Ўқув материалининг баён этишни муаммоли қилиб тузиш - Педагогиka - Рефераты

Ўқув материалининг баён этишни муаммоли қилиб тузиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Ўқув материалининг баён этишни муаммоли қилиб тузиш Ўқув жараёнини янада такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари ўқувчиларнинг билиш фаолиятини активлаштириш, мустақиллигини ривожлантириш, ўқитишнинг энг самарали форма ва методларидан фодаланишдир. Илгор ўқитувчилар ўқув жараёнининг янги структурасини тобора кенг тадбиқ этмокдалар. Бу структурага кура, билимларни узлаштириш ва ўқув ҳамда малакалар хосил қилиш ўқувчиларнинг мустақил амалий ва аклий фаолиятлари натижасида содир бўлади. Муаммоли вазиятлар яратиш, уларни ҳал қилиш йулларини излаш ва аниқлаш, муаммони ҳал қилиш жараёнининг узи, чикарилган хуласаларни канчалик тўғри эканлигини амалда текшириб куриш ўқув жараёнининг муҳим элементлари бўлиб колмокда. Муаммоли жараён хосил қилиш ўқувчилар актив аклий фаолиятнинг зарур шартидир. Ўқувчи олдига муайян вазифа куйилади, бу вазифа унда кизикиш уйготади ва ўқувчи бу вазифани ҳал қилишга уринади, аммо уз билимлари ҳамда тажрибалари етарли даражада тула ва чуқур эмаслигини пайкайди, яъни аниқ кийинчиликка дуч келади. Ўқувчида хосил булган вазиятдан чиқиш йулини топишдек ички эхтиёж пайдо бўлади, кийинчиликни хис этиш пайдо булган шароитни анализ қилишга ва куйилагн масалани ечиш йулларини топишга ундайди. Шундай қилиб, билиш лозим булган ва амалий вазифалар билан ўқувчиларнинг билимлари даражаси орасида зиддиятлар пайдо бўлади, бу зиддиятлар юзага келган кийинчиликни бартараф этишга каратилган интенсив фикрлаш фаолиятини уйготади. Ўқув материалини баён этишнинг муаммоли тузилишини чуқуррок билиб олиш учун фикрлаш жараёнининг баъзи қонуниятларини куриб чикамиз. Бу соҳада олиб борилган экспериментал тадкикотлар шуни курсатадики,

фикрлаш ва янги билимларни узлаштириш жараёни қонуниятлари бир- бирига маълум даражада тўғрикелади. Фикрлашдаги харакатлар нарсани, ходисани узгартиришнинг шундай амалий ҳамда назарий усулларини уз ичга оладики, бўлар унинг янги хоссалари ва янги нисбатларини пайкашга олиб келади. Фикрлашнинг асосий вазифаси янги билимларни ва янги харакат усулларини эгаллашга имконият яратишдан иборат. Шу билан бирга, инсоннинг билимлари тафаккурининг пировард натижаси, билишнинг асосий воситасидир. Инсон янги нарсани узига илгари маълум булган нарса асосида билади. Инсон маълум булган нарсага таянибгина узининг билиш фаолиятида илгари силжийди. Инсоннинг билимлари канчалик аниқ ва чуқур бўлса, унинг фаолияти шунчалик мукаммал, меҳнати унумли бўлади. Инсон билимлар системасини билиб олар экан, айни замонда бу билимларни ишлатиш усулларини, амалий ва назарий масалаларни ечишда билимлардан фойдаланиш учун зарур бўладиган интеллектуал харакатларнинг мураккаб системасини хам узлаштиради. Фикрлашдаги харакатларни «дилда» бажаришга каратилган аклий операциялар системаси, дебгина тушиниш ярамайди. Тафаккур амалий ёки назарий харакатдан ажралмасдир, у инсоннинг бутун фаолиятига хизмат қилади, инсон уз олдига вужудга келадиган муаммоларни ечишнинг тайёр усулларига эга булмаган ёки харакатларни бажаришнинг янги усулларини топиши зарур булган холларда унинг фаолиятини тартибга солишга ёрдам беради. Фикрлаш жараёни амалга ошадиган асосий форма муаммоларини, яъни билиш лозим булган, ечилиш йули номаълум ёки мавжуд билим ҳамда малакаларни янги, одатланилмаган шароитда тадбиқ этишни талаб қиладиган интеллектуал ва амалий вазифаларни ҳал қилишдан иборат. Ўқитишда тафаккурнинг вазифаси шундан иборатки, у янги харакат усулларини ва узлаштирилиши лозим булган янги билимларни «кашф этишга» хизмат қилади. Ўқитиш жараёнида тафаккур бу вазифани фикрлаш заруриятини, яъни илгари маълум булмаган билимларни ёки харакат усулларини «кашф этиш» ёки узлаштиришни талаб этадиган вазифани

бажариш вақтида ўқувчида пайдо бўладиган психик холатни келитриб чикарадиган муайян вазиятлар шароитида бажаради. бундай вазиятлар ва уларга мос келадиган вазифалар муаммоли вазият ҳамда вазифалар деб аталади. Янги билимларни узлаштириш жараёни муайян муаммони ҳал қилинишидан иборат фикрлашнинг намоён булиши экан, янги билимларни узлаштиришнинг хар бир элементи- бу, муаммоли вазиятларнинг ҳал қилиниши, деб айтиш мумкин. Буни фикрлашнинг психологик қонуниятларидан ўқитиш жараёнини бошқариш учун фойдаланиш масалаларига багишланган барча тадкикотлар тасдиқлайди. Бу хулоса ўқувчиларнинг мустақил равишда билимлар олиш жараёнини бошқариш мақсадида муаммоли вазиятлар системасини ишлаб чиқиш ва уни тадбиқ этишни назарда тутади. Муаммоли вазиятни ҳал этиш асосида ташкил қилинган ўқув жараёни педогогикада муаммоли ўқитиш деб аталади. Муаммоли ўқитиш вақтида хамма вакт масала (муаммо) куйилади ва ҳал қилинади. Бу муаммо савол, топшириқ, масала тарзида берилади. Аммо ўқитишда, шу жумладан, ўқув материалини узлаштиришдан олдин савол ва масалалардан фойдаланиш муаммоли ўқитиш шартларига хамма вакт хам тўғри келавермайди. «Муаммоли вазият» ҳамда «масала» тушунчаларининг маъноси бир хил эмас. «Масала» тушунчаси билан харакатнинг баъзи объектив бериладиган характеристикаларигина белгиланади, иштирок этувчи шахс- субъект эса кушилмайди. Масалани ечиш жараёни изланаётган зарур нарсанинг топилишини таъминлайдиган масала шартларини узгартириш системасидан иборат. Купчилик холларда масала маълум булган билим, ўқув ва малакаларни бевосита тадбиқ этиш асосида бажарилади ёки ҳал қилинади. Муаммоли вазият- субъект (ўқувчи) билан объект (масала) узаро таъсирининг узига хос тури. Муаммоли вазият аввало ўқувчининг фан тўғрисида, топшириқни бажариш усуллари ёки шартлари тўғрисида янги билимларни «кашф этишни» (узлаштиришни) талаб этадиган вазифани

бажариш жараёнида пайдо бўладиган муайян психик холатни характерлайди. Агар масални ечишда ўқувчи харакатларни ўқитувчи курсатмасига биноан бажариб, уни хамма вакт хам «кабул қила» олмаса, муаммоли вазият вужудга келишининг мукаррар шарти янги хосса ёки харакат усулини очиш зарурати бўлади. Бундай зарурият бевосита амалий шароитлар билан хам, ижтимоий эхтиёжлар билан хам белгиланиши мумкин. Муаммоли вазиятлар яратишда педогогика фани ишлаб чиккан ҳамда амалда текшириб курилган қуйидаги коидаларга амал қилиш зарур. 1. Муаммоли вазият яратиш шундай амалий ёки назарий масалани назарда тутадики, бу вазифани бажаришда ўқувчи узлаштириши керак булган янги билимлар ёки харакатларни «кашф» этиш лозим. 2. Масала қуйидаги шаклларда берилиши мумкин: савол шаклида, бунда маълумотлар сурок гапга киритилган бўлади; бунда саволнинг таърифи, унинг мохияти вазифани бажаришда ўқувчида пайдо бўладиган реал саволга мос келиши керак; топшириқ шаклида, бундай масалада хулоса чиқариш, ниманидир тушинтириш, асослаш таклиф этилади. 3. Масала хамиша ўқувчининг билим ва ўқувларига асосланиши лозим. Улар савол ёки вазифанинг мохиятини, туб мақсадини ва ечиш йулларини тушуниш учун етарли булиши керак. 4. Ўқувчига таклиф этиладиган муаммоли вазифа ўқувчининг интеллектуал имкониятларига мос келиши зарур. Вазифанинг кийинлик даражаси иккита асосий курсаткич: узлаштирилиши керак булган ўқув материалининг янгилик даражаси ва унинг умумлаштирилганлик даражаси билан бахоланади. 5. Одатда, муаммоли вазифа узлаштирилиши лозим булган ўқув материалдан олдин берилиши даркор. Аммо ўқувчиларда муаммоли вазифани ҳал қилиш учун етарли даражада билим ва ўқувлар булмаса, уларга зарур маълумотларни баён этиш ёки уларни муайян харакатларга ўргатиш лозим. Бундай холларда ўқитувчи жараёнларнинг хусусиятлари, аниқ

маълумотлар ва шу кабиларни айтиб беради, ўқувчилар эса ана шу маълумотлар асосида, урганиладиган харакатларнинг умумий қонуниятларини, бажариш усуллари ҳамда шартларини ижодий узлаштирадилар. 6. Ўқувчиларнинг муаммоли масалалар ечиш йули билан янги билимларни узлаштириш жараёнига ўқитувчи доимо бевосита рахбарлик қилиши керак. Ўқитувчи муаммоли вазият юзага келтиради, масалани таърифлайди, шундан кейин ёрдамчи саволлар бериш, аниқликлар киритиш, баъзи нарсаларни айтиб бериш йули билан ўқувчиларга талаб этиладиган қонуниятларни мустақил тушуниш ҳамда таърифлашга, қилинадиган иш усули ёки шартини топишга, зарур хулоса чиқаришга ёрдам беради. 7. Билим ва харакатларнинг маълум даражада мураккаб системасини муаммоли узлаштиришни таъминлаш учун муаммоли вазиятлар яратишда муайян системага риоя қилиш керак: мураккаб топшириқни анча майда, хусусий топшириқларга булиш зарур; баъзи холларда асосий масала бир неча дарс ёки, хатто, бутун бошли мавзу доирасида ягона бўлади ва хусусий вазифалар сифатида ечилади; хар хил муаммоли вазиятлар учун хос булган дидактик функцияларни фарк қилиш керак: мавзуни ўрганиш бошида хосил қилинадиган биринчи муаммоли вазият ўқувчиларда урганилаётган умумий қонуниятни узлаштириш учун эхтиёж уйготиши даркор; шундан кейин аниқ муаммоли вазиятлар системасининг хаммаси шу асосий масалани очишга хизмат қилади; муаммоли вазиятлар шароитида ўқитувчи баён этадиган ўқув материалини ва ўқувчилар мустақил уздаштирадиган материални аниқлашга дифференциалланган тарзда ёндошиш керак; бир дарснинг узида, одатда, иккала типдаги материалдан фойдаланилади. Муаммоли ўрганиш учун очик ойдин ифодаланган сабаб-натижали богланган, энг муҳим сифатларни, ходисаларни, муносабатларни умулаштиришни, қонуниятларни аниқлашни талаб этадиган материал, яъни

асос характеридаги материал танлаб олинади. Ахборот хикоя режасидаги аниқ материални ўқитувчининг узи баён этади. Шу сабабли педогогика адабиётида муаммоли ўқитишни тавсифлашда учрайдиган «муаммоли дарс» терминига тула кушилиб булмайди. Хотимада шуни таъкидлаб утиш зарурки, дарсда муаммоли вазиятлар хосил қилиш окибат натижада аниқ ўқув материалини онгли равишда узлаштиришга караганда анча куп нарсани билишга ёрдам беради, чунки ўқувчилар уларни ҳал этиб, фикрлашга, мулохаза юритишга, хулосалар чиқаришга урганадилар. Ўқитишнинг бундай усулуби инсонни актив, ижодий уйлайдиган қилиб тарбиялашга ёрдам беради.

Адабиётлар 1. И. А. Каримов. «Баркамол авлод орзуси». Т. 1999 й. 2. И. А. Каримов. «Баркамол авлод Узбекистон тараккиётининг пойдевори». Т. 1997 й. 3. В. А. Скакун. «Ишлаб чиқариш таълими устози учун кулланма». Тошкент «Ўқитувчи» 1992 й. 4. Р. Х. Джураев. «Теория и практика интенсификации профессиональной подгогтовки учащихся профтехучилиҳ». Тошкент. «ФАН» 1992 й. 5. С. А. Акмалова. «Таълим назарияси дидактика масалалари бўйича ўқув кулланма». Наманган 1993 й. 6. К. Ж. Мирсаидов. «Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими». Тошкент «Ўқитувчи» 1996 й.

Похожие

Ўқитувчининг ўқув материалини оғзаки баён этиш методикаси

Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари

Касб - хунар коллежларида укитиш жараёни

Бакалаврларга куйиладиган талаблар, мутахассислик фанларини укитишни режалаштириш

Муаммоли таълим технологияси