’i bir kuni boshga etadi. Tili bo’sh odam aqlli bo’larmidi. Bu tilning bo’shlig’i boshini eydi. Agar kishida ikki narsa biriksa: u o’rinsiz so’zlar bilan laqmalik qilma, ikkinchidan, uning so’zlari yolg’on bo’lsa, u kishi uchun muruvvat yo’llari berkiladi. ) Shoir kishilarni birovni achchiq va yomonso’zlar bilan ranjitmaslikka chaqirib, tilning yarasi bitmas yaradir deydi:

(Tiling bilan uch hissini qo’zg’ama, bil, o’q yarasi bitib ketadi-yu, lekin til yarasi bitmaydi). Shoir dostonning to’rtinchi navida sahiylik va baxillik haqida so’zlab, himmat va sahiylikni baxillik va ziqnalikka qarama-qarshi qo’yadi, bu masalalarga doir pandomiz mulohazalarini, qisman bo’lsa-da, boshqa boblarga singdiradi, badiiy til vositalaridan, xususan, o’xshatishlardan va xalq maqollari hamda ta’birlaridan foydalanadi. (Maqtamoqchi bo’lsang, sahiylarni maqta, baxillarga o’q-yoyni to’g’irla), degan shoir sahiylik ta’rifida aytadi: Himmat va saxovatni insonning eng yaxshi fazilati sifatida ta’riflagan Ahmad Yugnakiy kishilarni qashshoqlarga, muxtojlarga, sitamdidalarga, qaramli va mushfiq bo’lishga chaqiradi: (Yaro (yaxshi) oshingni yaxshilarga edir, qodir bo’lsang, yupun- yalong’ochlarni kiyintir. Zinxor kishilarga zulm-mashaqqat etkazma, agar shunga mubtalo bo’lgan kishini ko’rsang, uni bu balodan qo’tqar.) Unday kishilarning do’stligi ham quruq so’z va yasamalikdan iboratdir: (Do’stlik majaz bo’ldi, qani haqiqat? Ming kishini ichida bitta ham to’g’ri kishi topilmaydi. Ko’p kishilar ichdan otqindir, do’sting to’g’ri bo’lib ko’rinsa ham, buni uning sirtqi ko’rinishi deb bil.) Shoir amaldorlarni, zodagonlarni marhamatli va shafqatli bo’lishga chaqiradi, arzimas sabab yoki biror bahona bilan kishilarni o’limga mahkum qilish va jazolashga qarshi isyon qiladi: (Agar bir ayb qilib bosh kesilsa, dunyoda biror tirik odam qolmaydi. Ahmad Yugnakiy ko’pni mensimagan mutakabbir va balandpravoz kishilarni qoralab, kamtarlik va xushtavozolikni targ’ib qiladi:) (Yana kerak bir so’zim bor senga, uni senga aytmoqchiman, menga quloq sol! Bu so’z shundan iborat: mutakabbirlikni boshingdan chiqar, tavoze bo’l, shu xislatga etish, unga tomon bor.) (Ulug’liqqa etsang, engiltak bo’lma, atlas kiysang agar, bo’zini unitma.)

B. Marg’iloniy Ali ibn Abu Baxr al-Farg’oniy ar Rishtoniy taxminan 1150- 1197 yillarida yashagan. Fiqx olimi Burxoniddin Rishton qishlog’ida tug’ilib, Buxoro madrasasida ta’lim olgan. Marg’ilondagi madrasada mudarislik qiladi. Ko’p yillik muallimlik faoliyati asosida bir qana fiqx ilmiga, pedagogika doir risolalar yaratadi. «Ilimga kirishuvchi uchun birinchi asos»(«Bidoyat al mubtabiy»), «Mashabning yoyilishi», «Nashr al-mazxab», «Tajnis haqida kitob», («Kitob at tajmis»), «Ziyoda qilish», («al-Mazid»), «Hat marosimlari», («Manosik al xaj»), «Farzandlar haqida kitob», («Kitob al-faroiz») shular jumlasidandir. «Bidoyat al-mubtadiy» kitobi mashhur bo’lib, 8 jilddan iborat. «Kifoyat al- muntaxiy» («Ilimni nihoyasiga etkazuvchining qanoatlanishi») nomli katta sharh yozgan keyincha unga «al-Hidoya» («Qo’llanma») nomli qisqa sharh yozgan. Bu sharh O’rta Osiyo, Hindiston, Turkiyada keng tarqalgan. Bu risolada Sharq mamlakatlaridagi madrasalarda asosiy qo’llanma bo’lib kelmoqda. Asar fors, ingliz va rus tillariga tarjima qilingan. «Uning «Ilmga kirishuvchi uchun birinchi asos» risolasi o’ziga xos pedagogika darsligidir. Kitobning bilimlarini o’zi uning amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. U haqda mutafakkir shunday yozadi: «Ilimga kirishuvchi uchun birinchi asos» ni qo’yidagi bo’limlarga bo’ldim: fanning, «bilim»ning mohiyati va uni takomillashtirish tarixi; ta’lim jarayonida ongli intilish; fanni o’qituvchini, o’rtoqni va sharoitni tanlash, qunt, qobiliyat intilish, darsni boshlanishi, uni davom ettirish vaqti, tashkil etish tartibi haqida; yodda saqlab qolish tartibi haqida; umid, ishonch haqida; bilim olish vaqti haqida; bilim olish vaqtida Xudodan qo’rqish haqida; yodda saqlab qolish va unitilish; umrining uzayishi va qisqarishi haqida». Fanning va bilim olishning mohiyati haqidagi bilimda hadis ilmidan kelib chiqib «har bir muslim va muslimani bilim olish sasosiy burchi»deb ko’rsatiladi. Bilim olishda sharoit davr talabibosh mezon ekanligi va hayotda zaruriy bilimlarni egallashni ko’rsatadi. (Meditsina). Tibbiyot ilmini bilish zarurligini ta’kidlab hatto payg’ambar ham davolanganligini misol keltiradi. «Fan ikkiga bo’linadi»-deb qonunshunoslik va e’tiqod fani, hamda inson tanasi haqidagi tibbiyot fani ekanligini tahlil etadi. Mutafakkir asosan insonshunoslik fanlari haqida muloxaza

yuritib qalb va tana uyg’unligini ko’rsatadi. Risolani pedogagik jihatdan qimmatli XII asr o’rtalarida ta’lim qonuniyatlariga qo’l urishidir. «Ta’lim jarayonida ongli intizom» bo’limida, muallif «-Har kimning ishi uni aniq maqsadga yo’nalganligi bilan belgilanadi»-deb yozadi. Fanni o’rganayotgan nima uchun o’rganayotganini o’ylab ko’rishi kerak. Ilm ahli fanni, olimlikni qadrini tushirmasligi, kamtar bo’lishi talab etiladi»-degan edi. Qo’llanmaning «Fanni, o’qituvchining, o’rtoqni va sharoitni tanlash» bobida didaktik jihatdan qimmatli masalalarni talqin qiladi. Ayniqsa nimani o’rganish, ta’limni mazmuni masalasini ta’kidlasa bo’ladi. «Fanni o’rganayotgan eng zarurini, ayni sharoit uchun eng qulayini o’rganishni» tavsiya etadi. Bugungi kunda huquqiy, demokratik ta’lim sari borayotganda B. Marg’iloniyning muhitni hisobga olgan holdao’qituvchini tanlash masalasi mulohazaga loyiq. Bugungi ta’lim inqirozi sabablaridan biri ham ko’p o’chraydigan o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi munosabat uyg’unligini yo’qligida, ziddiyatda deb tan olinmoqda. O’qituvchi noto’g’ri tanlasa, bilimdan ham judo bo’linadi-deb ko’rsatiladi. Shu bo’limda bilim olishda chidamlilik, iroda zarurligini, tinmay izlansa va o’qisa maqsadga etisha olishini uqtiradi. «Bilim olishda 6 narsa kerakligini: sezgirlik, kuchli xohish, chidamlilik, bir burda non, o’qituvchi maslahati, etarli vaqt» deyiladi. «Do’st tanlashda, olijanobligini, to’g’ri fazilatni hisobga olish, xo’shyoqmas, dangasa, sergap, jinoyatchi va o’g’ridan uzoqroq yurishni» afzal deydi. Xalq maqolidagi «Do’sti kimligiga qarab kishini qadr-qimmatini baholash alohida ta’kidlanadi. B.Marg’iloniy maslahatli ish hayotiy zaruratligini quyidagi fikrida isbotlashga harakat qiladi: «Kishi hech qachon maslahat ishdan zarar ko’rmaydi. Deydilarki: odam xali o’zi yarim odam. Haqiqiy odam o’zini to’g’ri fikri bo’lgan va boshqalar bilan ham maslahatli ish qiladigan kishidir. O’zining mustaqil fikri bo’lsa ham maslahatlashmaydigan yoki boshqalarni aytganini qilib o’zini mustaqil fikri bo’lmagan odam yarim odamdir»-deydi.

Fanni va ustozni qadrlash bo’limi ham pedagogika tarixida ilk bor talqin etiladi. Bilim olishda fanni va o’qituvchini hurmatlash bosh mezon ekanligi-fanni hurmatlash o’qituvchini hurmatlash, o’qituvchini hurmatlash fanni hurmatlash bilan o’lchanishini o’qtiradi. B. Marg’iloniy o’quvchini bilim olishda o’qituvchini quli sifatida talqin qilib, A. Navoiydan oldinroq, «Bir harf o’rgatgan kishiga ming dirham loyiq deb yoritadi». Shu bilan birga bilim olishda birga bilim olayotganlarni ham qadirlash, ularni ham hurmatlab bir-biridan bilim bahrasidan foydalanish, o’zaro bilim olishni maslahat beradi. Bilim olishda qunt, harakat bo’lishi o’ziga xos didaktik ahamiyatga ega: «Bilim olishda qunt bosh masala, izchillik uning o’lchovidir. Bilim izlovchi avvalo darsdagi qunti, tirishqoqligi va tunlari bilan takrorlashi orqali bunga erishadi. Bilim olishda oqshomdan tonggacha vaqt eng qulay vaqtdir». Shu bilan birga mashhur pedagog B. Marg’iloniy aqliy mehnatni murakkabligini, unda me’yor bo’lishini ko’rsatadi: «Bilim oluvchi o’zini haddan tashqari qiynalmasligi yoki o’qishni to’xtatib qo’ymasligi, balki ma’lum mo’’tadillik, o’rtachalik, izchillik kerak. Mo’’tadillik har bir narsaning asosidir»- deb yozadi. Bilim olishdagi faollik o’qigan bilan birga o’qishda ko’rinadi. Shuning uchun mulohazalik, fikr qilish ta’limning bosh mezoni sifatida ko’rsatiladi. Asrlar bo’yi dunyoda sinf dars tizimini asoschisi sifatida Ya.A. Komenskiy deb kelindi. B. Marg’iloniy ushbu qo’llanmada «Darsni boshlanishi, uni davom etish vaqti va uni tashkil etish» bo’limida darsning ilmiy asoslarini tiplarini ko’rsatadi. Ta’limdagi izchillik ham, ta’limni bolalarni imkoniyatiga mos bo’lishi qonuniyati ham B. Marg’iloniy tomonidan asoslab berilgan. «Shuni e’tiborga olish kerakki» deb yozadi, dars vaqti bilimni boshlovchi uchun ozroq tez o’zlashtiradigan bo’lishi. O’quvchiga material oddiy tushunadigan bo’lishi zarur. O’qituvchi darsda o’tgan mashg’ulotlarni ham takrorlashi juda foydalidir. O’quvchilar darsda o’zi tushunmagan narsani yozib olmasligi kerak, aks holda bo’shliq mulohazasizlikka olib boradi, deydi.

«Bilim oluvchi uchun har qanday sharoit va har qanday aqt, har kimdan qulaydir». Birinchi kun darsni 5 marta takrorlashi, uchinchi kun 3 marta takrorlashni tavsiya etadi. Ta’lim musohabani, bahsni hamiyatini olim ishonchli asoslaydi. «bilim olishning qulay vaqti bo’limida bilim olishni beshikdan to tobutgacha»-degan iborani ishlatiladi. Bilim olishda yozib borishni ma’lum topadi. «Yoddan chiqish mumkin yozuv esa doimo qoladi»-deydi. «Hayot qisqa bilimni chegarasi esa keng»-deb vaqtni bekorga ketgazmaslikni o’qtiradi. Shunday qilib, faqatgina B. Marg’iloniy bir risolasining tahliligina uning ta’lim jarayoni qonuniyatlari haqida qimmatli meros qoldirishdan dalolat beradi. Pedagogika faniga asos soluvchilardan biri bizning bobokalonimiz ekanligi ham fahrlidir. XI-XII а srl а r Sharq adabiyotida pedagogik fikr rivoji. Reja: 1. Firdavsiyning «Shohnoma» sida tarbiyaviy g’oyalar. 2. Kaykovusning «Qobusnoma» si- yirik pedagogik pandnoma. 3. Ahmad Yassaviyning pedagogik fikrlari. 4. Sa’diy Sheroziyning pedagogik qarashlari. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Toshkent. “O‘zbekiston”. 1998. 2. Zunnunov A.Pedagogika tarixi kent. “O‘qituvchi” . 1996. 3. Firdavsiy А . Shohnoma.Toshkent. G.Gulom. 1987. 4. Kaykovus U.« Qobusnoma » Toshkent . 1965 5. Ahmad Yassaviy « Hikmatlar » Toshkent , 1994 . 6. Sa’diy Sheroziy «Guliston va Bo’ston» Toshkent, 1986 7. Hoshimov K, Inomova M. v а b. Pedagogika tarixi. Toshkent, “O‘qituvchi” 1996 8 . Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi. Toshkent. “O‘qituvchi”. 2006.

1-masala. Firdavsiyning «Shohnoma» sida tarbiyaviy g’oyalar. Abulqosim Firdavsiy 940 yilda Tus shahrida kambag’allashgan aristokrat er egasi oilasida tavallud topgan (taxminan 940-1020/1030 yillar). Firdavsiy O’rta Osiyo, Eron, Yunoniston, Hindiston olimlari asarlaridan xabardor bo’lgan. Arab, Qadimgi Eron tillarini mukammal bilgan. Uning yirik asari «Shohnoma» dir. «Shohnoma» ni dastlab Daqiqiy boshlagan. U vafot etgach, 976 yildan dostonni Firdavsiy davom ettirgan. Asar ustida 35 yil ishlagan Firdavsiy uzoq mulohazalardan so’ng asarni Mahmud G’aznaviyga tortib qilgan. Biroq «Shohnoma»dagi buyuk orzular, oliyjanoblik, insonparvarlik, sevgi va birodarlikni madh etuvchi g’oyalar M. G’aznaviyning talonchilik siyosatiga zid bo’lgani sababli, Firdavsiy quvg’inga uchraydi. «Shohnoma» Eron va O’rta Osiyo xalqlarining 4000 yillik tarixini o’z ichiga olgan. Asar 55000 ming baytdan tashkil topgan v а uch qismga bo’linadi: 1. Afsonaviy (Seyiston bahodirlarning paydo bo’lishigacha); 2. Qahramonlik (Seyiston bahodirlari paydo bo’lgandan iskandargacha); 3. Tarixiy (Iskandardan boshlab). Asarning afsonaviy qismida Eron va O’rta Osiyo xalqlarining «Avesto» kitobida qayd qilingan qadimiy diniy aqidalari, afsona va rivoyatlari jamlangan. Kayumars, Xushang, Jamshid, Kova obrazlari yaratilgan. Kova obrazi Firdavsiyning eng katta ijodiy yutug’idir. Kova obrazi orqali shoir xalq obrazini chizib bergan Firdavsiy Zaxxok zulmiga qarshi kurashda xalqni Kova bayrog’i ostida birlashtirishni o’qtiradi, xalqparvar shoh g’oyasini ilgari surdi, shu g’oya uchun kurashadi. «Shohnoma»ning ikkinchi qismi qahramonlik eposidan iborat bo’lib, bosh qahramon Rustamdir. Rustam irodali, jangda qahrli, dushmanga berahm, do’stga shafqatli qahramon. Unda barcha insoniy his-tuyg’ular mujassam. «Shohnoma»ning tarixi qismida zardushtning paydo bo’lishi va otashparastlik dinining paydo bo’lishidan boshlab, O’rta Osiyo va Eron territoriyasiga arablar bostirib kirgungacha bo’lgan tarixiy voqealar tasvirlangan. Asarda 50 podsholik tarixi yoritilgan. Har bir podsholik tasviri-har bir qat’iy bir uslubda yozilgan

bo’lib: kirish, asosiy qism va xotimadan iborat. Ayrim «podsholik» lar tarkibida «Zol va Ruboda», «Rustamning etti jasorati», «Rustam va Suhrob», «Siyovush», «Forud», «Komus Kushoniy», «Isfandiyorning etti jasorati», «Rustam va Isfandiyor» kabi dostonlar mavjuddir. «Shohnoma» ning bosh g’oyasi vatanni ulug’lash, xalq qudratini namoyish qilish, uning bahodirlarini vasf etishdir. Firdavsiy zolim shox saltanatining muqarrar halok bo’lishini ta’kidlaydi. Odil podsholik g’oyalarini ilgari suradi. «Shohnoma» da dehqonlar masalasi ham muhim o’rin egallaydi. Asarda Firdavsiy zulm va istibdodni qurolli qo’zg’olon vositasida emirib tashlashga xayrixohlik bildiradi. «Shohnoma» ning qo’l yozma nusxalari jahonning turli kutubxonalarida saqlanmoqda. Uning birinchi nashri Hindistonda 17 qo’l yozma nusxa asosida 1829 yilda Parijda 30 ta qo’l yozma nusxa asosida (1838-78) tayyorlangan. «Shohnoma»ni o’zbek tiliga tarjima qilish 17 asrdan boshlangan. Asar o’zbek tiliga Shox Hijron, Mullo Xomushiy, Nurmuhammad, Buxoriylar tomonidan tarjima qilingan. 2-masala. Kaykovusning «Qobusnoma» si- yirik pedagogik pandnoma. Unsur al- Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma» asari Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik badiiy prozasining yirik yodgorligi xis о bl а n а di. Tabariston (mozandaron) hukmdori Shams al Maoliy Qobusning nabirasi Unsur al-Maoliy (Kaykovus 1021-1098) tomonidan fors tilida yozilgan (1082-1083 yillar) va «Nasihatnomai Kaykovus» deb atalgan.«Qobusnoma» uning o’zbekcha tarjimasidir. Muallif asarni o’g’li G’ilonshohga bag’ishlab е zgan. «Qobusnoma» 44 bobdan iborat. bulib uning dastlabki 4 bobi diniy xarakterda, qolgan 40 bobi ota- onani hurmatlash, ilm v а san’atni egallash, savdo, dehqonchilik ishlari va hunarl а rni o’rganish, odob-axloq qoidalariga rioya qilish kabi masalalarni o’z ichiga oladi.

Kaykovus aristokrat oilasi vakili bo’lsada, ba’zi ijtimoiy, hayotiy masalalarda o’z sinfini inkor etadi. Jamiyat tarqqiyotida hunar va ilmni birinchi o’ringa qo’yadi. O’g’ilga xalqqa yaqin turishni, xalq manfaatini ko’zlashni o’qtiradi. Lekin u axloq, tarbiya, hunar va mehnatga hukmron sinf nuqtai-nazardan qaraydi. Xulq- odatni tug’ma deb tasavvur etadi, odob va hunarni yuqori tabaqa merosi, kasb esa xalq merosi deb talqin qiladi. Asarda Kaykovus odamlarni uch guruhga bo’ladi, ularning jamiyatda tutgan o’rnini aniqlaydi: Odamlarning fazilatlarini ham uch guruhga bo’ladi: aql, to’g’rilik, juvonmardlik. Kaykovus hayotidagi mavjudotni bir-biriga aloqador, bir-biri bilan bog’liq va ziddiyatli deb talqin qiladi. Uningcha tashqi dunyodagi mavjudotyo bevosita yoki bilvosita bir-biri bilan bog’lanishi mumkin. Bir-biriga o’xshash bo’lgan mavjudot bevosita munosabatda, bir-biriga qarama-qarshi moddalar esa bilvosita munosabatda bo’ladi. Bu aloqa faqat er yuzidagi mavjudot va hodisalar orasidagina emas, hatto koinot mavjudotlari orasida ham bo’ladi deydi. U kishining ruhiy holatini ham 2 guruhga bo’ladi: 1. Jismoniy sezgini modda bilan, 2. Ruhiy hissiyotni «Jon» bilan bog’laydi. Biri moddiy, ikkinchisi ruhiy hayot natijasi deb ko’rsatadi. Kaykovus aql va tafakkurni yuksak baholaydi, uni boylikdan ustun qo’yadi, qobiliyatining ham xilma-xilligini bayon qiladi. Kaykovusning fikricha, insonni tarbiyalashdan maqsad uni zamon va kelajak uchun yaroqli shaxs qilib etishtirishdir. «Qobusnoma» ko’p tillarda tarjima qilingan asar o’zbek tilida Ogahiy tarjimasidagi 2 qo’lyozma nusxasi saqlanmoqda. «Qobusnoma» sharq pedagogikasi adabiyoti namunasida XI asrda yaratildi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot va san’at tarqqiy qilgan edi. Abu Abdullo Rudakiy, Unsuriy, Farruhiy, Nizomul Mulk, Umar Xayyom, Nosir Xisrav kabi shoir va yozuvchilar X-XI asrning namoyondalari.

«Qobusnoma» Sharq olimlari va pedagoglarining G’arb sharqshunoslarining diqqatini o’ziga jalb qildi. Bu olimlar «Qobusnoma» ni diqqat bilan o’rganib o’z tillariga tarjima qildilar. Masalan: 1432 va 1705 yillarda turk tiliga, 1786-87 yillarda uyg’ur tiliga, 1860 yilda Ogahiy tomonidan o’zbek tiliga, 1881 yilda tatar tiliga, 1886 yilda rus va frantsuz tiliga, 1881 yilda nemis tiliga, inqilobdan so’ng 1953 yilda Bertels tomonidan ikkinchi bor rus tiliga tarjima qilinadi. «Qobusnoma» ning avtori Kaykovus Kaspiy dengizining janubiy qirg’og’ida yashovchi Gilon qabilasidandir. U 1021-1022 melodiy yilda (hijriy 412) mayda feodal oilasida tug’ildi va «Qobusnoma» ni hijriy 478 (1082-1083 melodiy) yilda yaratdi. Bu davrda Kaykovus 63 yoshda bo’lib, anchagina keksayib qolgan edi, u o’g’liga murojaat qilib: «Pisaram, man pir shudam» deb o’zining qariganligidan ma’lumot beradi va «Qobusnoma» ni o’g’liga bag’ishlaydi. Kaykovus o’z zamonasining ma’lumotli ziyolisi bo’lgan, muzika va tabiyot ilmiga qiziqqan. Kaykovus «Qobusnoma» ni yaratishdan oldin o’z salaflarining asarlari bilan tanishdi. Tohiriylar zamonasida yaratilgan pedagogik asarlarni o’qib chiqdi. O’z davridagi madaniy shaharlar, mamlakatlar bilan tanishadi: Buxoro, Samarqand, Xorazmda bo’ldi va u erdagi olimlar bilan suhbatlashadi, ilmiy-pedagogik ishlarni o’rganadi. Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro’shnoyinoma» kabi asarlarini o’rganadi. G’arb va Rus pedagog olimlari bola tarbiyasiga, uning axloqiy masalalariga qanchalik e’tibor bergan bo’lsalar, Sharq olimlari ham bola tarbiyasiga alohida e’tibor qaratganlar. Bu tarbiya Sharq olimlari tomonidan yaratilgan asarlarda o’z ifodasini topgan: «Kalila va Dimna», Nizomul Mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro’shnoyinoma», Yu.X. Hojibning «Qutadg’u bilig», M. Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit turk», A. Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq», A. Navoiyning «Mahbub ul-qulub», «Voqifnoma» kabi asarlari muhim ahamiyatga ega bo’lgan manbalardir. «Qobusnoma» 44 bobdan iborat. Muallif o’zining hayotiy tajribalari bilan o’g’li Gilonshohni tarbiyalashni istaydi va ta’kidlaydi. Kaykovus asarida o’g’liga murojaat qilib: «Ey farzand,

umidim shuki, sen shu pandlarni qabul qilgaysan. Bu bilan men otalik vazifamni bajo keltirgan bo’lurman. Bilg’ilki, xalqning rasmi, odati shundayki, yugurib-elib, qidirib-axtarib dunyodan biror narsa hosil qiladilar va bu narsalarni o’zlarining yaxshi ko’rgan kishisiga qoldirib ketadilar. Men dunyoda mana shu so’zlarni hosil qildim, sen mening uchun eng qimmatbahosan. Menga safar vaqti yaqinlashdi, dunyodan nima hosil qilgan bo’lsam, sening oldingga qo’ydim, toki o’zingga bino qo’ymagaysan va o’zingga nomunosib ishlarni qilmagaysan». Asarning 4 bobi diniy masalalarga bag’ishlangan. Asarning beshinchi bobi «Ota-onani hurmatlash haqida» deb ataladi. Bunda yoshlarni ota-onani hurmat qilishga chaqiradi. Ota-ona o’z farzandi uchun «o’limga ham tayyor» turishini ta’kidlaydi, ota-onaning ko’nglini ranjitmaslikka, ularni hurmat qilishga va shirin so’zlar bilan munosabatda bo’lishga undaydi. Kaykovus ota-onaning tarbiyasiga katta e’tibor etadi. U bir tomondan, bolani ota-onani hurmat qilisha, ularni ranjitmaslikka chaqirsa, ikkinchi tomondan ota- onani bolaga yaxshi va to’g’ri tarbiya berishga undaydi. «Har bir farzand aqlli va dono bo’lsa, ota-onaning mehr-muhabbatini ado qilishdan bosh tortmaydi». Muallif bu bobda «Nima ekasang, shuni o’rasan» degan mashhur maqolni eslatadi. Maqolning ma’nosi shundaki, kishi odamlarga yaxshilik qilsa, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat qilsa, uning bu qilmashlari boshqalardan qaytadi, aksincha odamlarga yomonlik, dilozorlik qilsa, bu ham boshqalardan qaytadi. Shu printsipga asoslanib, Kaykovus o’g’liga nasihat qilib: «... o’z farzandingning senga hurmat qilishini istasang, sen ham ota-onangni hurmat qil, chunki sen ota-onang haqida nima ish qilsang, farzanding ham senga shunday ish qiladi». Kaykovus aqlga e’tibor beradi, aqning har qanday davlatdan yuqori turishini ta’kidlaydi: «Molsizlikdan qashshoq bo’lsang ham, aqldan boy bo’lishga harakat qil, chunki mol bilan boy bo’lgandan aql bilan boy bo’lgan yaxshiroqdir. Aql bilan mol to’plasa bo’ladi, ammo mol bilan aql to’plab bo’lmaydi, bilgilki, aql bir qimmatbaho narsani uni o’g’ri olib keta olmas, o’tda yonmas, suvda oqmas». Asarning oltinchi («Bilimni oshirish va o’zini yuqori olmaslik haqida») bobi diqqatga sazovordir.

Muallif podsholik, sha’n-shavkatdan ko’ra hunar, bilim egallashni, bilimsiz, hunarsiz har qanday yuqori tabaqa nasli-nasabli shaxs hech narsaga arzimasligini bayon qilib deydi: «Agar kishi oliy mansab, baland martabali bo’lsa-yu, hunari bo’lmasa haloyiqning izzat va hurmatidan mahrum bo’ladi ... ulug’lik nasl-nasab bilan emas, aql va bilim bilandir. Ota-onaning qo’ygan otiga mag’rur bo’lma, chunki bu ot faqat tashqi ko’rinishidan boshqa narsa emas, ammo hunar bilan bir nomga ega bo’lgil». Bu bilan avtor o’g’lini qobiliyatli shaxs bo’lishga, ishsiz, faoliyatsiz, yalqov odam bo’lmaslikka chaqiradi. Kaykovus xalqqa yaqin turishni, xalq manfaatini ko’zlashni farzandiga o’qtiradi: «Xalqning ozgina yaxshiligini ko’p ko’rgil ... qaysi narsa xalq manfaatiga yaqin turishini o’rgan»-deydi va baland martabaga ega bo’lishni nasl- nasab bilan bog’lamaydi, balki aql va hunar bilan bog’laydi. «Aql va hunar o’rganib, baland martabaga erish». Bu fikrni isbotlash uchun Suqrot hakimdan misol keltiradi: «Suqrot hakim degan ediki, hunardan yaxshiroq narsa yo’qdir va hunardan, bilimdan ulug’roq narsa yo’qdir, sharm-hayodan yaxshiroq bezak yo’qdir, badho’ylikdan yomonroq dushman yo’qdir». Kaykovus o’z tabaqasi farzandlarining mehnatga qobiliyatsiz ekanligini, mehnatsiz va ilmga va na ma’rifatga ega bo’lish mumkin emasligini o’zining hayotiy tajribasi orqali tushundi. Samoniylar avlodining tanazuli, ularning turmush uchun qobiliyatsiz shaxslar ekanligi Kaykovusning ko’zini ochdi. Shu sababli u o’g’lini mehnat qilishga, hunar o’rganishga chaqirdi: «Bilimni egallamoq uchun mehnat qilish, badanni dangasalikdan qutqarish foydalidir. Chunki dangasalik ish yoqmaslik badanning buzilishiga, kasallanishiga sababchi bo’ladi. Agar mehnat qilib badanni o’zinga bo’yso’ndirmasang, sog’lom va baland martabali bo’la olmaysan ...». Kaykovus mag’rurlikni, takabburlikni qoralaydi.Avtor so’z hunariga e’tibor qiladi. O’g’liga murojaat qilib: hamma hunardan so’z hunari yaxshi, chunki ... boshqa jonivorlardan odam o’n daraja ortiqdir va bu afzallik odamning badaniga bordir: beshi tashqi (ko’z, quloq, burun, teri, til) ichida yashiringan bular: bir narsani yod

qilmoq, hamisha esda saqlamoq, xayol qilish, farq qila bilish va nutq shunga ko’ra odamzot boshqa jonivorlar ustidan hukmronlik qiluvchi podshodir. «Yaxshi so’zlashga o’rgan va muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma», «So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar u so’z yaxshi bo’lsa ham, yomon ko’rinadi. Behuda so’zlama, chunki foydasiz so’z ziyon keltiradi». Agar nutqinga foydali bir narsaning hidi kelib turmasa, bunday so’zni aytilmagani yaxshi: «So’z bir maydir, undan bosh og’rig’i paydo bo’lur, So’z bosh og’rig’iga darmon ham bo’lur». Ey, farzand, yaxshilik qil va qilgan yaxshiligingdan hargiz pushaymon bo’lma. Bir kishiga yaxshilik qilsang, u kishi bundan qanchalik xursand bo’lgan bo’lsa, sening ko’nglinga ham undan ko’proq shodlik va hurramlik etishadi. Har kishi o’z badanini o’ziga bo’ysundirsa, ilm-ma’rifat o’rganishi bilan ikki jahonning baxt-saodatini topadi. Barcha bilim-ma’rifatning asosi odob, kamtarlik, hayo, poklik, parhez qilish, beozorlik, sabrdir, hayo imonga tegishlidir. Yaramas ishlardan, yolg’ondan, qanoatsizlikdan uyal, to’g’ri so’z va manfaatli ishdan sharm qilmag’il. Nodon bilan ham suhbat bo’lmag’il, O’z jahlingga xursand bo’lmag’il. Yaxshi nom chiqargan kishilar bilan suhbat qilg’il, yaxshilar suhbatidan yaxshi nomga ega bo’lasan. Ey farzand, ilmingga mag’rurlanma. Kimki ilmiga mag’rurlansa, albatta, hamisha pushaymon bo’ladi. Yoshlarning ilm o’rganishi Kaykovusning diqqat markazida turdi. Uning fikricha, ilm (fan) insonning har tomonlama taraqqiy qildiradi, u tabiyot, astronomiya va muzika ilmlariga diqqat bilan qaradi, bu ilmlarni o’rganishini har bir yoshning vazifasi deb biladi. Kaykovus 27- bobda farzandni parvarish qilish haqida fikr yurgizadi. Har turli ilm va hunarni farzandingga o’rgatgaysan, ilm-hunar o’rgatishda kamchilikka yo’l qo’ymag’il va har bir ilmni o’rgatishda muallimlar ta’lim uchun ursalar, sen farzandingni ayamagil, muallimlarning urishiga ruxsat bergil, chunki

yosh o’g’lon ilm va odobni tayoq bilan o’rganadi. Farzandning ko’ziga o’zingni haybatli ko’rsatgil, toki seni xor qilmasin, hamisha sendan hayqib yursin. Kaykovus o’z asarida yoshlarning xulq-atvoriga alohida e’tibor berdi. Yoshlarning insonparvar bo’lishini, xalqqa shirin muomala qilishini ta’kidlaydi. «Qobusnoma» hayotiy va amaliy masalalarni yoritadi. Avtor bu masalalarni o’z turmushida ko’rgan va uchratgan. Bu problemalarni Kaykovus hikoyalar, maqollar va donishmandlarning hikmatli so’zlari bilan isbotlaydi. Shuning uchun ham «Qobusnoma» XI asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asar hisoblanadi. 3-masala. Ahmad Yassaviyning pedagogik fikrlari. Ahmad Yassaviy 1041 yilda Saryomda (Sayram) Ibrohim shayx xonadonida tug’iladi. Etti yoshida otasidan, so’ng esa onasidan etim qoladi. U Arslonbobo nomli kishi qo’lida tarbiya oladi. Ahmad Yassaviy ham juda ko’p tolibi ilmlar kabi Buxoroda tahsil oladi. U erda mashhur Yusuf Hamadoniydan suluk odoblarini o’rganib so’ng turkistonga qaytadi va o’z tariqatiga asos soladi. Yassaviya tariqati mashhur Ahmad Yassaviy nomi bilan bog’liq bo’lib, islom dunyosida «shayxul mashoyix» deb ulug’lanadi. U so’fiylik g’oyalarini, o’z tariqatini targ’ib etishda she’rlardan foydalanadi. Islom dini aqidalarini va o’z g’oyalarini hikmatlarida ifoda etadi. Ahmad Yassaviy shu hikmatlari bilan keng xalq ommasi orasiga kirib boradi. Ahmad Yassaviy hikmatlarining axloqiy, falsafiy, ilohiy ildizlari to’g’ridan-to’g’ri «Qur’on» g’oyalari va Muhammad payg’ambar hadislariga borib bog’lanadi. Chunki Ahmad Yassaviy hikmatlari payg’ambarimiz Muhammad ta’limotidagi muruvvat, saxovat, qanoat va rostlikni targ’ib qiladi, faqat Ollohga tobe bo’lishga undaydi. Ahmad Yassaviy hikmatlarida nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida so’fiylik tasavvufdagi haqiqatni bilish, haqni sevish uchun nafsu dunyodan chekinishdir degan nasihatlarni ko’rishimiz mumkin. Insondagi har qanday illat, qabohat uning ongida qurib bitishi kerak, ana shunda insonda ba’zi nuqsonlar qayta tiklanmaydi, deydi. Ahmad Yassaviy nafsni yomonligini, u o’g’rilikni,

jaholatni keltirib chiqarishini ta’kidlaydi. Qanoat uning shiori hisoblanadi. Nafsga mute bo’lganlar xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchrashini quyidagi misralarda keltiradi: Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg’on, Har kim topsa, rozi bo’lib bo’yi so’ng’on. Yaxshilarga xizmat qilib duo olg’on, Andoq oshiq mashhar kuni armoni yo’q . Hoji Ahmad yana: Banda bo’lsang mehnat tortgil g’ofil odam, Oqil ersang g’animatdir, g’animatdur senga shul dam. Omonatdur aziz joning yurma beg’am, Eshitib o’qib erga kirdi Qul Hoja Ahmad. Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy qashshoqlikning rivoj topishi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma’rifat bo’lmagan o’lkada mamlakat inqirozga yuz tutadi, deydi. Ahmad Yassaviy hikmatlarida haqqa etish yo’lini targ’ib qilar ekan, insonni jaholat botqog’idan xalos qilishni ilgari suradi. Ahmad Yassaviy hikmatlarining tarbiyaviy ahamiyati juda kattadir. Bu hikmatlarni o’qigan har bir inson o’zidagi salbiy xislatlarni yo’qotishga va ijobiy fazilatlarni shakllantirishga harakat qiladi. 4-masala. Sa’diy Sheroziyning pedagogik qarashlari Sa’diy Sheroziy haqida ma’lumot bermoqchi bo’lsak, taxallusi Sa’diy: to’liq ismi Muslihiddin Abu Muhammad Abdulloh ibn Mushrifiddin. Sa’diy fors-tojik shoiri va mutafakkiri. Shayx sa’diy ruhoniy oilasida tug’ilgan. Sa’diy Sheroziy (1184-1292) O’rta va Yaqin Sharq o’lkalarida Shayx Sa’diy nomi bilan mashhur. Sa’diy Sheroziy Bog’doddagi «Nizomiya» madrasasiga tahsil oladi, 20 yildan ortiq sayohati davomida Makkaga boradi. Yaman, Rum, Hind, Qashqar kabi Yaqin Sharq mamlakatlarini kezib chiqadi. Mana shu ko’rgan-kechirganlari orqali

axloqiy-falsafiy asarlar yaratdi. Damashqda «Bo’ston» («Sa’diynoma») asarini 1257 yilda hamda Sherozda 1258 yil «Guliston» asarlarini yozadi va Sherozlik hukmdor Abu-Bakr ibn Sa’dga taqdim etadi. Ularda oddiy xalq hayoti dehqon, hunarmand va darveshlar obrazi orqali talqin qilingan. «Guliston» o’ziga xos didaktik hikoyalar va she’riy aforizmlar to’plamidir. «Guliston» asarida Sa’diy Sheroziy bilim olish yo’llarini va foydasini ko’rsatib o’tadi. U insondagi yomon xislatlarni orttiradigan, uni hatto yolg’onchilik, o’g’rilikka boshlaydigan, dag’dag’a, janjal chiqarib, inson sharafini pastga uradigan kishilarni qattiq qoralaydi. Sa’diy Sheroziy hayotda mardonavor mehnatga, rostgo’ylikka, bilim, hunar orttirishga chaqiradi, shoir o’z asarida sofdillik va xalqparvarlik, jasurlik, rostgo’ylik, samimiyat xislatlarini tarbiyalaydi. Mehnatsiz non topish, aqldan emasligini o’qtiradi: Halol ishla, mardlarcha ayshingni sur, O’zi ishlamay esa, nomard erur. Dil, agar rostlikni etsang ixtiyor, Dunyo xalqi senga bo’lur do’stu-yor. Sa’diy Sheroziy bolaga tarbiyani yoshlikdan berish kerakligini alohida ta’kidlaydi, bardoshli qilib mehnatda tarbiyalash lozim deydi. U ilm o’rganish bilan birga unga amal qilish lozimligini ko’rsatadi. Harchand o’qibsan-bilimdonsan, Agar amal qilmading-nodonsan. Yemak, uxlamak-vahshiy hayvon ishi, Shu odatni qo’llar aqlsiz kishi. Adabiyotshunoslar nazarida fors-tojik klassik poeziyasining eng porloq asari Firdavsiyning «Shoxnoma» si bo’lsa, nasriy asarlarning eng barvastasi «Guliston» hisob-lanadi. Bu ta’limiy asarda Sa’diy Sheroziy o’z davridagi eng muhim, katta- katta siyosiy masalalarni, voqealarni aks ettirsa, axloqiy normalarni talqin etar ekan o’sha davr kishilarining xlima-xil obrazlarini yaratdiki, bu obrazlarning umumlashtiruvchi kuchi ham, ta’sir doirasi ham shoirning o’z yurti va davri chegarasidan chiqib ketadi. Shuning uchun bu asar jahon adabiyoti durdonalari

qatoridan joy olgan. Shayx Sa’diy o’z zamonasining etuk peadgogi, dono, insondo’st, murabbiy shoiri, chuqur psixologik olimi bo’lgan. Sa’diy Sheroziy ko’p sayohat qilib, hayot tajribasi orttirgan bilimdon. U ko’chada sargardon, non topolmay, ularni qutqarish, ularga to’g’ri yo’lni ko’rsatib berishni o’zining burchi deb hisoblaydi. Chu ko’rding kishi yo’linda gohdir, Indamay o’tirsang katta gunohdir. U shunday der ekan, boshqalarga ham shu burchni o’qtiradi. Sa’diy Sheroziy nazarida inson faqat o’zi uchun emas, boshqalar taqdiri uchun ham butun bashariyat uchun ham javobgar. Insonni ko’zini ochishga, unga yashamoq yo’llarini o’rgatishga, umrini ba- ishlagan savdiy hayotda insonni pok, irodali, kuchli va mag’rur ko’rishni istaydi. Insoniy qadr qimmatini u birinchi galda mehnatda, o’z mehnatiga, bilimli va hunariga tayanishda birovga xor bo’lmaslikda deb tushunadi va shunday ta’lim beradi. O’z mehnatidan non egan kishi Xotam minnatidan ozod yoz-kishi. Sa’diy Sheroziy bundan tashqari, siyosiy-ijtimoiy masalalarga katta e’tibor beradi, oila tarbiyasi qanday bo’lishi kerak. Oilada bolani qaysi tomonlariga e’tibor berish kerakligini ayniqsa juda aniq ko’rsatib bergan. Sa’diy Sheroziy shunday deydi-«Oila tarbiyasi haqida». Oilada o’g’il bola: o’n yoshdan o’tganidan keyin unga katta e’tibor berishi kerak, yaxshi boqish kerak, u shu yoshdan o’tishi bilan beadab, farosatsiz nomahramlardan yiroq, uzoqroq yursin deydi. Agar inson dunyodan yaxshi o’ynab-kulib, nom qoldirib o’tmoqchi bo’lsa, bolaga mehnat qilishni, hunar o’rganishni, bilim olishni, o’rgansin. Agarda bolani erkalatib, taltaytirib, mehnatni qildirmay katta qilsa (ular0 u ota-ona dunyoda ko’p qiyinchiliklar, jafo chekadi deydi: Yaxshi nom qoldirmoq istasang agar, O’g’lingga aql ber, o’rgatgil hunar. O’g’ilni erkalab o’stirmoq xato, Undaylar hayotdan ko’rar ko’p jafo.

Sa’diy Sheroziy bu o’rinda o’zini hayotdan qiynalganligini, yoshlikdan kattalar, ulug’lar so’zini olganini, nihoyat o’zi mana shunday xalq orasida bir katta ma’rifatparvar shoir, mutafakkiri bo’lib etishganligini o’z hikoyalarida bayon qiladi. Bilursanmi Sa’diy na imkon topdi, Na daryo kechdi-yu va na imkon topdi. Yoshlikdan ul so’zni oldi, Oxiri ulug’lik so’zini oldi. Yomon muallimdan saqlagil uni O’rgatadi o’zi ne bilsa shuni. Shu sababdan Sa’diy Sheroziy kishiga yoshligidan ta’lim-tarbiya, odob-axloq berilmasa, u katta bo’lganidan keyin beadab, baxtsiz kishi bo’lib etishadi: Kimga yoshligidan berilmas odob, Ulg’aygach bo’ladi baxtsiz, dili g’ash. Sa’diy Sheroziy bu borada bir hikoyat bitadi «Guliston» asarida: «Bir vazirning takasaltang o’g’li bor edi. Vazir o’g’lini bir donishmand huzuriga eltib: «Shuni tarbiya qil, balki aqli kirib odam bo’lsa» dedi. Donishmand vazirzodani uzoq muddat tarbiya qildi, lekin foydasi bo’lmadi. Bolaning otasiga bir odam orqali: «o’g’ling odam bo’lmadi, meni ham aqldan ozdirdi» deb xabar qildi. Qobiliyat bo’lsa aslida, Tarbiyat unga qiladi, asar. Qancha o’rinma bo’lmas sayqali, Temir aslida bo’lmasa javhar. Demak, yoshlikdan tarbiya bo’lmay boylikka o’chsa, unga hech qachon tarbiya kor qilmas ekan. «Ilmiga amal qilmagan olim nimaga (olim) o’xshaydi» deb bir odamdan so’rasalar, dedi u javobida: «Bolsiz asalariga o’xshaydi»-deydi. Demak, «Guliston» asarining tarixiy ahamiyati hozirgi kunda juda katta. Hozir ayniqsa yoshlar bu kitobni o’qisa katta taasurot qoldiradi. Ayniqsa, asardagi ta’lim- tarbiya bo’limi pedagogika sohasida juda muhim o’rinni egallaydi.

Sa’diy «Guliston» asari haqida: Ollohi taolloning madadkorligi bilan «Guliston» kitobi bitdi. Jumladan, aksar mualliflarda bo’lgan odatga xilof o’laroq bu kitobni bezagi uchun o’zimdan avval o’tgan shoirlarning she’rlaridan qarz olib qo’shmadim. O’z to’ningga solsang agar yuz yamoq, O’zga to’nin so’ragandan yaxshiroq. Demak, bu asar ko’rinib turibdiki, ikkinchi bir asardan ko’chirma olinmaganligi. Sa’diy so’zlarining aksariyati quvonch baxt hazilomuzdir.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Muloqot jurnali 1998 yil 5-son 2. Yusuf Xos Hojib. «Qutadg’u bilig» Toshkent, 1989 . 3. Yugnakiy Axmad. «Hibbatul haqoyiq».O’zbek adabiyoti tarixi,I . tom,1992.138-160–b 4. Hoshimov K, Inomova.M. Pedagogika tarixi. Toshkent. 1996. 5. Milliy Ensiklopediya. 1- t о m. 63- bet. Toshkent, 1971 6. Raximov S. А bu А li Ibn Sin о ta’lim-tarbiya haqida. Toshkent.1978

Похожие

Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o’qituvchi mahorati masalalari

XVII-XIX asrlarda markaziy osiyoda maktab va pedagogik fikr

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Markaziy Osiyoda islom ta’limotining yoyilishi va uning tarbiya, maktab, pedagogik fikr taraqqiyotiga ta’siri