Ўқув жараёнида ахборот технологияларидан (АТ) фойдаланишнинг дидактик шарт - шароитлари - Педагогиka - Рефераты

Ўқув жараёнида ахборот технологияларидан (АТ) фойдаланишнинг дидактик шарт - шароитлари

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1042 KB

Ўқув жараёнида ахборот технологияларидан (АТ) фойдаланишнинг дидактик шарт - шароитлари Режа: 1.Ахборот технологияларидан ( АТ) фойдаланишнинг дидактик шарт – шароитлари. 2.Математика ўқитишда технологияларининг структуралари хакида 3. Гипотенузага ўтказилган медианани хоссаларини ўрганиш техналогияси 4.Учбурчакнинг тенг ёнли бўлишлик аломатларини ўқитиш технологиялари ҳақида 5. Битта масала асосида мавжуд ахбаротлардан фойдаланиб масалалар тузиш технологияси

Ахборотлаштириш илми ҳамма замонларда ҳам инсоният учун муҳим аҳамият касб этиб келган. Бу илм жамият ҳаётининг барча жабҳабҳаларига оид муаммоларни ҳал этиш калити ҳисобланади. У жамият аъзоларида тафаккурни шакллантиради, ресируслардан тежамкорлик билан фойдаланишни ўргатади, уларда ишбилармонлик ва ташаббускорлик хислатларини шакллантиришга кўмаклашади.Охирги йилларда дунё сиёсий харитасида содир булган туб ўзгаришлар, хусусан Ўзбекистоннинг мустақиллигига эришиб, бозор иқтисодиёти тизимига ўтиши натижасида халқимизнинг ахборот технологиялари билимларига бўлган қизиқиши кескин даражада ортиб кетди. Жамият ақлий имкониятни ривожлантиришга қаратган, инсон олдига қўйган муҳим масалалардан бири унинг фақат фан асосларини эгаллашгина эмас, бироқ уларда исталган ҳаётий вазиятда муаммоли масалаларни ҳал этишнинг мос йўлини топишда уқув ҳосил қилиш ҳамдир. Мактаб олдида - бошлангич мактаб ёшидан бошлаб ўқувчиларда билимларни фаол билиш эҳтиёжи, ижодий фаолиятни режали ва мақсадга йўналтирилган ҳолда

фаоллаштириш , мантиқий фикрлаш, ахбарот техналогияларидан фойдаланиш қобилиятларни ривожлантиришни шакллантириш вазифалари турмоқда . Ўқувчиларга анча такомиллашган ва самарали таълим бериш эаникроги, ахбарот техналогияларидан фойдаланиш шаклларини излаш, уларни ўқув-тарбиявий жараённинг турли босқичларида муаммоли вазиятларга жалб этиш миллий тикланиш ва умуминсоний қадриятларни билиш мафкурасига асосланган таълимнинг янги мазмунини ташкил этади. Ўрта аср Шарқининг буюк мутафаккирлари Хоразмий, Форобий, Ибн Сино назария ва амалиёти , боланинг мустақил билиш фаолияти жараёнида ўзлаштирилган билимлар бирор бир манбадан тайёр бўлишини тасдиқлаган ҳолда олинган билимлар билан қиёслаганда катта афзалликка эга. Тўлиқроқ ва тезроқ ривожланган бу билимлар ўқувчилар эътиқодига айланади ва улар тафаккур ҳамда фаол амалий фаолияти қуролига айланади. Билиш фаолияти масалаларини тадқиқ этиш билан кўплаб замонавий олимлар, педагоглар, психологлар, ахлоқшунос ва методистлар шугулланади.

Хусусан В.В.Давидов, М.Г.Давлетшин, И.Я.Лернер, А.М.Матюшкин, М.И.Маҳмутов, С.Ражабов, Ю.М.Колягин, В.Н.Михайловский, Ш.Нуриддинов, Э.¢озиев ишларида муаммоли таълим тамойилларида умумлаштириш турлари ва уларнинг тузилиши, ўқув жараёнини ташкил этиш очиб берилади, билиш фаолиятининг тузилишлари, ақлий фаолиятнинг умумлашган усулларининг шакллантириш йўлларини белгиловчи алоҳида компонентларнинг ўзига хос хусусиятлари таҳлил этилади. Бу тадқиқотларда мактабнинг бош мақсади сифатида бола шахси оёққа туришини таъминлаш, унинг қобилиятларини очиб бериш, ўқишга истак ва уқувни шакллантириш, юқори синф ўқувчиларини билиш фаолиятининг барча компонентларини эгаллашга йўналтириш асосида тизимли таълимга тайёрлаш ва шахсни ҳар томонлама фаоллаштириш олдинга сурилади. Бу мақсадларни тугал концепция сифатида амалга ошириш анъанавий дидактик тизимларнинг барча бўгинларини такомиллаштириш, шу жумладан ўқувчиларнинг фаол билиш фаолиятини шакллантиришнинг мотивлари, методлари ва ташкилий воситаларини таъминлаш уни, инсон тараққиётининг турли ёш босқичларида чуқур тадқиқ этиш заруриятини талаб этади.

Талабаларни ахбарот техналогияларидан фойдаланишни билиш фаолиятини шакллантиришнинг дидактик асосларини ишлаб чиқишда биз қуйидаги назарий қоидадан келиб чиқамиз: инсонни фикрлаш ва меҳнат қилишга уни мустақил фаолият юритувчи шахс ривожланиши шароитида, ўз- ўзига таълим бериш, ўзини тарбиялаш, ўзини камолотга етказиш, ақлий ва жисмоний меҳнатни илмий ташкил этишни эгаллаш асосида фаолиятнинг барча турларини фаол ва ижодий ўзи ташкил этишга қобил киши сифатида ўргатиш мумкин. Ахборотлаштириш фаолиятини мақсадга қаратиш ва мотивлаштириш қобилиятига эга бўлиш, ўз истак-майлларини фаол бошқаришга қобиллик, ҳар бир дақиқа ўз шахсини такомиллаштиришда фойдаланиш учун вақтни қадрлаш энг муҳимдир. Методик тасиянома муаммоси сифатида талабаларнинг ахборотлаштириш фаолияти даражасини ошириш асосларини муаммоли таълим назария ва амалиётини такомиллаштириш йўли билан яратиш; ижодий фаолиятини ахбарот техналогиялари ва мустақил ишларнинг турли хиллари воситасида амалга ошириш қаралади.

Методик тасиянома ўқув-билиш жараёнининг технологик асослари, талабаларнинг ахбаротлаштиришни билиш фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишни кўзда тутади: ёши, психологик хусусиятлари, муаммоли-ёндошув технологияси, билиш босқичлари уни ташкил этишнинг янги педагогик технологиялари; ривожлантирувчи ва тарбияловчи таълим тамойиллари, кўниктириб ўқитиш тизими. Назария билан амалиётнинг алоқаси, билиш фаолиятини бошқариш технологияси нафақат билимларни янги шароитга кўчириш ва бутун материални ўзгартиришни талаб этувчи, балки талабаларни математика дарсларида билиш фаолиятининг турларини алмаштиришни тақозо этувчи муаммоли масала, топшириқлар билан узлуксиз боглиқ холда ҳал этилиб яратилади. Методик тасиянома ни мазмунини ёритишда талабаларнинг кампютер техналогиясидан фойдаланишни билиш фаолиятини оқилона фаоллаштиришни шакллантиришга йўналтирилган таълимнинг реал ўқув жараёни хизмат қилади.

Методик тасиянома методологик асоси таълим ва бошқариш соҳасидаги шахс назарияси, билиш фаолияти, психология ва педагогика фанлари қоидалари, умуминсоний ва инсонпарварлик қадриятларидир. Методик тасиянома да ўқув жараёнини кампютер асосида ташкил этишнинг дидактик асослари сифатида, талабаларда ахбарот технологияларидан фойдаланишни билиш фаолиятини шакллантиришда тизим ва тизимости ёндошувини аниқлаш назарда тутилган . Талабаларнинг билиш фаолиятини эгаллаш жараёнларини характерловчи тўрт даража тажрибавий жиҳатдан аниқланган. Мазкур жараёнда билиш – танишувдан, билиш - тақлид этиш, бундан кейин билиш - ўқув ва билиш - ижодкорликка ўтиш юз беради. Методик тасиянома кириш, беш кисм , фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловадан ташкил топган. Ўрта таълим системасининг мураккаблашуви, ундан ўзининг профессионал фаолиятида АТ дан фойдаланиш масаласидир. Бу масаланинг ечими , бир томондан, АТдан мувоффиқиятли фойдаланиш

зарурлиги иккичидан, ўқитувчиларни тайёрлаш жараёнини илмий методик сифати ва даражасига боглиқлиги. Ижодкор ўқитувчини ўқув жараёнида АТдан фойдаланиши бугунги куннинг долзарб масаласига айланиб, умумий давлат ахамиятига эга бўлган муаммо бўлиб турибди. Ахборот технологиясининг мазмуни Г.Н.Алексаендров, Н.М.Бойко, Алимов Р.Х, ¢уломов С.С, Ильина О.Г. А.Бордовский, В.А.Извосчиков, В.А.Кузнецов, С.Марков, В.М.Монахов, Д.Ш.Матрос, В.В.Попов, Т.А.Сергеева, А.В.Соловев, Ю.Н.Цевенков ва бошқа олимларнинг ишларида баён этилган. Ўқув жараёнида АТдан фойдаланиш ахборот технологияларининг асосий дидактик тамойиллари қуйидагилардан иборат: илмийлиги, мувофиқлиги, кўргазмалилиги, тизимли ва кетма-кетлиги, индивидуллашуви ва дифференциаллашуви. Ўқув жараёнида Атдан фойдаланишга ижодий ёндошиш билан боглиқ айрим масалалар В.В.давидов, Н.В.кузмина, И.Я.Лернер, В.А.Саластенин, А.Н.Шербаков, Г.И.Шукиналарнинг илмий тадқиқот ишларида ўз ифодасини топган.

Ўқув жараёнида АТ дан фойдаланишни, биз талабани ижодий салоҳиятини ривожланишига йўналтирилган фаолият сифатида, ўқув фаолияти ривожланишини ўкув тарбия жараёнини стабиллашуви, унинг сифати ва самарасини ошиши деб қараймиз. Ўқув жараёнида Атдан фойдаланиш АТдан фойдаланиш турли фаолият сифатида : 1. Мақсад – фаолият йўналтирилган натижага эришиш; 2. Субектни фаолиятга муносабати мотивлари; 3. Фаолият ташкил Ўқув жараёнида АТдан фойдаланиш 3 қисмдан яъни, мақсад- мотив- усулдан иборат. Бу фаолиятнинг мақсади: а) Талабанинг ижодий қобилиятини рвожлантириш, ўқув фаолиятининг ривожлантириш; в) ўқув тарбия жараёнини барча даражаларини сифати ва самарадорлигини ошириш.

Мотив – педагогик функцияларнинг назорат коллециясининг бошқаруви сифатида намоён бўлишидек, ўқув жараёнида АТдан фойдаланиш усули «АТдан фойдаланишни билиш»дан иборат. Шубхасиз инсон таълим-тарбия салоҳиятини яратишда АТдан фойдаланиш бўйича, талаба фаолиятининг роли ягона ва қуйидаги асосий категорияларининг ўзаро боглиқ бўлишини алоҳида такидлаймиз: «компъютер маълумоти», «компъютер саводхонлик», «компъютер таълими», «компъютер маданият » ва охиргиси «компъютер идеологияси». Биз талабанинг компъютер саводхонлиги деганда, ўзининг касбий фаолиятида АТнинг методикаси ва техникасидан фойдалана билиш деб биламиз. Бу ўз навбвтида ўқитувчи ахборот маданияти дарсининг зарур бир кўрсаткичларидан биридир. «Ўқитувчининг компъютер саводхонлиги» тушунчасининг мазмуни жамиятимизнинг турли ривожланиш босқичларида ўзининг маданий ахборотлари билан ўзгариб туради.Ўқув жараёнида АТ дан фойдаланишнинг зарур ва мураккаблиги талабани ҳаётга мактабга тайёралаш вазифаларидан келиб чиқиб ,ўзининг касбини ўргатиш жараёнини оширади.

Шу шароитда профессионал комъютер бирлиги даражаси асосида ташкил этилган шарт шароитлар, қандай билим, малака ва кўникма , АТдан фойдаланишда фаолият қандай даражада эканлигини белгилаб беради, билим ва малаканинг қандай системаси ўқитиш жараёнида юз беради. Комъютер саводхонлиги даражаси ва буюк педагог лар ва педагогик адабиётларни умулаштириш ва тахлил қилиш, ўкув жараёнида ижодкор ўқитувчини таёрлашда АТдан фойдаланиш фаолиятини синфларга ажратишни тақозо қилинади.Шунинг дек , ўқув жараёнида АТдан фойдаланишда элементар, функционал системали ижодкор ўқитувчи фаолият даражасидеб қарасак бўлади. Бунда ҳар бир кейинги даража ўзидан олдинги даражани сифатли ўзгариши холатини фаолият сифатида АТдан фойдаланишни билишни ўз ичига олди. АТдан фойдаланишнинг элементар фаолият даражаси ,энди иш бошлаган талаба компютер техникасидан тўгри фойдаланишга ишончи ва таёйр режали таъминловчи аниқ тўпламдан ўқитиш самарадорлигини ошириш ва ўқув жараёнини бошқариш имконини билиши билан характерланади.Бу даражадаги талабалар ахборот манбасига нисбатан юқори талаб, асосан АТдан фойдаланиш фаолиятига қаратилган

фаолиятини ўзгаришга ёрдам берувчи компъютер бўйича методик адабиётларга бўлган катта қизиқиши билан характерланади. Шунингдек социал адабиётларни ўқиш нормаллашади, ўқув жараёнида АТдан фойдаланишга биринчи педагогик тажрибасидан фойдаланиш ўрганилади.. Бундан ташқари функционал + поискавий даража фаолиятининг янги сифат даражаси ҳисобланади. Ўқитувчи амалий жиҳатдан компъютер саводхонлиги асослари билан мулоқатда бўла олади, яъни дастурни туза олади, тузилган режадан фойдалана билади, зарур бўлганда муаммоли масалаларни тўгри туза олади, компъютер бўйича унинг талабалари танлов харакатларига эга. Ўқитувчи учун бу даража, автоматлаштирилган ўқув курсларни билимга зарурияти билан характерланади ва ундан ўқув жараёнида, фойдаланишни тақозо этади. АТнинг қўлланилиши ўқув жараёнида тугилувчи дидактика, методик муаммолар билан аниқланади. Ўқитувчи дарсда бажариладиган педагогик муаммоларни қўяди. Унда комъютер ўқиш бўйича барча билимларни ўзининг шахсий махоратини синтези содир бўлади. Бунда ўқитувчи ўзининг профеционал ҳаракатини қўйилган муаммони ечиш,кенгайтиришга эмас, балки талабаларни

ривожланишига, унинг қобилятини ривожланиш муаммосини гурухга ажратишга йўналтирилган дидактик, методик муаммоли масалаларни ечишда компъютер техникасига суянган холда амалга оширишини билдиради. Талабанинг компъютер саводхонлиги ижодий фикрлаши АТдан фойдаланиш даражасига сифатли яқинлашади, яъни ўз ўзини бахолаш, дидактик методик масалаларни ечишга йўналтирилган АТси сохасида ахборотни қайта фикрлаш юз беради. Системали ижодий даража, професионал бўлмаган дастурига мос келган ривожланишнинг юқори даражасига мос билим ва малакаларни талаб этади, професионал фаолиятга жавоб берувчи дастур тузишни ва программалаштириш тилини юқори даражада билишни тақозо этади. Бу даража фаолиятнинг мақсади, муаммолик талабини ва АТдан фойдаланишга эҳтиёж тугилишини таъминлашдан иборат. Бу ўз навбатида ижодий ишига, мувофиқ, касб нинг танлай олишига боглиқ. Шундай қилиб АТдан фойдаланишлари фаолият характери, ўқитучи билим фаолиятини ўсишига йўналтирилганлиги мустақил ижодий фикрлашни шаклланиши билан баҳоланади.

Маълумотлар баъзалари ва билимлар банк технологияларнинг ривожланиши бир қатор қуйидаги омилларига боглиқ: фойдаланувчиларнинг ахборотли эҳтиёжларининг ўсиши, ахборотларга бўлган талабларнинг ортиши, оммавий хотира янги турларининг пайдо бўлиши, ва унинг ўсиши, коммуникациялар соҳасидаги янги воситалар ва имкониятлар. Маълумотлар баъзалари қуйидагича ; 1.Маълумотларни тақдим этиш шакли бўйича: видео; аудио ва мультимедиа тизимлари. 2.£ўлланилаётган моделнинг тури бўйича : иерархик; тармоқли; реляцион ва аралаш. 3.Сақланаётган ахборотларнинг турига кўра : ҳужжатли; далилли; (фактографик); лексографик. 4.Маълумотларни сақлашни ташкил қилиш ва уларга мурожаат этиш бўйича : локал (шахсий); умумий; тарқатилган. 5.Хизматлар кўрсатиш бўйича; текин ва тижорат асосида. 6.Мулкчилик тури бўйича; давлат қошида, нодавлат.

Айрим вазифаларни ҳал қилишга мўлжалланган маҳаллий ташкил қилинган ахборот тўпламларидан фарқли, маълумотлар баъзаси қуйидаги бир қатор талабларни қаноатлантирувчи ахборотларнинг интеграциялаштирилган тизимидан иборат бўлади: - маълумотларни сақлашдаги ортиқчаликни қисқартириш; - улардаги зиддиятларни бартараф қилиш; - катта доирадаги вазифаларни, шу жумладан янгиларини ҳал қилиш учун биргаликда фойдаланиш; - маълумотларга киришнинг қулайлиги; - ахборотли таъминлашнинг ривожланиши натижасида ўзгарувчи ташқи шароитлардан маълумотларнинг мустақиллиги; - нафақат маълумотларни яратиш ва сақлашга, балки уларни муҳим ҳолатда ушлаб туришга харажатларни камайтириш; - фойдаланишнинг эгилувчан ташкилий шаклини мавжудлиги. Маълумотларнинг турлари

№ Маълумотлар тури Тақдим этиш усуллари 1 Образ ва расм кўринишдаги маълумотлар График образ ёки расмлар 2 Аудио маълумотлар Овоз, шовқин, тон 3 Видео маълумотлар Анимацион (ҳаракатдаги) график,образ ёки расмлар 4 Динамик қаторлар кўринишдаги маълумотлар ¥исоботлар, жадваллар, қаторлар Маълумотларни йигиш асослари № Босқичлар Маълумотларни йигиш операциялари 1 Тадқиқот олиб бориш усуллари Кузатиш Эксперимент Саволнома 2 Тадқиқот олиб бориш Анкеталар Механик воситалар Компьютер тизимлари

предметлари 3 Танлаб олиш режаси Танлаб олиш бирлиги Танлаб олиш ҳажми Танлаб олиш процедураси 4 Алоқа ўрнатиш усуллари Телефон Почта, электорон почта Шахсий алоқа Билимлар базасининг асосий компонентлари Юқори сифатли тажриба Билимлар базасиЎқитиш ва машқ Башоратлаш имкониятлари Фундаментал билимлар Билимлар базаси – бу, баъзи бир муаммо соҳада мураккаб вазифаларни ечимини топиш учун таҳлил ва хулосаларни яратувчи моделлар, қоидалар ва омиллар (маълумотлар)нинг мажмуидир.

Билимлар ва иш қоидаларини ҳар хил нуқтаи-назарда кўриб чиқиш мумкин: - чуқур ва саёз; - сифатли ва миқдорий; - таркибий; - аниқ ва умумий; - баён қилинувчи ва кўрсатма берувчилар. Маълумотлар базасининг мазмуни фойдаланувчи томонидан самарали бошқарув қарорларини олиш учун тадбиқ этиладиган тузилиш ва унинг фаолият юритиши тарзида берилган. Маълумотлар базасидан фойдаланишнинг технологияси Фойдаланув чи Тушунтир иш блоки Мантиқий хулосалар блоки Эксперт Билимларга эришиш блоки Билимлар базаси

Юқори малакали касб эгаси институт ёки университетнинг ўқув дастурлари ҳажмида эгаллаган янги касб эгасидан худди ана шу кўникма ва билимлари билан ажралиб туради. Уларнинг касбий маҳоратини ошириш жуда катта ижтимоий фазифадир. Уни ҳал қилиш учун касб эгалари экспертлардан оммавий тарқатиш учун яроқли шаклларда – китоблар, кинофильмлар, кўргазмали қуролларда қайд этилмаган билимларни олишга ўргатиш зарур. Бу қуйидаги таркибий қисмлардан: ҳал қилувчи (интерпретатор)дан, яна маълумотлар базаси (МБ) деб аталувчи ишчи хотира (ИХ)дан, билимлар базаси (ББ)дан, билимларни олиш, тушунтириш, ва диалогли таркибий қисмлардан иборат. Д И Тушунтириш Масалани ечувчи

А Л О Ишчи хотира Билимлар базаси £оидалар Билимлар олиш Умумий фактлар Ўқув жараёнида АТдан фойдаланишнинг объектиМ утахассислик (бўлажак ижодкор ўқитувчилар) педагогик асосий манбалар Таълим жараёни Тарбия жараёни А хборотлар Касбий маҳорат М аблаглар Муносабат ва алоқалар

Ишончлилик ва тўлиқлик £имматлилик ва фаоллик Аниқлик ва тушнарлилик Ўқув жараёнида АТдан фойдаланиши бўйича фаолияти М оделни таш кил этувчи системасининг бугунлари Квалификация даражаси Малумоти; қўшимча маълумоти; педагогик, олий Фаолиятга тайёргарлиги Натижалар Ц елепологание- М отив- Топш ириқлар

Ўқув жараёнида АТдан фойдаланишидаги мустақил фаолиятиМ оделни таш кил этувчи системасининг бугунлари Квалификация даражаси Малумоти; қўшимча маълумоти; педагогик, олий Фаолиятга тайёргарлиги Натижалар Ц елепологание- М отив- Топш ириқлар

АТдан фойдаланиш классификацияси Ташкилий - конструктив Ахборотли - коммуникатив Интелектуал - гностик АТдан фойдаланиб талабаларни ўқув ижодий фаолиятини ташкил этиш АТ асосида билим олишга йўналтирилганва шу асосида АТдан фойдаланишда педагогик мақсадни ташкил этишни билиш, яъни; АТДдан фойдаланишда ўқитувчи фаолиятини интелектуал бахоланишга йўналтиришни билиш; 1) 1) 1) Математикани ўқитиш жараёни ўзининг структуравий тузилиши жиҳатидан жуда мураккаб бўлиб, бунда илм олувчи билан илм берувчи орасидаги мулоқот, илм берувчининг услуби, ўқитиш, ўргатиш, ҳамда дарс бериш технологияларининг қай даражада такомиллашганлиги муҳим аҳамиятга эгадир. Математикани ўқитишда ҳар бир мавзу учун ўкитувчи қай даражада ўқитиш технологиясини яратиши ҳар бир технологик жараёнда катнашаётган технологияни қанчалик такомил бўлиши ва ўзида дидактик

принципларни юқори савияда мужассамлаштира билишлиги, методик жиҳатидан уни таъминланганлик даражаси, энг муҳими шу қўйилган мавзунинг умумий мақсадини тўгри хусусий мақсадларга илмий асосланган ҳолда таксимланиши ҳар бир технологик ўзакда акс этиши, шу лойиҳалаштирилаётган технологик жараённи муваффақиятли чиқиши учун асос бўлиб хизмат қилади. Математикани ўқитишда технологик жараённи умум холда амалга оширишни схематик тарзини билган ҳолда ҳар бир ўзак технологияни ўзини ичида ўқитиш, ўргатиш ва дарс бериш методларининг ишчанлик даражасини кўрсатиб ўтиш ҳам шу технологик жараённи таъминланишини муҳим омили эканидан ҳар бир математика ўқитувчисини хабари бўлса керак. Шу боис ҳам ишлаши мумкин бўлган методлар арсенали орасидаги боглиқликни 1-схема ёрдамида ифодалаш мумкин. Келтирилган 1-схемадан кўриниб турибдики, методик технологияга ҳам ўз навбатида ўқув юкламасини мазмунига, ўқувчилар томонидан уни ўзлаштиришни огир ва енгиллигига қараб, системалилик асосида ёндашиш имконияти мавжуд бўлар экан. Шунинг учун ҳам мавжуд педагогик технологияни методлар арсенали билан карасак ва уни, унинг мазмунига сингдиришга ахамият бериб, илмий методларни ҳам ўз жойига қуйишга ҳаракат қилсак у ҳолда схемага эга бўламиз. ¥ар бир технологик жараён ўзининг структуравий тузилиши жихатдан мухим булиб у укувчиларни математик билимини туплашга (аккумилация қилишга), уни меъёрида сарфлашга, тартиб билан фойдаланишга, қийин ҳолларда билимлар банкини стимуллашга, ҳам вертикал ҳам горизантал сарфлашга ўргатади. Бу жа раённи тўлиқ ва атрофлича кўриш учун «учбурчаклар» мавзусига кўра Педагогика университети Академик лицей ва касб-ҳунар коллежи, умумий ўрта таълим мактаби. орасидаги ўтиш технологиясини қарайлик, яъни: (2-схема)

Келтирилган ҳар бир блок ўзи маълум технологик жараённи эслатади. Агар олий ўқув юрти, академик лицей ёки касб-ҳунар коллежлари орасидаги узвийлик технологияларини олиб қарайдиган бўлсак, биринчи ва иккинчи блоклардаги технологик жараёнлар ҳам нафақат мақсад функциясини амалга ошириб қолмасдан, балки «учбурчак»мавзуси ўқув юкламасини, унинг структурасини, мезонини, рейтинггини, , бошлангич чегарасини ҳам ўзида акс эттириши ҳар бир математика ўқитувчиси учун ҳам муҳим, ҳам кўрсатмали, бўлиб кўриниши билан илм толибига маълум бир маъсулият юклайди. Бу маъсулият ўзини ривожлантирувчи кучи билан ўқувчиларда математикага қизиқишини нафақат таъминлайди балки уларда геометрияга нисбатан ҳурмат ҳиссини уйготади. Бу эса ўқувчиларда билимга интилиш, уни эъзозлаш, ҳурмат қилиш сифатларини юзага келтиради ва уни тарбиялайди. Шунинг учун ҳам геометриянинг тарбияловчи функцияси жуда кучли булиб, у ўқувчиларда ҳар бир қилаётган иши,ҳаракати учун маълум маъсулият юклайди ва уни охирига етказишда кўмак беради. Ўқувчилардаги бу сифатларни яна хам кенг, хажмли килиб тарбияловчи технологиялардан бири бу модулли технологиялар булиб, бу технологияни геометрия фанини

ўқитишдаги татбиқи юзасидан олиб борила¸тган тажриба-синовлар ҳақида да фикрлар билдирамиз. 4. Масала ечишда учбурчак медианаси хоссасидан фойдаланиш техналогияси Ўқувчининг тенг ёнли учбурчакда учбурчакнинг ўрта чизиги тушунчасидан фойдаланиш техналогиясини ушбу масалада қарайлик. 1–Масала. АВС (АС=СВ) тенг ёнли учбурчакда СС 1 медиана ва АА 1 биссектриса ўтказилган. Агар АА 1 =2 . СС 1 бўлса  АВС ни топинг. Ечиш : Шартга кўра ўқувчи 1 –расмни чизади. Ўқитувчи С 1 DII АА 1 ни ўтказишни таклиф этиши мумкин(1- расм). Ўқувчи медиана хосасидан АС 1 =С 1 В эканлигини осонгина айтади ва С 1 D ни АА 1 В учбурчакнинг ўрта чизиги бўлишини билади, бундан С 1 D =2 1 АА 1 = СС 1, яъни, СС 1 D учбурчак тенг ёнли. Ўқитувчи яни бир бор  АСС 1 =  С 1 СВ=  С D С 1 =  бўлсин деб таклиф киритиши мумкин. Унда ҳеч бўлмаса, иқтидорли ўқувчилардан бири  CAC 1 =  СВС 1 =90 0 –   А 1 АС 1 =  DC 1 В= 45 0 -- 2  эканлигини эътироф этади ва ёзади. Ўқувчиларга учбурчакнинг ташқи бурчаги хосасидан фойдаланиш тўгрисида кўрсатма берилса, улардан бири  С DC 1 =  D ∂ C 1 В +  АСВ+  DB С 1 ниёзади, демак ∂ = 45 0 – 2  +90 0 –  . Бундан 2 .  = 108 0 ,  АСВ=108 0 . Шу нуқтаи назардан ўқувчида тенг ёнли учбурчак, медианаси ва хоссаси, учбурчакнинг ўрта чизиги ва хоссаси, учбурчакнинг ташқи бурчаги ва хоссаси каби асосий тушунчалар мустаҳкамланади. Бу эса ўз ўрнида ўқувчилардан мустақил

фикрлашни, билимларни қўллай билишни ўқитувчи ва ўқувчи орасидаги муносабат яъни, педагогик техналогиянинг мақсади бўлган билимлар банки ўқувчида мужассамлашади. 2–масала . АВС D ромбнинг AD томонига туширилган ВК баландлилиги унинг АС диоганали билан М нуқтада кесишади. Агар ВК=4, АК: К D = 1:2 муносабат ўринли бўлса MD ни топинг. Ечиш: Масала шартига кўра ўқувчилар 2- расмни чизади.Ўқувчи О L  AD ни ўтказишни таклиф этиши мумкин(2 - расм). Ўқувчилардан бири ВО=О D , ВК II OL эканлигини тезда ўзлаштиради ва айтади. Чизмадаги ВК D ва OLD учбурчаклар ўқувчилар диққатини жалб қилиши аниқ бўлиб,OB DO KL DL  =1 ни ёзадилар ва DL = LK . Синф ўқувчилари АК:К D =1:2 шартдан АК=К L эканлигига аниқлик киритадилар. Ўқитувчи ва ўқувчилар шу ўринда КМ IIOL эканлигидан КМ ни AOL учбурчак учун ўрта чизиқ бўлишини айтадилар ва КМ= 2 1 OL , OL = 2 1 ВК, яъни МК= 4 1 ВК=1 эканлигини топадилар. Бундан М D =ВМ= ВК –МК=3 деган хулосага келадилар. ¥ар иккала масала ёрдамида қуйидаги масалаларни осонгина ечиш мумкин: 1-масала . АВС D параллелограмни А D ва С D қўшни томонларининг ўртаси М ва Р. МС ва РВ лар К нуқтада кесишади. ВК: КР муносабатни топинг. 2 – масала . АВС учбурчакда А,  ВС ва ВА 1 : А 1 С = 1:3, С 1 нуқта эса АВ ни ўртаси. АК:КА 1 нисбатни топинг, бу ерда К нуқта АА 1 ва СС 1 ларни кесиш нуқтаси.

3 - масала . АВС ўткир бурчакли учбурчакда ВМ, CN медианалар ва А N баландлик мос равишда 4, 5 ва 6 га тенг. АВС учбурчакнинг юзини топинг. Мактаб геометрия курсида медиана хоссаси, тўгри бурчакли учбурчакнинг тўгри бурчак чидан ўтказилган медианаси гипотенузасининг ярмига тенглиги, ниҳоят тўгри бурчакли учбурчакка ташқи чизилган айлана маркази гипотенузасининг ўртасида ётишлигини биладилар.Ана шу билимлар асосида ихтиёрий учбурчак медианасини, шу медиана ўтказилган асоснинг ярмига тенглигини билган ҳолда шу учбурчакни тўгри бурчакли эканлигини исботлай оладилар. Ўқувчилар бу билимлар ёрдамида гипотенузга ўтказилган медиана хоссаларини тўла ўрганадилар ва ижод қиладилар. Мисоллар келтирамиз. 1 – Масала . АВ D (  В=90 0 ) тўгри бурчакли учбурчакда BD медиана ўтказилган. Айтайлик, К нуқта АВС учбурчакка ички чизилган айланани AD томон билан уруниш нуқтаси бўлсин. Агар К нуқта AD ни тенг иккига бўлса, АВС учбурчакнинг бурчакларини топинг. Ечиш . Ўқувчиларга масала шартига кўра чизма чизиш таклиф этилади. N нуқта BDA учбурчакнинг В D томонини айлана билан уриниш нуқтаси бўлсин ( 1- расм). Бу таклиф ўқувчилар томонидан бажонидил қабул қилинади ва битта нуқтадан айланага ўтказилган уринма хоссасини эсга олиб DN = D К= х деб белгилайдилар. Бутун синф ўқувчилари К нуқтани AD ни ўртаси эканлигини биладилар ва AP = AK =х деб хулоса чиқарадилар. Ўқувчилардан бири гипотенузага ўтказилган медиана хоссасига кўра В D =А D = 2х ни ёзадилар. Бундан В N =ВР=х, яъни АВ D учбурчак тенг ёнли бўлишлигини аниқлайдилар.

Шундай қилиб  А=60 0 ,  С=30 0 деб жавоб ёзадилар. Бу масала ечилгандан сўнг, ўқитувчи қуйидаги масалани мустақил ечишни ўқувчилар олдига қўйиши мумкин. Масала: АВС D трапедцияда АВ=2С D =2А D , АС=а,ВС= b бўлса, унинг АВ ва С D асосларини топинг. Ўқувчилар қуйидагига фикр юритиши мумкин. Расмни чизадилар. Ўқитувчи СЕ II AD ни ўтказиш кераклигини (2 - расм) ва А D =x деб ёзишни таклиф этиши мумкин. Ўқувчилар ўртасида турли мулоҳазалар пайдо бўлади ва ниҳоят СЕ= x , АВ=2 D С = 2 x ни ёзадилар. АЕ= С D = x ни ёддан чиқармаган ўқувчи СЕ ни АСВ учбурчак учун медиана бўлишлигини айта олади ва CE =2 1 AB ни ёзади. Бундан  АСВ=90 0 . Ниҳоят АВ= 2 2 СВ АС  = 2 2 b а  ни ёзадилар. Ўқувчилар ҳар иккала масала ва уни ечимидан фойдаланиб қуйидаги масалаларни ечишлари мумкин: 1)АВС учбурчакда ВВ 1 ва СС 1 медианалар ўзаро перпендикуляр ва М нуқтада кесишади. Агар ВВ 1 =36, СС 1 =15 бўлса МА ни топинг; 2) АВС D параллелограммнинг периметри 40 см. А ва D бурчакларнинг биссектрисалари М нуқтада шундай кесишадики, ВС кесма АМ ни тенг иккига бўлади. Параллелограммнинг томонларини топинг; 3) АВС D параллелограммда ВС ва С D томонларининг ўртаси М ва N . Агар D М  АС бўлса В N : С D = 3:2 ни исботланг. 1-теорема . Агар АВС учбурчакда АА 1 ва ВВ 1 биссектрисалар тенг бўлса, АВС учбурчакни тенг ёнли эканлигини исботланг.

Исбот . АА 1 =ℓ а ва ВВ 1 =ℓ b a =ВС, b =АС, с=АВ бўлсин. Маълумки, S  A ВС = S  A СА 1 + S  A А 1 В, яъни b с sin А= b ℓ а sin 2 А +ℓ a c sin 2 А бундан ℓ а = с b A bсссo  2 2 ни топамиз. Шунга ўхшаш, ℓ b = с а B ассоs  2 2 га эга бўламиз. Шартга кўра, ℓ а =ℓ b . Демак, с b A bсссo  2 2 = с a B aсссo  2 2  b c A сos 1 2 = а c B сos 1 2 (*) ни топамиз. (*) тенгликни фақат ва фақат a = b бўлгандагина бажарилишини кўрсатамиз. Фараз қилайлик (*) тенглик a  b ҳолда бажарилсин. Бунда иккита ҳол бўлиши мумкин: 1) a > b , 2) a < b . Айтайлик, 1) a > b бўлсин, унда А> B , cos 2 А < cos 2 В бўлиб, b c A сos 1 2 < a c B сos 1 2 бўлади; 1) а< b бўлсин, унда А< B , cos 2 А > cos 2 В бўлиб b c A сos 1 2 > a c B сos 1 2 бўлади. Демак, a  b да (*) тенглик бажарилмайди. Фақат a = b бўлганда  А=  B бўлади,яъни (*) тенглик бажарилади. Шундай қилиб, агар учбурчакда иккита биссектриса тенг бўлса, бундай учбурчак тенг ёнли бўлади.Теорема тўлиқ исботланди. 2-теорема. Агар Авс учбурчакда АА 1 ва ВВ 1 медианалар (2 -расм) тенг бўлса АВС ни тенг ёнли эканлигини исботланг.

Исбот . 1- усул . АА 1 =2 1 (АС+ AB ) ва ВВ 1 = 2 1 (ВС +АВ) ни топамиз. Шартга кўра, АА 1 =ВВ 1 демак АС=ВС 2– усул АВС D - паралеллограмм бўлганлиги учун AD 2 = (2АА 1 ) 2 =АС 2 +АВ 2 ва ВС 2 = АС 2 + АВ 2 нитопамиз ва 4 АА 2 1 = 2* (АС 2 +АВ 2 ) – ВС 2 ни ҳосил қиламиз. Шунга ўхшаш 4 ВВ 1 2 = 2* (ВС 2 + АВ 2 ) - АС 2 ни топамиз. Шартга кўра АА 1 = ВВ 1 яъни 3 (АВ - ВС)(АВ+ВС) =0. Бундан АВ=С D келиб чиқади. 3-усул . Маълумки, АО: ОА 1 =ВО : ОВ 1 = 2:1 унда АО =ОВ, бундан  A 1 AB =  B 1 BA келиб чиқади. АВ томон АВВ 1 ва  ВАА 1 учбурчакларда умумий бўлганлиги белгиланганлиги учун учбурчаклар тенглигининг биринчи аломатига кўра улар тенг. Демак, АС=ВС чунки В 1 ваА 1 нуқталар мос равишда АС ва ВС нинг ўртаси. 4-усул  АОВ 1 =  ВОА 1 чунки АО=ОВ, ОВ 1 =ОА 1 ва  АОВ 1 =  ВОА 1 бундан, АВ 1 =ВА 1 келиб чиқади. Шартга кўра АВ 1 = 2 1 АС ва АВ 1 = 2 1 ВС шундай қилиб АС=ВС. 5-усул . АВ ни давом эттириб ВВ 1  А 1 К (3-расм) ясашни бажарамиз.  BKA 1 =  ABB 1 =  BAA 1 эканлигидан  АА 1 В=  ВВ 1 А келиб чиқади, бундан, AB 1 = BA 1 . Шартга кўра, 2*АВ 1 = 2*ВА 1 шундай қилиб АС= ВС. 3- Теоре ма. Агар АВС учбурчакда АА 1 ва ВВ 1 баландликлар тенг бўлса АВС учбурчакни тенг ёнли эканлигини исботланг. Исбот :  АВВ 1 ва  ВАА 1 учбурчаклар учун АВ 2 =АА 2 + ВА 2 ва АВ = ВВ 2 + АВ 2 бундан осонгина АВ 1 =ВА 1 ни топамиз(4- расм). Шунга ўхшаш В 1 С=СА 1 топилади. Бундан АС = АВ 1 + В 1 С ва ВС = ВА 1 + А 1 С ҳамда А 1 В + В 1 С=СА 1 + ВА 1 . Демак, АС = ВС

2-усул. Учбурчакнинг юзини топиш формуласига асосан :АА 1 * ВС = ВВ 1 * АС ни ёза оламиз. Бундан АС=ВС келиб чиқади. 3-усул. Синуслар теоремасидан фойдаланиб АА 1 = b * sin С ва R SinC C SinB b SinA a 2   бу ерда R – учбурчакка ташқи чизилган айлана радиуси. b = 2 R * SinB ни ҳисобга олиб, AA 1 = 2 R * SinB * SinC ва BB 1 = 2 R * SinA * SinC ни топамиз. Шартга кўра, AA 1 = BB 1 . Демак, SinB = SinA . Шундай қилиб  В =  А. Исботланган теоремалардан қуйидаги муҳим хулосалар келиб чиқади: 1) АВС учбурчакни тенг ёнли бўлиши учун, унинг АА 1 ва ВВ 1 биссектрисаларини тенг бўлиши зарур ва етарлидир; 2) АВС учбурчакни тенг ёнли бўлиши учун, унинг АА 1 ва ВВ 1 медианаларини тенг бўлиши зарур ва етарлидир; 3)АВС учбурчакни тенг ёнли бўлиши учун, унинг АА 1 ва ВВ 1 баландликларини тенг бўлиши зарур ва етарлидир. Масала. Жадвалда берилган АВС учбурчакни тенг ёнли эканлигини исботланг: Масала. Учбурчак томонида олинган нуқтани икки томонидаги проекцияси ҳақидаги масалани кўрайлик. Ўқувчи ихтиёрий АВС учбурчак чизиб қуйдагига мулоҳаза юритиши мумкин. Х ҳаракатланиб турувчи нуқта АВС учбурчакнингвс томонида ётсин. Х нуқтани АС ва АВ томонларига нисбатан проекцияларини М ва N билан белгилаймиз. М ва N нуқталарини бирлаштирамиз ва М N кесма ҳосил бўлади. М N -кесма қандай хоссаларга эга дейиш мумкин? 1) AX ва MN кесмалар учун АХ  MN эканлигини исботланг (1-расм);

2) М N ва АХ кесмаларни тенг бўлиши учун  ВАС=90 0 бўлиши зарур ва етарли; 3) Х  ВС нуқтани АН 1 баландликни асоси Н 1 билан, фақат вафақат устма-уст тушгандагина М N кесмани энг кичик бўлишини исботланг; 4) АВС тўгри бурчакли учбурчак (  А=90 0 ) ва Х нуқта ВС гипотенузада ётади. ХМ 2 +Х N 2 йигиндини энг кичик бўлиши учун Х ни Н 1 билан устма – уст тушиши зарур ва етарлидир; 5) АХ кесма MN ни ўртасидан кесиб ўтиши учун: а)  А=90 0 бўлиши; в) Х нуқтани ВС билан А бурчак биссектрисаси кесишган нуқта билан устма –уст тушиши зарур ва етарли; 6) АВС учбурчакка ташқи чизилган айлана марказини АХ кесмада ёзишлиги учун MN II ВС бўлиши зарур ва етарли; 7) АВС учбурчакка ташқи чизилган айлана ватари AF учун AF  MN бўлса, S АВС = 2 1 MN . AF бўлади; 8) Х нуқтани ВС кесмани ўртаси М 1 билан устма – уст тушиши учун МХ . АС = NX . АВ бўлиши зарур ва етарли; 9) Агар М 1 нуқта ВС томонини ўртаси бўлса барча XMN учбурчаклар ичида энг катта юзалиси М 1 MN бўлади; 10) Х нуқта ВС ни ўртаси М 1 нуқта билан устма – уст тушганда S M 1 MN = 4 1 sin 2 A . S ABC бўлишини исботланг; 11) АВС учбурчакда Х нуқтани АА 1 баландликнинг асоси Н 1 нуқта билан устма-уст тушиши учун: а)  АМ N =  АВС бўлиши; в) В,С,М, N , нуқталарни бир айланада ётишлиги зарур ва етарли;

12) АВС учбурчакда АВ=АС бўлишлиги учун ХМ+Х N қийматни АВ ёки АС га туширилган баландлик узунлигига тенг бўлиши зарур ва етарли; Исботини зарурлиги . АВ= AC = b , BC =a бўлсин ВХ= m , CX = n ,  ABC =  деб белгилаймиз. Унда ХМ= n . sin  , XN = m . sin  . Унда ХМ+ XN = n . sin  + m . sin  .=( n + m ) sin  = a sin  = h b , Етарлилиги, ХМ+ XN = h b , AB =с, AC = b бўлсин. S АВХ+ S ACX = S ABC бўлган учун b . XM + c . XN = bh b . Шартга кўра ХМ + XN = h b , ёки XM = h b , - XN . Бундан b( h b , - XN ) +с . XN = b h b ёки b . XN = с . XN Шундай қилиб b = c . 13) X нуқта ВАС бурчак биссектрисаси ва В C томонни кесишган нуқтаси L 1 билан устма – уст тушишлиги учун: а)  М L 1 А=  N L 1 А бўлиши; в)  М L 1 С=  М L 1 В бўлиши; с) I (инцентр)ни М N да ётишлиги ва 2 . р sin 2 2 А = a бўлишлиги зарур ва етарли. с) ни исботлаймиз. Исботини зарурлиги. I ни MN да ётишлигидан ва AL 1 биссектриса бўлгани учун, бу нуқта MN билан AL 1 ни кесишиш нуқтаси бўлади. Бундан MI= 2 1 MN . =cos 2 А , MI = 2 1 MN. r=MIcos 2 А :(*) MI= 2 1 MN= 2 1 AL 1 sinA= 2 1 . с b bс  2 . Cos 2 А . SinA. Бундан М I=2S . с b 1 . cos 2 А (**): (**) ва (* ) дан r= с b s  2 . Cos 2 2 А , ёки Р s = с b s  2 . cos 2 2 А ;, b+c= 2pcos 2 2 А , 2p – a = 2p cos 2 2 А , 2p (1 – cos 2 2 А )= a . Шундай қилиб 2 р sin 2 2 А = a Етарлилиги .

IK ни узунлигини топамиз . К нуқта I ни АС даги проекцияси бўлсин. Агар 2р sin 2 2 А = a бўлса IK = r эканлигини исботлаймиз ( I = MN  AL ). I К=М Icos 2 А = 2 1 MNcos 2 А = с b s  2 . Cos 2 2 А = а р A pr  2 2 cos 2 2 . Шартга кўра 2р sin 2 2 А = a ёки 2р(1- cos 2 2 А )= a , ёки 2р – a = 2р cos 2 ( 2 А ). Демак, IK = а р A pr  2 2 cos 2 2 дан IK = 2 cos 2 2 cos 2 2 2 A p A pr = r Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 1992. - 45 б. 2. Ўзбекистон Республикаси қонуни: «Таълим тўгрисида» Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. -Т.: Шарқ, 1997.- 65 б 3. Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - Т.: Шарқ, 1997. - 65 б 4. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. –Тошкент: Ўзбекистон 1992.- 78-б. 5. И.А.Каримов. Ўзбекистон - XXI аср бўсагасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари - Т.: Ўзбекистон, 1997.- 315 б. 6. И.А.Каримов. Ўзбекистон буюк келажаги буюк сари. - Т.: Ўзбекистон, 1998.- 687 б. 7. И.А.Каримов. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. - Т.: Ўзбекистон, 1999.- 48 б.

8. Баркамол авлод орзуси // Ш.Јурбонов, Х.Саидов, Р.Ахлиддинов. Тўлдирилган 2-нашри. – Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси»,Давлат илмий нашриёти,2000.-248 б 9. Алимов Р.Х. ва бошқалар. Ахборотларни қайта ишлашнинг компьютер технологияси. Тошкент. 199.178 б. 10. ¢уломо С.С. ва боқалар: Иқт-й информатика Т: Ўз.1999, 528 б. 11. Ильина О.Г. Служба инфор. обеспечения.–М;1989. 132 с. 12. Колесников О.Э. Интернет для делового человека. – М; МЦФ. Издат. Фирма «ЯУЗ». 1996. – 281 с. 13. Компьютерные технологии оброботки информации/ под.ред. С.В.Назарова-М; Финансы и статистика, 1995 14. Жумаев Э.Э.Геометрия масалалар тўплами. I -қисм. О.Мусурмонов таҳрири остида, Т. 2001 й. 85 б. 15. Жумаев М.Э. Жадвалда геометрия. Р.Ашуров тахрири остида. Т; 2002. 40 б.

Похожие

Ўқитиш жараёнида таълим технологияларидан фойдаланиш

Бошланғиш синфларда дидактик ўйинлардан фойдаланишнинг самарадорлиги

Синф раҳбарнинг тарбиявий фаолияти самарадорлигини ошириш шарт-шароитлари

Биология дарсларида замонавий педагогик ва ахборот технологияларидан фойдаланиш

Она тили ва адабиёт дарсларида янги ахборот технологияларидан фойдаланиш