XI-XII аsrlаr Sharq adabiyotida pedagogik fikr rivoji - Педагогиka - Рефераты

XI-XII аsrlаr Sharq adabiyotida pedagogik fikr rivoji

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

XI-XII а srl а r Sharq adabiyotida pedagogik fikr rivoji Reja: 1. Firdavsiyning «Shohnoma» sida tarbiyaviy g’oyalar. 2. Kaykovusning «Qobusnoma» si- yirik pedagogik pandnoma. 3. Ahmad Yassaviyning pedagogik fikrlari. 4. Sa’diy Sheroziyning pedagogik qarashlari.

1-masala. Firdavsiyning «Shohnoma» sida tarbiyaviy g’oyalar. Abulqosim Firdavsiy 940 yilda Tus shahrida kambag’allashgan aristokrat er egasi oilasida tavallud topgan (taxminan 940-1020/1030 yillar). Firdavsiy O’rta Osiyo, Eron, Yunoniston, Hindiston olimlari asarlaridan xabardor bo’lgan. Arab, Qadimgi Eron tillarini mukammal bilgan. Uning yirik asari «Shohnoma» dir. «Shohnoma» ni dastlab Daqiqiy boshlagan. U vafot etgach, 976 yildan dostonni Firdavsiy davom ettirgan. Asar ustida 35 yil ishlagan Firdavsiy uzoq mulohazalardan so’ng asarni Mahmud G’aznaviyga tortib qilgan. Biroq «Shohnoma»dagi buyuk orzular, oliyjanoblik, insonparvarlik, sevgi va birodarlikni madh etuvchi g’oyalar M. G’aznaviyning talonchilik siyosatiga zid bo’lgani sababli, Firdavsiy quvg’inga uchraydi. «Shohnoma» Eron va O’rta Osiyo xalqlarining 4000 yillik tarixini o’z ichiga olgan. Asar 55000 ming baytdan tashkil topgan v а uch qismga bo’linadi: 1. Afsonaviy (Seyiston bahodirlarning paydo bo’lishigacha); 2. Qahramonlik (Seyiston bahodirlari paydo bo’lgandan iskandargacha); 3. Tarixiy (Iskandardan boshlab). Asarning afsonaviy qismida Eron va O’rta Osiyo xalqlarining «Avesto» kitobida qayd qilingan qadimiy diniy aqidalari, afsona va rivoyatlari jamlangan. Kayumars, Xushang, Jamshid, Kova obrazlari yaratilgan. Kova obrazi Firdavsiyning eng katta ijodiy yutug’idir. Kova obrazi orqali shoir xalq obrazini chizib bergan Firdavsiy Zaxxok zulmiga qarshi kurashda xalqni Kova bayrog’i ostida birlashtirishni o’qtiradi, xalqparvar shoh g’oyasini ilgari surdi, shu g’oya uchun kurashadi. «Shohnoma»ning ikkinchi qismi qahramonlik eposidan iborat bo’lib, bosh qahramon Rustamdir. Rustam irodali, jangda qahrli, dushmanga berahm, do’stga shafqatli qahramon. Unda barcha insoniy his-tuyg’ular mujassam. «Shohnoma»ning tarixi qismida zardushtning paydo bo’lishi va otashparastlik dinining paydo bo’lishidan boshlab, O’rta Osiyo va Eron territoriyasiga arablar bostirib kirgungacha bo’lgan tarixiy voqealar tasvirlangan. Asarda 50 podsholik

tarixi yoritilgan. Har bir podsholik tasviri-har bir qat’iy bir uslubda yozilgan bo’lib: kirish, asosiy qism va xotimadan iborat. Ayrim «podsholik» lar tarkibida «Zol va Ruboda», «Rustamning etti jasorati», «Rustam va Suhrob», «Siyovush», «Forud», «Komus Kushoniy», «Isfandiyorning etti jasorati», «Rustam va Isfandiyor» kabi dostonlar mavjuddir. «Shohnoma» ning bosh g’oyasi vatanni ulug’lash, xalq qudratini namoyish qilish, uning bahodirlarini vasf etishdir. Firdavsiy zolim shox saltanatining muqarrar halok bo’lishini ta’kidlaydi. Odil podsholik g’oyalarini ilgari suradi. «Shohnoma» da dehqonlar masalasi ham muhim o’rin egallaydi. Asarda Firdavsiy zulm va istibdodni qurolli qo’zg’olon vositasida emirib tashlashga xayrixohlik bildiradi. «Shohnoma» ning qo’l yozma nusxalari jahonning turli kutubxonalarida saqlanmoqda. Uning birinchi nashri Hindistonda 17 qo’l yozma nusxa asosida 1829 yilda Parijda 30 ta qo’l yozma nusxa asosida (1838-78) tayyorlangan. «Shohnoma»ni o’zbek tiliga tarjima qilish 17 asrdan boshlangan. Asar o’zbek tiliga Shox Hijron, Mullo Xomushiy, Nurmuhammad, Buxoriylar tomonidan tarjima qilingan. 2-masala. Kaykovusning «Qobusnoma» si- yirik pedagogik pandnoma. Unsur al- Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma» asari Sharq xalqlari orasida keng tarqalgan axloqiy-ta’limiy asar, fors-tojik badiiy prozasining yirik yodgorligi xis о bl а n а di. Tabariston (mozandaron) hukmdori Shams al Maoliy Qobusning nabirasi Unsur al-Maoliy (Kaykovus 1021-1098) tomonidan fors tilida yozilgan (1082-1083 yillar) va «Nasihatnomai Kaykovus» deb atalgan.«Qobusnoma» uning o’zbekcha tarjimasidir. Muallif asarni o’g’li G’ilonshohga bag’ishlab е zgan. «Qobusnoma» 44 bobdan iborat. bulib uning dastlabki 4 bobi diniy xarakterda, qolgan 40 bobi ota-onani hurmatlash, ilm v а san’atni egallash, savdo, dehqonchilik ishlari va hunarl а rni o’rganish, odob-axloq qoidalariga rioya qilish kabi masalalarni o’z ichiga oladi.

Kaykovus aristokrat oilasi vakili bo’lsada, ba’zi ijtimoiy, hayotiy masalalarda o’z sinfini inkor etadi. Jamiyat tarqqiyotida hunar va ilmni birinchi o’ringa qo’yadi. O’g’ilga xalqqa yaqin turishni, xalq manfaatini ko’zlashni o’qtiradi. Lekin u axloq, tarbiya, hunar va mehnatga hukmron sinf nuqtai-nazardan qaraydi. Xulq-odatni tug’ma deb tasavvur etadi, odob va hunarni yuqori tabaqa merosi, kasb esa xalq merosi deb talqin qiladi. Asarda Kaykovus odamlarni uch guruhga bo’ladi, ularning jamiyatda tutgan o’rnini aniqlaydi: Odamlarning fazilatlarini ham uch guruhga bo’ladi: aql, to’g’rilik, juvonmardlik. Kaykovus hayotidagi mavjudotni bir-biriga aloqador, bir-biri bilan bog’liq va ziddiyatli deb talqin qiladi. Uningcha tashqi dunyodagi mavjudotyo bevosita yoki bilvosita bir-biri bilan bog’lanishi mumkin. Bir-biriga o’xshash bo’lgan mavjudot bevosita munosabatda, bir-biriga qarama-qarshi moddalar esa bilvosita munosabatda bo’ladi. Bu aloqa faqat er yuzidagi mavjudot va hodisalar orasidagina emas, hatto koinot mavjudotlari orasida ham bo’ladi deydi. U kishining ruhiy holatini ham 2 guruhga bo’ladi: 1. Jismoniy sezgini modda bilan, 2. Ruhiy hissiyotni «Jon» bilan bog’laydi. Biri moddiy, ikkinchisi ruhiy hayot natijasi deb ko’rsatadi. Kaykovus aql va tafakkurni yuksak baholaydi, uni boylikdan ustun qo’yadi, qobiliyatining ham xilma-xilligini bayon qiladi. Kaykovusning fikricha, insonni tarbiyalashdan maqsad uni zamon va kelajak uchun yaroqli shaxs qilib etishtirishdir. «Qobusnoma» ko’p tillarda tarjima qilingan asar o’zbek tilida Ogahiy tarjimasidagi 2 qo’lyozma nusxasi saqlanmoqda. «Qobusnoma» sharq pedagogikasi adabiyoti namunasida XI asrda yaratildi. Bu davrda ilm-fan, adabiyot va san’at tarqqiy qilgan edi. Abu Abdullo Rudakiy, Unsuriy, Farruhiy, Nizomul Mulk, Umar Xayyom, Nosir Xisrav kabi shoir va yozuvchilar X-XI asrning namoyondalari.

«Qobusnoma» Sharq olimlari va pedagoglarining G’arb sharqshunoslarining diqqatini o’ziga jalb qildi. Bu olimlar «Qobusnoma» ni diqqat bilan o’rganib o’z tillariga tarjima qildilar. Masalan: 1432 va 1705 yillarda turk tiliga, 1786-87 yillarda uyg’ur tiliga, 1860 yilda Ogahiy tomonidan o’zbek tiliga, 1881 yilda tatar tiliga, 1886 yilda rus va frantsuz tiliga, 1881 yilda nemis tiliga, inqilobdan so’ng 1953 yilda Bertels tomonidan ikkinchi bor rus tiliga tarjima qilinadi. «Qobusnoma» ning avtori Kaykovus Kaspiy dengizining janubiy qirg’og’ida yashovchi Gilon qabilasidandir. U 1021-1022 melodiy yilda (hijriy 412) mayda feodal oilasida tug’ildi va «Qobusnoma» ni hijriy 478 (1082-1083 melodiy) yilda yaratdi. Bu davrda Kaykovus 63 yoshda bo’lib, anchagina keksayib qolgan edi, u o’g’liga murojaat qilib: «Pisaram, man pir shudam» deb o’zining qariganligidan ma’lumot beradi va «Qobusnoma» ni o’g’liga bag’ishlaydi. Kaykovus o’z zamonasining ma’lumotli ziyolisi bo’lgan, muzika va tabiyot ilmiga qiziqqan. Kaykovus «Qobusnoma» ni yaratishdan oldin o’z salaflarining asarlari bilan tanishdi. Tohiriylar zamonasida yaratilgan pedagogik asarlarni o’qib chiqdi. O’z davridagi madaniy shaharlar, mamlakatlar bilan tanishadi: Buxoro, Samarqand, Xorazmda bo’ldi va u erdagi olimlar bilan suhbatlashadi, ilmiy-pedagogik ishlarni o’rganadi. Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro’shnoyinoma» kabi asarlarini o’rganadi. G’arb va Rus pedagog olimlari bola tarbiyasiga, uning axloqiy masalalariga qanchalik e’tibor bergan bo’lsalar, Sharq olimlari ham bola tarbiyasiga alohida e’tibor qaratganlar. Bu tarbiya Sharq olimlari tomonidan yaratilgan asarlarda o’z ifodasini topgan: «Kalila va Dimna», Nizomul Mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», «Ro’shnoyinoma», Yu.X. Hojibning «Qutadg’u bilig», M. Qoshg’ariyning «Devonu lug’atit turk», A. Yugnakiyning «Hibbatul haqoyiq», A. Navoiyning «Mahbub ul-qulub», «Voqifnoma» kabi asarlari muhim ahamiyatga ega bo’lgan manbalardir. «Qobusnoma» 44 bobdan iborat. Muallif o’zining hayotiy tajribalari bilan o’g’li Gilonshohni tarbiyalashni istaydi va ta’kidlaydi. Kaykovus asarida o’g’liga murojaat qilib: «Ey farzand, umidim

shuki, sen shu pandlarni qabul qilgaysan. Bu bilan men otalik vazifamni bajo keltirgan bo’lurman. Bilg’ilki, xalqning rasmi, odati shundayki, yugurib-elib, qidirib-axtarib dunyodan biror narsa hosil qiladilar va bu narsalarni o’zlarining yaxshi ko’rgan kishisiga qoldirib ketadilar. Men dunyoda mana shu so’zlarni hosil qildim, sen mening uchun eng qimmatbahosan. Menga safar vaqti yaqinlashdi, dunyodan nima hosil qilgan bo’lsam, sening oldingga qo’ydim, toki o’zingga bino qo’ymagaysan va o’zingga nomunosib ishlarni qilmagaysan». Asarning 4 bobi diniy masalalarga bag’ishlangan. Asarning beshinchi bobi «Ota-onani hurmatlash haqida» deb ataladi. Bunda yoshlarni ota-onani hurmat qilishga chaqiradi. Ota-ona o’z farzandi uchun «o’limga ham tayyor» turishini ta’kidlaydi, ota-onaning ko’nglini ranjitmaslikka, ularni hurmat qilishga va shirin so’zlar bilan munosabatda bo’lishga undaydi. Kaykovus ota-onaning tarbiyasiga katta e’tibor etadi. U bir tomondan, bolani ota- onani hurmat qilisha, ularni ranjitmaslikka chaqirsa, ikkinchi tomondan ota-onani bolaga yaxshi va to’g’ri tarbiya berishga undaydi. «Har bir farzand aqlli va dono bo’lsa, ota-onaning mehr-muhabbatini ado qilishdan bosh tortmaydi». Muallif bu bobda «Nima ekasang, shuni o’rasan» degan mashhur maqolni eslatadi. Maqolning ma’nosi shundaki, kishi odamlarga yaxshilik qilsa, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat qilsa, uning bu qilmashlari boshqalardan qaytadi, aksincha odamlarga yomonlik, dilozorlik qilsa, bu ham boshqalardan qaytadi. Shu printsipga asoslanib, Kaykovus o’g’liga nasihat qilib: «... o’z farzandingning senga hurmat qilishini istasang, sen ham ota-onangni hurmat qil, chunki sen ota-onang haqida nima ish qilsang, farzanding ham senga shunday ish qiladi». Kaykovus aqlga e’tibor beradi, aqning har qanday davlatdan yuqori turishini ta’kidlaydi: «Molsizlikdan qashshoq bo’lsang ham, aqldan boy bo’lishga harakat qil, chunki mol bilan boy bo’lgandan aql bilan boy bo’lgan yaxshiroqdir. Aql bilan mol to’plasa bo’ladi, ammo mol bilan aql to’plab bo’lmaydi, bilgilki, aql bir qimmatbaho narsani uni o’g’ri olib keta olmas, o’tda yonmas, suvda oqmas». Asarning oltinchi («Bilimni oshirish va o’zini yuqori olmaslik haqida») bobi diqqatga sazovordir.

Muallif podsholik, sha’n-shavkatdan ko’ra hunar, bilim egallashni, bilimsiz, hunarsiz har qanday yuqori tabaqa nasli-nasabli shaxs hech narsaga arzimasligini bayon qilib deydi: «Agar kishi oliy mansab, baland martabali bo’lsa-yu, hunari bo’lmasa haloyiqning izzat va hurmatidan mahrum bo’ladi ... ulug’lik nasl-nasab bilan emas, aql va bilim bilandir. Ota-onaning qo’ygan otiga mag’rur bo’lma, chunki bu ot faqat tashqi ko’rinishidan boshqa narsa emas, ammo hunar bilan bir nomga ega bo’lgil». Bu bilan avtor o’g’lini qobiliyatli shaxs bo’lishga, ishsiz, faoliyatsiz, yalqov odam bo’lmaslikka chaqiradi. Kaykovus xalqqa yaqin turishni, xalq manfaatini ko’zlashni farzandiga o’qtiradi: «Xalqning ozgina yaxshiligini ko’p ko’rgil ... qaysi narsa xalq manfaatiga yaqin turishini o’rgan»-deydi va baland martabaga ega bo’lishni nasl-nasab bilan bog’lamaydi, balki aql va hunar bilan bog’laydi. «Aql va hunar o’rganib, baland martabaga erish». Bu fikrni isbotlash uchun Suqrot hakimdan misol keltiradi: «Suqrot hakim degan ediki, hunardan yaxshiroq narsa yo’qdir va hunardan, bilimdan ulug’roq narsa yo’qdir, sharm-hayodan yaxshiroq bezak yo’qdir, badho’ylikdan yomonroq dushman yo’qdir». Kaykovus o’z tabaqasi farzandlarining mehnatga qobiliyatsiz ekanligini, mehnatsiz va ilmga va na ma’rifatga ega bo’lish mumkin emasligini o’zining hayotiy tajribasi orqali tushundi. Samoniylar avlodining tanazuli, ularning turmush uchun qobiliyatsiz shaxslar ekanligi Kaykovusning ko’zini ochdi. Shu sababli u o’g’lini mehnat qilishga, hunar o’rganishga chaqirdi: «Bilimni egallamoq uchun mehnat qilish, badanni dangasalikdan qutqarish foydalidir. Chunki dangasalik ish yoqmaslik badanning buzilishiga, kasallanishiga sababchi bo’ladi. Agar mehnat qilib badanni o’zinga bo’yso’ndirmasang, sog’lom va baland martabali bo’la olmaysan ...». Kaykovus mag’rurlikni, takabburlikni qoralaydi.Avtor so’z hunariga e’tibor qiladi. O’g’liga murojaat qilib: hamma hunardan so’z hunari yaxshi, chunki ... boshqa jonivorlardan odam o’n daraja ortiqdir va bu afzallik odamning badaniga bordir: beshi tashqi (ko’z, quloq, burun, teri, til) ichida yashiringan bular: bir narsani yod qilmoq, hamisha esda saqlamoq, xayol qilish, farq qila bilish va nutq shunga ko’ra

odamzot boshqa jonivorlar ustidan hukmronlik qiluvchi podshodir. «Yaxshi so’zlashga o’rgan va muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma», «So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar u so’z yaxshi bo’lsa ham, yomon ko’rinadi. Behuda so’zlama, chunki foydasiz so’z ziyon keltiradi». Agar nutqinga foydali bir narsaning hidi kelib turmasa, bunday so’zni aytilmagani yaxshi: «So’z bir maydir, undan bosh og’rig’i paydo bo’lur, So’z bosh og’rig’iga darmon ham bo’lur». Ey, farzand, yaxshilik qil va qilgan yaxshiligingdan hargiz pushaymon bo’lma. Bir kishiga yaxshilik qilsang, u kishi bundan qanchalik xursand bo’lgan bo’lsa, sening ko’nglinga ham undan ko’proq shodlik va hurramlik etishadi. Har kishi o’z badanini o’ziga bo’ysundirsa, ilm-ma’rifat o’rganishi bilan ikki jahonning baxt-saodatini topadi. Barcha bilim-ma’rifatning asosi odob, kamtarlik, hayo, poklik, parhez qilish, beozorlik, sabrdir, hayo imonga tegishlidir. Yaramas ishlardan, yolg’ondan, qanoatsizlikdan uyal, to’g’ri so’z va manfaatli ishdan sharm qilmag’il. Nodon bilan ham suhbat bo’lmag’il, O’z jahlingga xursand bo’lmag’il. Yaxshi nom chiqargan kishilar bilan suhbat qilg’il, yaxshilar suhbatidan yaxshi nomga ega bo’lasan. Ey farzand, ilmingga mag’rurlanma. Kimki ilmiga mag’rurlansa, albatta, hamisha pushaymon bo’ladi. Yoshlarning ilm o’rganishi Kaykovusning diqqat markazida turdi. Uning fikricha, ilm (fan) insonning har tomonlama taraqqiy qildiradi, u tabiyot, astronomiya va muzika ilmlariga diqqat bilan qaradi, bu ilmlarni o’rganishini har bir yoshning vazifasi deb biladi. Kaykovus 27- bobda farzandni parvarish qilish haqida fikr yurgizadi. Har turli ilm va hunarni farzandingga o’rgatgaysan, ilm-hunar o’rgatishda kamchilikka yo’l qo’ymag’il va har bir ilmni o’rgatishda muallimlar ta’lim uchun ursalar, sen farzandingni ayamagil, muallimlarning urishiga ruxsat bergil, chunki yosh o’g’lon ilm va odobni tayoq bilan o’rganadi. Farzandning ko’ziga o’zingni haybatli ko’rsatgil, toki seni xor qilmasin, hamisha sendan hayqib yursin.

Kaykovus o’z asarida yoshlarning xulq-atvoriga alohida e’tibor berdi. Yoshlarning insonparvar bo’lishini, xalqqa shirin muomala qilishini ta’kidlaydi. «Qobusnoma» hayotiy va amaliy masalalarni yoritadi. Avtor bu masalalarni o’z turmushida ko’rgan va uchratgan. Bu problemalarni Kaykovus hikoyalar, maqollar va donishmandlarning hikmatli so’zlari bilan isbotlaydi. Shuning uchun ham «Qobusnoma» XI asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asar hisoblanadi. 3-masala. Ahmad Yassaviyning pedagogik fikrlari. Ahmad Yassaviy 1041 yilda Saryomda (Sayram) Ibrohim shayx xonadonida tug’iladi. Etti yoshida otasidan, so’ng esa onasidan etim qoladi. U Arslonbobo nomli kishi qo’lida tarbiya oladi. Ahmad Yassaviy ham juda ko’p tolibi ilmlar kabi Buxoroda tahsil oladi. U erda mashhur Yusuf Hamadoniydan suluk odoblarini o’rganib so’ng turkistonga qaytadi va o’z tariqatiga asos soladi. Yassaviya tariqati mashhur Ahmad Yassaviy nomi bilan bog’liq bo’lib, islom dunyosida «shayxul mashoyix» deb ulug’lanadi. U so’fiylik g’oyalarini, o’z tariqatini targ’ib etishda she’rlardan foydalanadi. Islom dini aqidalarini va o’z g’oyalarini hikmatlarida ifoda etadi. Ahmad Yassaviy shu hikmatlari bilan keng xalq ommasi orasiga kirib boradi. Ahmad Yassaviy hikmatlarining axloqiy, falsafiy, ilohiy ildizlari to’g’ridan-to’g’ri «Qur’on» g’oyalari va Muhammad payg’ambar hadislariga borib bog’lanadi. Chunki Ahmad Yassaviy hikmatlari payg’ambarimiz Muhammad ta’limotidagi muruvvat, saxovat, qanoat va rostlikni targ’ib qiladi, faqat Ollohga tobe bo’lishga undaydi. Ahmad Yassaviy hikmatlarida nasihat asosiy o’rin tutadi. Ularning barchasida so’fiylik tasavvufdagi haqiqatni bilish, haqni sevish uchun nafsu dunyodan chekinishdir degan nasihatlarni ko’rishimiz mumkin. Insondagi har qanday illat, qabohat uning ongida qurib bitishi kerak, ana shunda insonda ba’zi nuqsonlar qayta tiklanmaydi, deydi. Ahmad Yassaviy nafsni yomonligini, u o’g’rilikni, jaholatni keltirib chiqarishini ta’kidlaydi. Qanoat uning shiori hisoblanadi. Nafsga

mute bo’lganlar xudbinlikdan qaytmaydi, nafs balosiga uchrashini quyidagi misralarda keltiradi: Nafsdan kechib, qanoatni pesha qilg’on, Har kim topsa, rozi bo’lib bo’yi so’ng’on. Yaxshilarga xizmat qilib duo olg’on, Andoq oshiq mashhar kuni armoni yo’q . Hoji Ahmad yana: Banda bo’lsang mehnat tortgil g’ofil odam, Oqil ersang g’animatdir, g’animatdur senga shul dam. Omonatdur aziz joning yurma beg’am, Eshitib o’qib erga kirdi Qul Hoja Ahmad. Ahmad Yassaviy nodonlik tufayli hayotda savodsizlik, diyonatsizlik, ota-ona va ustozlarga hurmatsizlik, ma’naviy qashshoqlikning rivoj topishi, nodonlik, razolat hukm surgan joyda, ma’rifat bo’lmagan o’lkada mamlakat inqirozga yuz tutadi, deydi. Ahmad Yassaviy hikmatlarida haqqa etish yo’lini targ’ib qilar ekan, insonni jaholat botqog’idan xalos qilishni ilgari suradi. Ahmad Yassaviy hikmatlarining tarbiyaviy ahamiyati juda kattadir. Bu hikmatlarni o’qigan har bir inson o’zidagi salbiy xislatlarni yo’qotishga va ijobiy fazilatlarni shakllantirishga harakat qiladi. 4-masala. Sa’diy Sheroziyning pedagogik qarashlari Sa’diy Sheroziy haqida ma’lumot bermoqchi bo’lsak, taxallusi Sa’diy: to’liq ismi Muslihiddin Abu Muhammad Abdulloh ibn Mushrifiddin. Sa’diy fors-tojik shoiri va mutafakkiri. Shayx sa’diy ruhoniy oilasida tug’ilgan. Sa’diy Sheroziy (1184- 1292) O’rta va Yaqin Sharq o’lkalarida Shayx Sa’diy nomi bilan mashhur. Sa’diy Sheroziy Bog’doddagi «Nizomiya» madrasasiga tahsil oladi, 20 yildan ortiq sayohati davomida Makkaga boradi. Yaman, Rum, Hind, Qashqar kabi Yaqin Sharq mamlakatlarini kezib chiqadi. Mana shu ko’rgan-kechirganlari orqali axloqiy-falsafiy asarlar yaratdi. Damashqda «Bo’ston» («Sa’diynoma») asarini

1257 yilda hamda Sherozda 1258 yil «Guliston» asarlarini yozadi va Sherozlik hukmdor Abu-Bakr ibn Sa’dga taqdim etadi. Ularda oddiy xalq hayoti dehqon, hunarmand va darveshlar obrazi orqali talqin qilingan. «Guliston» o’ziga xos didaktik hikoyalar va she’riy aforizmlar to’plamidir. «Guliston» asarida Sa’diy Sheroziy bilim olish yo’llarini va foydasini ko’rsatib o’tadi. U insondagi yomon xislatlarni orttiradigan, uni hatto yolg’onchilik, o’g’rilikka boshlaydigan, dag’dag’a, janjal chiqarib, inson sharafini pastga uradigan kishilarni qattiq qoralaydi. Sa’diy Sheroziy hayotda mardonavor mehnatga, rostgo’ylikka, bilim, hunar orttirishga chaqiradi, shoir o’z asarida sofdillik va xalqparvarlik, jasurlik, rostgo’ylik, samimiyat xislatlarini tarbiyalaydi. Mehnatsiz non topish, aqldan emasligini o’qtiradi: Halol ishla, mardlarcha ayshingni sur, O’zi ishlamay esa, nomard erur. Dil, agar rostlikni etsang ixtiyor, Dunyo xalqi senga bo’lur do’stu-yor. Sa’diy Sheroziy bolaga tarbiyani yoshlikdan berish kerakligini alohida ta’kidlaydi, bardoshli qilib mehnatda tarbiyalash lozim deydi. U ilm o’rganish bilan birga unga amal qilish lozimligini ko’rsatadi. Harchand o’qibsan-bilimdonsan, Agar amal qilmading-nodonsan. Yemak, uxlamak-vahshiy hayvon ishi, Shu odatni qo’llar aqlsiz kishi. Adabiyotshunoslar nazarida fors-tojik klassik poeziyasining eng porloq asari Firdavsiyning «Shoxnoma» si bo’lsa, nasriy asarlarning eng barvastasi «Guliston» hisob-lanadi. Bu ta’limiy asarda Sa’diy Sheroziy o’z davridagi eng muhim, katta- katta siyosiy masalalarni, voqealarni aks ettirsa, axloqiy normalarni talqin etar ekan o’sha davr kishilarining xlima-xil obrazlarini yaratdiki, bu obrazlarning umumlashtiruvchi kuchi ham, ta’sir doirasi ham shoirning o’z yurti va davri chegarasidan chiqib ketadi. Shuning uchun bu asar jahon adabiyoti durdonalari qatoridan joy olgan. Shayx Sa’diy o’z zamonasining etuk peadgogi, dono,

insondo’st, murabbiy shoiri, chuqur psixologik olimi bo’lgan. Sa’diy Sheroziy ko’p sayohat qilib, hayot tajribasi orttirgan bilimdon. U ko’chada sargardon, non topolmay, ularni qutqarish, ularga to’g’ri yo’lni ko’rsatib berishni o’zining burchi deb hisoblaydi. Chu ko’rding kishi yo’linda gohdir, Indamay o’tirsang katta gunohdir. U shunday der ekan, boshqalarga ham shu burchni o’qtiradi. Sa’diy Sheroziy nazarida inson faqat o’zi uchun emas, boshqalar taqdiri uchun ham butun bashariyat uchun ham javobgar. Insonni ko’zini ochishga, unga yashamoq yo’llarini o’rgatishga, umrini ba-ishlagan savdiy hayotda insonni pok, irodali, kuchli va mag’rur ko’rishni istaydi. Insoniy qadr qimmatini u birinchi galda mehnatda, o’z mehnatiga, bilimli va hunariga tayanishda birovga xor bo’lmaslikda deb tushunadi va shunday ta’lim beradi. O’z mehnatidan non egan kishi Xotam minnatidan ozod yoz-kishi. Sa’diy Sheroziy bundan tashqari, siyosiy-ijtimoiy masalalarga katta e’tibor beradi, oila tarbiyasi qanday bo’lishi kerak. Oilada bolani qaysi tomonlariga e’tibor berish kerakligini ayniqsa juda aniq ko’rsatib bergan. Sa’diy Sheroziy shunday deydi-«Oila tarbiyasi haqida». Oilada o’g’il bola: o’n yoshdan o’tganidan keyin unga katta e’tibor berishi kerak, yaxshi boqish kerak, u shu yoshdan o’tishi bilan beadab, farosatsiz nomahramlardan yiroq, uzoqroq yursin deydi. Agar inson dunyodan yaxshi o’ynab-kulib, nom qoldirib o’tmoqchi bo’lsa, bolaga mehnat qilishni, hunar o’rganishni, bilim olishni, o’rgansin. Agarda bolani erkalatib, taltaytirib, mehnatni qildirmay katta qilsa (ular0 u ota-ona dunyoda ko’p qiyinchiliklar, jafo chekadi deydi: Yaxshi nom qoldirmoq istasang agar, O’g’lingga aql ber, o’rgatgil hunar. O’g’ilni erkalab o’stirmoq xato, Undaylar hayotdan ko’rar ko’p jafo. Sa’diy Sheroziy bu o’rinda o’zini hayotdan qiynalganligini, yoshlikdan kattalar, ulug’lar so’zini olganini, nihoyat o’zi mana shunday xalq orasida bir katta

ma’rifatparvar shoir, mutafakkiri bo’lib etishganligini o’z hikoyalarida bayon qiladi. Bilursanmi Sa’diy na imkon topdi, Na daryo kechdi-yu va na imkon topdi. Yoshlikdan ul so’zni oldi, Oxiri ulug’lik so’zini oldi. Yomon muallimdan saqlagil uni O’rgatadi o’zi ne bilsa shuni. Shu sababdan Sa’diy Sheroziy kishiga yoshligidan ta’lim-tarbiya, odob-axloq berilmasa, u katta bo’lganidan keyin beadab, baxtsiz kishi bo’lib etishadi: Kimga yoshligidan berilmas odob, Ulg’aygach bo’ladi baxtsiz, dili g’ash. Sa’diy Sheroziy bu borada bir hikoyat bitadi «Guliston» asarida: «Bir vazirning takasaltang o’g’li bor edi. Vazir o’g’lini bir donishmand huzuriga eltib: «Shuni tarbiya qil, balki aqli kirib odam bo’lsa» dedi. Donishmand vazirzodani uzoq muddat tarbiya qildi, lekin foydasi bo’lmadi. Bolaning otasiga bir odam orqali: «o’g’ling odam bo’lmadi, meni ham aqldan ozdirdi» deb xabar qildi. Qobiliyat bo’lsa aslida, Tarbiyat unga qiladi, asar. Qancha o’rinma bo’lmas sayqali, Temir aslida bo’lmasa javhar. Demak, yoshlikdan tarbiya bo’lmay boylikka o’chsa, unga hech qachon tarbiya kor qilmas ekan. «Ilmiga amal qilmagan olim nimaga (olim) o’xshaydi» deb bir odamdan so’rasalar, dedi u javobida: «Bolsiz asalariga o’xshaydi»-deydi. Demak, «Guliston» asarining tarixiy ahamiyati hozirgi kunda juda katta. Hozir ayniqsa yoshlar bu kitobni o’qisa katta taasurot qoldiradi. Ayniqsa, asardagi ta’lim- tarbiya bo’limi pedagogika sohasida juda muhim o’rinni egallaydi. Sa’diy «Guliston» asari haqida:

Ollohi taolloning madadkorligi bilan «Guliston» kitobi bitdi. Jumladan, aksar mualliflarda bo’lgan odatga xilof o’laroq bu kitobni bezagi uchun o’zimdan avval o’tgan shoirlarning she’rlaridan qarz olib qo’shmadim. O’z to’ningga solsang agar yuz yamoq, O’zga to’nin so’ragandan yaxshiroq. Demak, bu asar ko’rinib turibdiki, ikkinchi bir asardan ko’chirma olinmaganligi. Sa’diy so’zlarining aksariyati quvonch baxt hazilomuzdir.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yoq. Toshkent. “O‘zbekiston”. 1998. 2. Zunnunov A.Pedagogika tarixi kent. “O‘qituvchi” . 1996. 3. Firdavsiy А . Shohnoma.Toshkent. G.Gulom. 1987. 4. Kaykovus U.« Qobusnoma » Toshkent . 1965 5. Ahmad Yassaviy « Hikmatlar » Toshkent , 1994 . 6. Sa’diy Sheroziy «Guliston va Bo’ston» Toshkent, 1986 7. Hoshimov K, Inomova M. v а b. Pedagogika tarixi. Toshkent, “O‘qituvchi” 1996 8 . Zunnunov A. Pedagogika nazariyasi. Toshkent. “O‘qituvchi”. 2006.

Похожие

Markaziy Osiyo va qadimgi Sharq mamlakatlarida maktab va pedagogik fikr rivoji

Turkistonda uyg’onish davrida maktab va pedagogik fikr

Qadimgi Markaziy Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyosh tarixi

Sharq uyg’onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi. XIV asrning 2-yarmi va xvi asrda movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji

Qadimgi Nasaf va Keshda madaniyat, ma'rifat, pedagogik fikr