Касб - хунар коллежларида укитиш жараёни - Педагогиka - Рефераты

Касб - хунар коллежларида укитиш жараёни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Касб - ҳунар коллежларида ўқитиш жараёни. ўқитишнинг ташкилий шакллари Режа: 1. Касб-ҳунар коллежларида ўқитиш жараёни. Ўқитишнинг ташкилий шакллари 2. Ўқув материалини билдириш усули

Хар томонлама камол топган техникадан маълумоти булган ишчилар тайёрлаш масаласи, аввало, ўқитиш жараёнида ҳал қилинади. Ўқитиш жараёни педогогнинг (ўқитувчи, устанинг) ва у рахбарлик қилаётган ўқувчиларнинг билим, ўқув ҳамда малакалар системаларини онгли равишда ва пухта узлаштиришга каратилган изчил харакатлари мажмуидан иборат. Касб-ҳунар мактабларидаги таълим ўқувчилар шахсини шакллантиришнинг, уларни аклий ва жисмоний камол топтиришнинг умумий ҳамда махсус билим беришнинг энг муҳим воситасидир. Ўқитиш жараёни давомида ўқувчиларининг билиш кучлари ривожлантирилади. Таълим беришда унинг икки томони: ўқитиш ва ўқтиш томонлари хамма вакт равшан ажралиб туради. Ўқитиш-ўқитувчининг ўқувчиларга билим, ўқув ва малакалар системаси бериш, уларнинг билиш ва ижодий кобилиятларини ривожлантириш борасидаги фаолияти. Ўқиш-ўқувчиларнинг ўқув фани материалини узлаштириш борасида қиладиган системали ва онгли меҳнати. Ўқитиш мазмуни хамма вакт тегишли ўқув фани программаси билан белгиланишини, ўқувчиларнинг укишини эса ўқитувчи йулга солиб туришини назарда тутиб, мувофаккиятли таълим беришнинг асосий шарти таълим бериш мазмуни, ўқитиш ва укиш орасидаги чамбар-час узвий богланиш деб ҳисобламок керак. Мактабнинг, шу жумладан, касб-ҳунар мактабининг хам, асосий вазифаси усиб келаётган авлодни ўқитиш ва тарбиялашдан иборат. Ўқитиш жараёнини ўрганиш объекти сифатида ажратиб курсатиш асло таълимни тарбияга карши куйиш булмайди. Ўқитувчи ўқувчиларга янги материални тушунтирар, уларнинг кузатишларини, мустақил ишларини ва фаолиятларини ташкил этар экан, уларда урганилаётган объектларга маълум даража ёндашиш кобилиятини, атрофдаги нарса ва ходисаларни мулохаза қилиш хислатларини шакллантиради, уларни меҳнатга онгли муносабатда бўладиган қилиб тарбиялайди, уларнинг иродаси ҳамда характерини чиниктиради. Бинобарин, ўқитувчилар ўқувчиларга таълим берар экан, уларни тарбиялайди хам. Таълим хамиша тарбияловчи характерда бўлади. тарбия билан таълим орасидаги чамбарчас боғлиқлик, боҳкача айтганда, таълимнинг тарбияловчи характери ўқитиш жараёнининг асосий объектив қонуниятларидан биридир. Таълим, бу масалага ўқитувчи қандай карашидан катъий назар, доимо ўқувчиларни тарбиялайди. Тарбияловчи таъсир таълимнинг ажралмас йулдошидир. Агар ўқув жараёнида ўқувчиларнинг билиш кучларини ривожлантириш, уларда

диалектик-материалистик дунёқараш хосил қилиш учун яхши шароит яратилса, таълимнинг тарбияловчи таъсири бирмунча ортади. Ўқитиш жараёнида тарбиялаш дастурида, дарсликларда, ўқитувчининг иш материалида - гоявий аҳамиятли ўқув материали танлаш, ўқувчилар активлигини кузгатадиган ва уларнинг аклий ҳамда жисмоний меҳнатда мустақил булишни таъминлайдиган ўқув методларини куллаш, ўқитиш ва меҳнатни хар қайси ўқувчининг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган холдаташкил этиш йули билан таъминланади. Касб-ҳунар мактаблари шароитида ўқувчиларнини тарбиялашнинг муҳим омили уларнинг доимо унумли меҳнатда иштирок этишидир.таълим бериш жараёни тарифланар экан, ўқитувчи ўқитишнинг ички механизмларини билгандагина, ўқув жараёни вақтида идрок этилганларнинг хаммаси ўқувчи онгида акс этиши ва узгариши қандай содир булишини тушингандагина ўқитиш самарали булиши мумкинлигини хам таъкидлаб утиш лозим. Ана шунинг учун хам ўқитувчилар педогогик психология билимларини чуқур эгаллаши зарур. Ўқувчиларни билимларни узлаштириб, объектив дунёни билиб оладилар. Шу нуктаи-назардан олганда, билимларнинг узлаштирилиши билиш турларидан биридир. Билишнинг умумий қонуниятлари ўқувчиларнинг билиш фаолиятига хам боғлиқдир. Аммо билимларни узлаштириш жараёнининг узига хос хусусиятлари хам бор. Ўқувчилар, асосан, билганларини ўқитувчи рахбарлигида узлаштирадилар, шу сабабли Ўқувчиларнинг субъектив янги нарсани билиш жараёни объектив янги нарсани билиш жараёнига караганди энг қисқа йул билан содир бўлади. Ўқувчилар фанларнинг асосларини узлаштирадилар, улар олдида янги хакикатни кашф этиш вазифаси турмайди. Билимларни узлаштириш жараёнида мушохада юритиш ўқувчиларнинг сезиш тажрибасини бойитади. Билимларнинг каттагина қисмини ўқувчилар бевосита кузатиш асосида эмас, балки билвосита йул билан, яъни, асосан, педогокнинг тушинтириши, китоблар, дарсликлар укиш орқали узлаштирадилар. Ўқувчиларнинг таълим жараёнидаги практикаси хакикат мезонлигича колади, аммо у, аввало, билм, ўқув ва малакаларини ошириш воситаси ҳисобланади. Ўқитиш жараёнини куриб чикшда, ўқув иши назариси ва практикасининг туб проблемаларидан бири ҳисобланган ўқитишнинг боришидаги асосий йўналиш тўғрисидаги масала алохида ажралиб курсатилиши керак. Таълим беришда ўқувчиларни инсоният туплаган ва системага солинган билимлар билан қуроллантириш зарурлигига асосланиш керакми ёки ўқувчилар кобилиятини ривожлантиришга асосланиш керакми? Хозирги замон талаби билимларни узлаштиришни ва ўқувчиларнинг билиш кучларини ривожлантиришни ягона ўқитиш жараёнининг икки томони деб карайди.

Ўқувчиларнинг аклий камол топиши купгина йуллар билан боради, бу йулларнинг асосийси-фан ва техника асосларини уларнинг етакчи гоялари ҳамда йўналишлари нуктаи-назаридан узлаштириш. Объектив оламни билиб, шу билан бирга уз кобилиятларини ривожлантириб, ўқувчилар атрофдаги нарса ва ходисаларни урганиҳ методларини, шунингдек, уларга таъсир этиш усулларини билиб оладилар. Ўқитиш жараёнининг бу қонуниятлари касб-ҳунар мактабларида малакали ишчилар тайёрлашга хам тула таалуклидир. Аммо таълимнинг риривожланаётган бошлангич даврининг нихоятда муҳим эканлигини эътибор этиш билан бирга ( бу даврда шахснинг мукаммал шаклланиши, доимий уз-узидан такомиллашиш кобилияти таъминланади), касб-ҳунар коллежларида ўқув жараёнини ташкил этишда ўқувчиларнинг билим олишларига, уларда малакалар хосил қилинишига купрок урин бериш керак. Бунинг сабаби шуки, нисбатан қисқа вакт ичида фан ва техника асосларинигина узлаштириб колмай, балки ишлаб чиқаришнинг тегишли соҳасидаги техника ва технологияни хам яхши биладиган, муайян характердаги ишларни сифатли бажаришга оид конкрет ўқув малакаларга эга булган малакали ишчи тайёрлаш зарур. Бу нарса ўқув иши мазмуни, форма ва методларини аниқлашда уз ифодасини топади. Билимларни узлаштириш ўқувчилар аклий фаолиятининг илгари силжишига ва унда янги сифат хусусиятлари пайдо булишига, яъни унинг чинакам камол топишига хамма вакт хам ва бирданига олиб келавермайди. Шу муносабат билан ўқув жараёнининг харакатлантирувчикучини ва ўқитишда содир бўладиган барча мураккаб ходисаларни тушиниш муҳимдир. Ўқув жараёнига хам муайян объектив карама-каршиликлар хос бўлиб, улар орасидаги нисбат таълим беришдаги зиддиятларни ташкил этади, уларнинг энг муҳимлари жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:  Ўқитиш мақсадларининг зиддиятлари (масалан, Ўқувчиларнинг хар томонлама умумий камол топиши ва уларнинг мухсус кизикиш ҳамда кобилиятларининг чуқуррок ривжоланиши; тайёргарликнинг политехник йуналганлиг ва конкрет ихтисосликнинг эгалланиши);  Ўқув жараёни мохиятининг зиддиятлари (чунончи, ўқитиш ва укиш);  урганиладиган ўқув материали мазмунидаги зиддиятлар (масалан, илмий информациянинг усиб борувчи окими ва ўқув дастурининг чекланганлиги; илм ва техниканинг мутассил тараккий этиб бориши ва ўқув хужжатларининг вақти-вақти билан янгиланиб бориши);

 айни босқичда ўқувчилар олдида турган билиш вазифалари билан ўқувчиларнинг билим, ўқув ва малакалари даражаси орасидаги зиддиятлар;  Ўқитиш методларидаги зиддиятлар (жумладан, ўқитувчининг рахбарлик роли ва ўқувчиларда мустақилликнинг ривожланиши);  Ўқитишнинг ташкилий формалардаги зиддиятлар (чунончи, ўқитишнинг фронтал усули ва билимлар олишнинг индивидуал характери). ўқитиш, яъни ўқитувчи фаолияти нуктаи назардан, ўқув жараёнларининграёни қуйидаги булимларни уз ичига олади:  Ўқувчиларга ўқув материалини баён этиш ёки уларнинг билимларини мустақил узлаштиришидаги фаолиятига рахбарлик қилиш;  Ўқувчилар билимини пухталаш ва такомиллаштиришга рахбарлик қилиш;  Ўқувчиларнинг уз билимларини амалда тадбиқ этишдаги фаолиятига рахбарлик қилиш, ўқувчиларда ўқув ҳамда малакалар хосил қилиш;  Ўқувчилар қў лга киритган ютуқларни анализ қилиш, уларнинг билим, ўқув ҳамда малакаларини текшириб, бахо куйиш. 1-расм. Ўқитиш методларининг таснифи ўқ итиш методла риБилимларни ў ргатиш методлари Билимларни мустахкамлаш, такомиллаштириш, к ў никма ва малкаларни шакллантириш методлари Маълумотли ривожлантирув чи Муаммоли изланишли репродуктив Ижодий намойиш этиш Тайёр билимлар бериш Билимлар ни му с та қ ил ў рганиш маъруза Китоб билан муста қ ил ишлаштушунтири ш ўқ ув дастур- лари билан муста=ил ишлашсухбат хикоя ўқ ув кино- фильмини к ў рсатиш Эвристик сухбат Изланишли лаборатория иши ўқ ув муно- заралари ўқ ув материалини айтиб бериш Намуна б ў йича маш қ ларни бажариш К ў рсатма б ў - йича лабора- тория иши Тренажерда ишлаш баён Вариантли маш=лар Изланишли лабо-ратория ишлари Ишлаб чикариш вазияттлари- ни тахлил килиш Ишлаб чи қ ариш масалалрини ечиш ў йинлар

Ўқитишнинг ташкилий шакллари деганда, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг махсус ташкил этилган, белгиланган тартибда ва муайян режимда утадиган фаолияти тушинилади. Ўқитишнинг у ёки бу ташкилий формаси коллектив ва индивидуал ўқитишнинг хар хил куринишда кушиб олиб борилиши, ўқитишда ўқувчилар мустақиллигини турли даражаси, ўқувчиларнинг укишига ўқитувчи рахбарлигининг хар хил усуллари билан характерланади. Ўқитишни ташкил этиш формаларини танлаш таълим-тарбиявий вазифалар билан белгиланади ва ўқув ишининг мазмуни ҳамда методларига боғлиқ бўлади. Касб-ҳунар коллежларида ўқитиш синф-дарс системаси деб аталадиган системада олиб борилади. Касб-ҳунар коллежларида тадбиқан олганда, синф-дарс системасида ўқувчиларни уларнинг тайёргарлик даражасига, урганадиган касбига, баъзи касблар учун эса- жинси ва ёшига мувофик гуруҳларга ажратиш кузда тутилади. Хар бир ўқув гуруҳининг таркиби ўқитишнинг бошидан охиригача узгармайди. Машғулотлар катъий жадвал асосида ўқитувчи рахбарлигида олиб борилади. Урганиладиган материал қисмларга-хар бири муайян мақсадни кузда тутган дарсларга таксимланади. Ўқув материалини билдириш усули Ўқувчиларга ўқув материалларини билдириш ўқитувчи фаолиятининг асосий элементлардан биридир. Ўқув жараёнининг бу звеносига ўқувчилар фаолиятининг қуйидаги элементлари: билимларни идрок этиш, тушуниб олиш ва умумлаштириш тўғри келади. Аммо ўқувчиларга ўқув материалини билдиришни уни тушуниб олиш ва умумлаштириш билан боглаш ўқитувчига узига тўғри йул танлаши учун зарурдир. Агар ўқитувчи ўқув материалини билдиришда асосий вазифа баён этилган маълумотларни ўқувчиларнинг идрок этишидан иборатдеб билса, бу хол ўқитувчини ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятини активлаштиришга ёрдам берувчи форма, метод ва методик усулларни тадбиқ этишга рагбатлантирмайди, ва аксинча, мақсадли билимларни тушуниб олиш ва умумлаштиришга каратиш ўқитувчини ўқув материалини баён этишнинг энг самарали методларини, ўқувчиларнинг билимларини узлаштириш даражасини текширишнинг тегишли критериларини излаш ва тадбиқ этишга ундайди. Янги ўқув материалини билдириш ўқитувчи ишидаги асосий масаладир.

Янги материални билдиришда, асосан, оғзаки методлардан: оғзаки баён этишдан (сузлаб бериш, тушунтириш, маъруза, сухбатдан) ўқувчиларнинг китоб билан ишлашидан ва курсатма кулланмалар, диафильмлар, кинофильмлар, тажрибалар курсатишдан фойдаланилади. Аммо янги материални билдириш ва бунинг натижасида ўқувчилар олинган билимларни идрок этиши, тушуниб олиши, дастлабки зарур умумлаштиришлар қилиши кераклиги анъанавий методларни бошқа методлар билан кушиб олиб боришни талаб этади. Ўқитувчи ўқув материалини баён этганда, лаборатория амамлий ишларни бажариш вақтида, машқлар жараёнида, мустақил кузатишлар вақтида ижодий характердаги ишларни бажариш натижасида ўқувчилар янги билимлар оладилар. Ўқитувчининг вазифаси ўқувчилар фаолиятининг хамма турларини билимлар олиш ва уларни кенгайтириш манбайига айлантиришдан иборат. Ўқув материалини билдириш методини танлаш, урганилаётган материалнинг мазмуни, характери ва мураккаблигига, машғулотларнинг дидактик мақсадига, ўқитиш воситалари бор – йуклигига, ўқувчиларнинг дастлабки билимлари ва шу кабиларга куп жихатдан боғлиқ. Касб-ҳунар мактабларидаги ўқув жараёнининг узига хос хусусияти шундан иборатки, ўқувчиларнинг назарий машғулотлари билан бир каторда катта хажмда ишлаб чиқариш таълими хам утказилади. Бу хол ўқитувчидан ўқувчиларга ўқув материалини амалий режада билдиришни талаб қилади, бу эса ўқувчиларнинг материални идрок этишига таъсир курсатади. Шунинг учун ўқув материалини билдириш методларини танлашда ўқитувчи ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш тажрибаларини, уларнинг ўқитилиш даврини, урганилаётган материалларнинг амалиёт билан боғлиқлигини хам эътиборга олиш зарур. Ўқув материалини билдириш методларини танлаш бир қ атор субъектив факторларга, жумладан, бутун ўқув гуруҳининг хусусиятларига, айрим ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Нихоят ўқув материалини билдириш методларини ва методик усулларини танлашга ўқитувчининг педагогик тажрибаси, индивидуал сифатлари, иш услуби, яъни ўқитувчининг педагогик махорати анча таъсир этади. Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш. Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш усуллари куп, бу усуллардан кай бирин куллаш лозимлиги урганиладиган материлни мазмунига, унинг канчалик муҳимлигига, ўқувчиларнинг канчалик тайёрланганлиги ва ўқитувчининг тажрибасига боғлиқ. Ўқувчиларни урганиладиган материал билан таништиришнинг энг куп таркалган

усулларидан бири ўқувчилар билан олган материаллар билан билиши керак булган материаллар орасига “куприк солиш” мақсадида, илгари урганилган материални асосий жойларини такрорлашдан иборат. Агар бундай богланишлар аниқ бўлиб, ўқувчиларнинг англаши осон бўлса, янги материални ўқитувчининг узи қисқача эсга тушириши мумкин. агар урганилган материал билан янги материал орасидаги богланишни чуқуррок куриб чиқиш лозим бўлса, ўқитувчи ўқувчилар билан сухбат утказади. Иккала холда хам асосий эътибор такрорланадиган материалнинг фактларига асосланган томонигагина эмас, балки ўрганиш керак булган материал билан богланиш урнатишга каратиш лозим. Бунда айни фандан урганилган материал билан богланишларни очишагагина эмас, балки ўқувчиларнин бошқа фанлардан олган билимларига таяниш хам муҳимдир. Касб ҳунар мактабларида техника фанлари билан умумтаълим фанларининг урганиладиган материалларни бир бирига боглаш алохида аҳамиятга эга. Ўқувчиларни янги ўқув материалини идрок этишга тайёрлашнинг муҳим элементи, уларга дарс мавзусини ва дарсдан кузда тутилган мақсадни билдиришдан иборат. Дарс мавзусини урганилаётган ўқув материалининг мохиятини, дарснинг мақсади эса ўқувчилар нимани ва кай даражада узлаштириш лозимлигини белгилайди. Мақсаднинг куйилиши ўқувчиларни укиутвчи баён этадиган материални уйлаш, анализ қилиш ва умумлаштиришга, илгари олинган билимлар асосида янги билимларни мустақил излашга рахбатлантирмоги лозим. Хар бир дарс учун мақсад танлаш ўқув материалининг аниқ мазмунига боғлиқ. Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш мақсадида кинофильмдан лавха намойиш қилиб, уни изохлаб бериш, уларни илмий – оммабоп журналларнинг навбатдаги дарс билан боғлиқ булган кизикарли материаллари билан таништириш, илмий – техникавий кашфийт ёки ишлаб чиқариш илгорлари кулга киритган ютуқлар тўғрисидаги газетада босилган материаллардан мисол келтириш мумкин ва хоказо. Бўларнинг хаммаси ўқувчиларни муайян тарзда тайёрлайди, уларнинг янги материалга кизикишини оширади. Агар ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлашни ички томондан эмас, балки ташки томонидан хам караш зарур. Ўқувчилар билимларни оптимал идрок этиш учун ўқув жараёни утказиладиган жойдаги санитария гигиена шароитлари каби факторлари хам (дарс бошланишидан олдин хоналарни шамоллатиш, оптимал даражани саклаб туриш, танаффус вақтида ўқувчиларни нормал дам олишини таъминлаш) ҳисобга олиниши керак. Ўқувчиларнинг “старт” холатини таъминлаш учун дарснинг бошланишини аниқ ташкил этиш: ўқувчиларни жой-жойига утказиш, дафтар, китоб ва бошқа керак ярокларини тахт қилиб куйиш катта аҳамиятга эга.

Ўқувчиларни ўқув материалини идрок этишга тайёрлаш тўғрисида гапирилар экан, бирини дарснинг роли ва укиутвчининг ўқувчилар билан дастлабки алокасининг роли хакида хам айтиши керак, чунки бўлар ўқитувчи билан ўқувчилар орасидаги бундан кейинги муносабатларни маълум даражада белгилаб беради. Биринчи дарс ижобий эмоциялар ва фанга кизикиш хосил қилиши керак. Шу сабабдан энг кизикарли фактлар танлаш ва энг самараи методик усуллардан фойдаланиш зарур. Ўқувчилар бундан кейинги машғулотлар янада кизикарли булишини кутишлари керак. Дарс материали бутун синф учун тушунарли булиши лозим. Бу хол барча ўқувчиларда кийинчиликларни енгиш имкониятларига ишонч хосил қилади. Дастлабки пайтларда ўқувчиларда ижобий фаолият ва активликни ривожлантиришда мутадилликка риоя қилиш даркор. Мустақил тажрибалар, “таркатма материал” билан ишлаш, мунозара элементлари ва бошқа “шовкинли” методларни эхтиётлик билан тадбиқ этиш тавсия қилинади, чунгки гуруҳни билмай туриб, ўқувчиларни назоратдан четда колдириш мумкин. дастлабки танишишда уз мазмуни ва методикаси жихатидан равшан, кизикиш уйготадиган сузлар бериш методидан, шунинг укиутвчига янги тарбияланувчилари тўғрисида бой матекриал бера оладиган сухбат методидан фойдаланган маъкул. Шу билан бирга, сузлаб бериш ва сухбат методлари хатто биринчи дарсда хам диепроектор, магнитофон ва бошқа техника воситаларидан фойдаланишга имкон беради. Ўқитувчи дарсда узини қандай тутиши жуда муҳим. Ўқувчилар сезиши мумкин булган ишончсизликка хатто жуда кичик бир хатонинг утказиб юборилишига йул куйилмайди. Шу сабабли ўқитувчи узининг хар бир усули, харакати, сузини олдиндан тасаввур қилиши учун биринчи дарсига жуда пухта тайёргарлик куриши лозим. Бу нарса, айникса, дастлабки дарсларни, одатда, хаяжонланган холатда утказадиган ўқитувчиларга таалуклидир. Ўқув материалини оғзаки баён этиш методикаси. Ўқувчиларга ўқув материалини билдиришнинг асосий методларидан бири уз ичига : сузлаб бериш, тушунтириш, маърузани оғзаки баён этишдир. Бўларнинг хаммасида таълим беришнинг фақат бир воситасидан – ўқитувчи сузидан фойдаланилади. Сузлаб бериш ўқув материалини хикоя тарзида баён этишни кузда тутади. Бу метод ўқув материали, асосан, тавсифи характерда бўлиб, мантиқий изчиллиги билан фарк қиладиган холларда кулланилади. Тушунтириш. Ўқув материалини оғзаки баён этишнинг кузда тутади. Тушунтириш жараёнида ўқитувчи солиштириш, таккослаш, дедукция, индукция, асослаш, қонуниятлар чиқариш ва шу кабилардан фойдаланилади. Тушунтириш, асосан, хусусий ва аниқ маълумотларни билдиришда кулланилади.

Маъруза, сузлаб бериш ва тушунтиришдан фаркли уларок, анча аниқ тузилган бўлади. Маърузалар, одатда ўқув дастурининг йирикрок, принципиал мухит масалалари юзасидан уқилади. Маърузада ўқув материали яхлит ва изчиллик билан баён этилади, узаро богланган тушунчалар, қонуниятлар системаси очиб берилади, курснинг турли мавзулари орасида ички богланишлар урнатилади. Маъруза сузлаб беришга караганда узок давом этади ва ўқувчиларнинг ёзиб боришини кузда тутилади. Маърузани эшитиш сузлаб беришни эшитишга караганда кийинрок, чунки купрок диккат эътиборни талаб этади. Методик усул нуктаи назаридан олганда сузлаб бериш, тушунтириш ҳамда маъруза жуда куп умумийликка эга, шу сабабли умуман оғзаки баён методикасини куриб чикамиз ва хар қайси методнинг узига хос хусусиятларини кайд этамиз. Оғзаки баён этишга тайёргарлик куришда шуни назарда тутиш зарурки, ўқувчилар янги материални, одатда, у тегишли мантиқий изчилликда қисм – порциялаб баён этилган такдирдагина анча самарали узлаштирадилар. Ўқув материалининг хар бир қисми нисбатан тугал мазмунга эга булиши керак. Баённи режалаштиришда материални асосий масалалар мумкин кадар кам бўладиган тарзда тузишга харакат қилиш зарур. Тажрибадан маълумки, ўқувчилар 2-3 та асосий фикрни осон, турт ёки бешта асосий фикрни кийинрок идрок этадилар, агар асосий фикрлар 8-10 та бўлса ўқувчилар анча кийналади. Баён этишда энг кийини бошлангич қисмдир, шунинг учун ўқитувчи уни жуда пухта машқ қилиши зарур. Хамма вакт маълум ва аниқрок материалдан бошлаб, секин аста янги материалга утиши лозим. Ўқувчилар иш тажрибасида янги факт ходиса, қонуният ва вокеаларни тушунтиришни тузишнинг икки усули: индуктив ҳамда дидуктив усуллари кулланилади. Индуктив усулда ўқитувчи хусусийдан умумийга, дедуктив усуслда эса, аксинча, умумийдан хусусийга боради. Бир материалнинг узини купинча икки усул билан бериш мумкин. Дедуктив усулда баёнэтишга вакт анча кам сарфланади, аммо бу усулни куллаш учун ўқувчиларда дастлабки билимлар ва абстракт фикрлаш борасида маълум тажриба булиши зарур. Баён этишнинг индуктив ёки дедуктив усулининг кулланилиши урганиладиган материалнинг мазмунига боғлиқ. Хикоя характеридаги материални индуктив асослашлар куп булган материал купинча дедуктив усулда баён этилади. Шуни таъкидлаб утиш зарурки, тушунтиришнинг индуктив ва дедуктив усуллари «соф» холда кам кулланилади. Одатда, ўқитувчилар ўқув материалини баён этишда,

урганиладиган масалаларнинг мураккаблиги ва муҳимлигига караб бу усуллардан комлекс тарзда фойдаланилади. Баён этишнинг гоявий – сиёсий йуналганлиги нихоятда муҳим аҳамиятга эга. Дарсда таълим масалаларигина эмас, балки тарбия масалалар хам ҳал қилинади. Ўқув материалларини қисм – порциялаб баён этиш тавсия қилинади. Бунда фикрлар фикрга , қисмдан қисмга мантикиан утиш дарсдан кузланган асосий мақсадни ўқувчилар эсига тушириш, материалнинг баён этилган хар бир қисмига якун ясаш зарур. Бу шартларга амал қилиш баён этишнинг мантиқийлигини оширади. Баён этиш мантики ўқувчиларга тушунарли булишга харакат қилиши лозим. Баённинг тушунарли булишини ошириш учун: аниқ булиши лозим, чунки умумий мулохазалар, одатда, кийинрок узлаштирилади; зарурат булмаса, ўқувчиларга тушунарсиз терминлардан фойдаланмаслик керак; жумлаларни имкони борича қисқа тузиш лозим; ракамли материални эхтиёжсиз ишлатавермаслик зарур. Баён этиш вақтида ўқитувчи таккослашда фойдаланса, ўқувчилар материални яхширок тушунади. Муваффакиятли баён этишнинг энг муҳим шарти укиувчи баён этаётган ўқув материалини идрок этиш ва тушуниб оиш жараёнида ўқувчилар эътиборининг тургун ҳамда фикрлаш фаолиятининг илгор булишидир. Илгор педагоглар ўқувчилар эътиборини жалб қилиб туриш ҳамда фикрлаш фаолиятини илгорлаштиришнинг хар хил усуллари ва методик усулларидан фойдаланадилар; бу усулларнинг самарадорлиги хар бир ярим холда материалнинг мазмунига, гуруҳнинг жамоаси ҳамда тайёргарлигига, дарсда фойдаланиладиган жихозларга, ўқитувчининг индивидуал фазилатлари ва иш тажрибасига боғлиқ бўлади. Яхши педагоглар тажрибасини жамлаб, энг характерли методик усулларни курсатиб утиш мумкин. Аввало, сузни курсатма кулланмалар, тажрибалар, меҳнат усулларини намойиш қилиш, дафтарлардаги ёзувлар, расм чизиш, схема, график ҳамда жадваллар тузиш, диафильмлар намойиш қилиш, магнитофонга ёзиб олганларни эшиттириш ва шунга ухшашлар билан уйгунлаштириш зарурлигини курсатиб утиш лозим. Уйгунлаштириш бамаъни булганда, табиийки, ўқувчиларни фаоллаштиради, материал яхши узлаштирилади, чунки бу холда идрок этиш жараёнида ўқувчиларнинг бир неча хил сезиш органлари иштирок этади. Ўқув материалини баён этишга муайян вакт ажратилиши сабабли ўқитувчи дарсда мўлжаллаганларнинг хаммасини баён этишга улгулириш учун харакат қилши керак. Бунинг учун ўқитувчи: -дарсни уз вақтида бошлаши;

-дарсга тайёрланиш вақтида унинг айрим босқичлари учун кетадиган вактни, агар зарур бўлса, айрим асосий масалаларга кетадиган вактни тахминан белгилаб олиши ва дарс жараёнида ана шу регламентга риоя қилиши; -ўқувчилардан куйилган саволларга аниқ ва қисқа жавоб кайтаришни талаб этиши; -шахсан узи учун кизик булган масалаларни ортик даражада батавсил ва узок вакт баён этмаслиги лозим, акс холда аҳамияти кам булмаган бошқа масалаларни баён этишга вакт етишмай колади; -дарс режаси ва конспектдан оқилона фойдаланиши, лекин уларга богланиб колмаслиги, фақат вақти - вақти билан узини тешириш мақсадида уларга караб олиши зарур. Хар қандай материални баён этиш сунгида хамиша якун ясаш керак. Оғзаки баённинг якуний қисми айтилганларни умумлаштириш ва якун ясаш учун зарур. Баённинг хотима қисмида баён этилган материалнинг асосий жойларини яна бир бор айтиб утиш, энг муҳим жойларига ўқувчилар эътиборини кушмча равишда каратиш, асосий хулосани такрорлаш керак. Ўқув материалининг баён этишни муаммоли қилиб тузиш. Ўқув жараёнини янада такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари ўқувчиларнинг билиш фаолиятини активлаштириш, мустақиллигини ривожлантириш, ўқитишнинг энг самарали форма ва методларидан фойдаланишдир. 8-маъруза. Ўқув материалини билдириш усули Ўқувчиларга ўқув материалларини билдириш ўқитувчи фаолиятининг асосий элементлардан биридир. Ўқув жараёнининг бу звеносига ўқувчилар фаолиятининг қуйидаги элементлари: билимларни идрок этиш, тушуниб олиш ва умумлаштириш тўғри келади. Аммо ўқувчиларга ўқув материалини билдиришни уни тушуниб олиш ва умумлаштириш билан боглаш ўқитувчига узига тўғри йул танлаши учун зарурдир. Агар ўқитувчи ўқув материалини билдиришда асосий вазифа баён этилган маълумотларни ўқувчиларнинг идрок этишидан иборатдеб билса, бу хол ўқитувчини ўқувчиларнинг фикрлаш фаолиятини активлаштиришга ёрдам берувчи форма, метод ва методик усулларни тадбиқ этишга рагбатлантирмайди, ва аксинча, мақсадли билимларни тушуниб олиш ва умумлаштиришга каратиш ўқитувчини ўқув материалини баён этишнинг энг самарали методларини, ўқувчиларнинг билимларини

узлаштириш даражасини текширишнинг тегишли критериларини излаш ва тадбиқ этишга ундайди. Янги ўқув материалини билдириш ўқитувчи ишидаги асосий масаладир. Янги материални билдиришда, асосан, оғзаки методлардан: оғзаки баён этишдан (сузлаб бериш, тушунтириш, маъруза, сухбатдан) ўқувчиларнинг китоб билан ишлашидан ва курсатма кулланмалар, диафильмлар, кинофильмлар, тажрибалар курсатишдан фойдаланилади. Аммо янги материални билдириш ва бунинг натижасида ўқувчилар олинган билимларни идрок этиши, тушуниб олиши, дастлабки зарур умумлаштиришлар қилиши кераклиги анъанавий методларни бошқа методлар билан кушиб олиб боришни талаб этади. Ўқитувчи ўқув материалини баён этганда, лаборатория амамлий ишларни бажариш вақтида, машқлар жараёнида, мустақил кузатишлар вақтида ижодий характердаги ишларни бажариш натижасида ўқувчилар янги билимлар оладилар. Ўқитувчининг вазифаси ўқувчилар фаолиятининг хамма турларини билимлар олиш ва уларни кенгайтириш манбайига айлантиришдан иборат. Ўқув материалини билдириш методини танлаш, урганилаётган материалнинг мазмуни, характери ва мураккаблигига, машғулотларнинг дидактик мақсадига, ўқитиш воситалари бор – йуклигига, ўқувчиларнинг дастлабки билимлари ва шу кабиларга куп жихатдан боғлиқ. Касб-ҳунар мактабларидаги ўқув жараёнининг узига хос хусусияти шундан иборатки, ўқувчиларнинг назарий машғулотлари билан бир каторда катта хажмда ишлаб чиқариш таълими хам утказилади. Бу хол ўқитувчидан ўқувчиларга ўқув материалини амалий режада билдиришни талаб қилади, бу эса ўқувчиларнинг материални идрок этишига таъсир курсатади. Шунинг учун ўқув материалини билдириш методларини танлашда ўқитувчи ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш тажрибаларини, уларнинг ўқитилиш даврини, урганилаётган материалларнинг амалиёт билан боғлиқлигини хам эътиборга олиш зарур. Ўқув материалини билдириш методларини танлаш бир қ атор субъектив факторларга, жумладан, бутун ўқув гуруҳининг хусусиятларига, айрим ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Нихоят ўқув материалини билдириш методларини ва методик усулларини танлашга ўқитувчининг педагогик тажрибаси, индивидуал сифатлари, иш услуби, яъни ўқитувчининг педагогик махорати анча таъсир этади.

Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш. Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш усуллари куп, бу усуллардан кай бирин куллаш лозимлиги урганиладиган материлни мазмунига, унинг канчалик муҳимлигига, ўқувчиларнинг канчалик тайёрланганлиги ва ўқитувчининг тажрибасига боғлиқ. Ўқувчиларни урганиладиган материал билан таништиришнинг энг куп таркалган усулларидан бири ўқувчилар билан олган материаллар билан билиши керак булган материаллар орасига “куприк солиш” мақсадида, илгари урганилган материални асосий жойларини такрорлашдан иборат. Агар бундай богланишлар аниқ бўлиб, ўқувчиларнинг англаши осон бўлса, янги материални ўқитувчининг узи қисқача эсга тушириши мумкин. агар урганилган материал билан янги материал орасидаги богланишни чуқуррок куриб чиқиш лозим бўлса, ўқитувчи ўқувчилар билан сухбат утказади. Иккала холда хам асосий эътибор такрорланадиган материалнинг фактларига асосланган томонигагина эмас, балки ўрганиш керак булган материал билан богланиш урнатишга каратиш лозим. Бунда айни фандан урганилган материал билан богланишларни очишагагина эмас, балки ўқувчиларнин бошқа фанлардан олган билимларига таяниш хам муҳимдир. Касб ҳунар мактабларида техника фанлари билан умумтаълим фанларининг урганиладиган материалларни бир бирига боглаш алохида аҳамиятга эга. Ўқувчиларни янги ўқув материалини идрок этишга тайёрлашнинг муҳим элементи, уларга дарс мавзусини ва дарсдан кузда тутилган мақсадни билдиришдан иборат. Дарс мавзусини урганилаётган ўқув материалининг мохиятини, дарснинг мақсади эса ўқувчилар нимани ва кай даражада узлаштириш лозимлигини белгилайди. Мақсаднинг куйилиши ўқувчиларни укиутвчи баён этадиган материални уйлаш, анализ қилиш ва умумлаштиришга, илгари олинган билимлар асосида янги билимларни мустақил излашга рахбатлантирмоги лозим. Хар бир дарс учун мақсад танлаш ўқув материалининг аниқ мазмунига боғлиқ. Ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлаш мақсадида кинофильмдан лавха намойиш қилиб, уни изохлаб бериш, уларни илмий – оммабоп журналларнинг навбатдаги дарс билан боғлиқ булган кизикарли материаллари билан таништириш, илмий – техникавий кашфийт ёки ишлаб чиқариш илгорлари кулга киритган ютуқлар тўғрисидаги газетада босилган материаллардан мисол келтириш мумкин ва хоказо. Бўларнинг хаммаси ўқувчиларни муайян тарзда тайёрлайди, уларнинг янги материалга кизикишини оширади. Агар ўқувчиларни янги билимларни идрок этишга тайёрлашни ички томондан эмас, балки ташки томонидан хам караш зарур. Ўқувчилар билимларни оптимал идрок этиш учун ўқув жараёни утказиладиган жойдаги санитария гигиена шароитлари каби

факторлари хам (дарс бошланишидан олдин хоналарни шамоллатиш, оптимал даражани саклаб туриш, танаффус вақтида ўқувчиларни нормал дам олишини таъминлаш) ҳисобга олиниши керак. Ўқувчиларнинг “старт” холатини таъминлаш учун дарснинг бошланишини аниқ ташкил этиш: ўқувчиларни жой-жойига утказиш, дафтар, китоб ва бошқа керак ярокларини тахт қилиб куйиш катта аҳамиятга эга. Ўқувчиларни ўқув материалини идрок этишга тайёрлаш тўғрисида гапирилар экан, бирини дарснинг роли ва укиутвчининг ўқувчилар билан дастлабки алокасининг роли хакида хам айтиши керак, чунки бўлар ўқитувчи билан ўқувчилар орасидаги бундан кейинги муносабатларни маълум даражада белгилаб беради. Биринчи дарс ижобий эмоциялар ва фанга кизикиш хосил қилиши керак. Шу сабабдан энг кизикарли фактлар танлаш ва энг самараи методик усуллардан фойдаланиш зарур. Ўқувчилар бундан кейинги машғулотлар янада кизикарли булишини кутишлари керак. Дарс материали бутун синф учун тушунарли булиши лозим. Бу хол барча ўқувчиларда кийинчиликларни енгиш имкониятларига ишонч хосил қилади. Дастлабки пайтларда ўқувчиларда ижобий фаолият ва активликни ривожлантиришда мутадилликка риоя қилиш даркор. Мустақил тажрибалар, “таркатма материал” билан ишлаш, мунозара элементлари ва бошқа “шовкинли” методларни эхтиётлик билан тадбиқ этиш тавсия қилинади, чунгки гуруҳни билмай туриб, ўқувчиларни назоратдан четда колдириш мумкин. дастлабки танишишда уз мазмуни ва методикаси жихатидан равшан, кизикиш уйготадиган сузлар бериш методидан, шунинг укиутвчига янги тарбияланувчилари тўғрисида бой матекриал бера оладиган сухбат методидан фойдаланган маъкул. Шу билан бирга, сузлаб бериш ва сухбат методлари хатто биринчи дарсда хам диепроектор, магнитофон ва бошқа техника воситаларидан фойдаланишга имкон беради. Ўқитувчи дарсда узини қандай тутиши жуда муҳим. Ўқувчилар сезиши мумкин булган ишончсизликка хатто жуда кичик бир хатонинг утказиб юборилишига йул куйилмайди. Шу сабабли ўқитувчи узининг хар бир усули, харакати, сузини олдиндан тасаввур қилиши учун биринчи дарсига жуда пухта тайёргарлик куриши лозим. Бу нарса, айникса, дастлабки дарсларни, одатда, хаяжонланган холатда утказадиган ўқитувчиларга таалуклидир. Ўқув материалини оғзаки баён этиш методикаси. Ўқувчиларга ўқув материалини билдиришнинг асосий методларидан бири уз ичига : сузлаб бериш, тушунтириш, маърузани оғзаки баён этишдир. Бўларнинг хаммасида таълим беришнинг фақат бир воситасидан – ўқитувчи сузидан фойдаланилади.

Сузлаб бериш ўқув материалини хикоя тарзида баён этишни кузда тутади. Бу метод ўқув материали, асосан, тавсифи характерда бўлиб, мантиқий изчиллиги билан фарк қиладиган холларда кулланилади. Тушунтириш. Ўқув материалини оғзаки баён этишнинг кузда тутади. Тушунтириш жараёнида ўқитувчи солиштириш, таккослаш, дедукция, индукция, асослаш, қонуниятлар чиқариш ва шу кабилардан фойдаланилади. Тушунтириш, асосан, хусусий ва аниқ маълумотларни билдиришда кулланилади. Маъруза, сузлаб бериш ва тушунтиришдан фаркли уларок, анча аниқ тузилган бўлади. Маърузалар, одатда ўқув дастурининг йирикрок, принципиал мухит масалалари юзасидан уқилади. Маърузада ўқув материали яхлит ва изчиллик билан баён этилади, узаро богланган тушунчалар, қонуниятлар системаси очиб берилади, курснинг турли мавзулари орасида ички богланишлар урнатилади. Маъруза сузлаб беришга караганда узок давом этади ва ўқувчиларнинг ёзиб боришини кузда тутилади. Маърузани эшитиш сузлаб беришни эшитишга караганда кийинрок, чунки купрок диккат эътиборни талаб этади. Методик усул нуктаи назаридан олганда сузлаб бериш, тушунтириш ҳамда маъруза жуда куп умумийликка эга, шу сабабли умуман оғзаки баён методикасини куриб чикамиз ва хар қайси методнинг узига хос хусусиятларини кайд этамиз. Оғзаки баён этишга тайёргарлик куришда шуни назарда тутиш зарурки, ўқувчилар янги материални, одатда, у тегишли мантиқий изчилликда қисм – порциялаб баён этилган такдирдагина анча самарали узлаштирадилар. Ўқув материалининг хар бир қисми нисбатан тугал мазмунга эга булиши керак. Баённи режалаштиришда материални асосий масалалар мумкин кадар кам бўладиган тарзда тузишга харакат қилиш зарур. Тажрибадан маълумки, ўқувчилар 2-3 та асосий фикрни осон, турт ёки бешта асосий фикрни кийинрок идрок этадилар, агар асосий фикрлар 8-10 та бўлса ўқувчилар анча кийналади. Баён этишда энг кийини бошлангич қисмдир, шунинг учун ўқитувчи уни жуда пухта машқ қилиши зарур. Хамма вакт маълум ва аниқрок материалдан бошлаб, секин аста янги материалга утиши лозим. Ўқувчилар иш тажрибасида янги факт ходиса, қонуният ва вокеаларни тушунтиришни тузишнинг икки усули: индуктив ҳамда дидуктив усуллари кулланилади. Индуктив усулда ўқитувчи хусусийдан умумийга, дедуктив усуслда эса, аксинча, умумийдан хусусийга боради. Бир материалнинг узини купинча икки усул билан бериш мумкин. Дедуктив усулда баёнэтишга вакт анча кам сарфланади, аммо бу усулни куллаш учун ўқувчиларда дастлабки билимлар ва абстракт фикрлаш борасида маълум тажриба булиши зарур.

Баён этишнинг индуктив ёки дедуктив усулининг кулланилиши урганиладиган материалнинг мазмунига боғлиқ. Хикоя характеридаги материални индуктив асослашлар куп булган материал купинча дедуктив усулда баён этилади. Шуни таъкидлаб утиш зарурки, тушунтиришнинг индуктив ва дедуктив усуллари «соф» холда кам кулланилади. Одатда, ўқитувчилар ўқув материалини баён этишда, урганиладиган масалаларнинг мураккаблиги ва муҳимлигига караб бу усуллардан комлекс тарзда фойдаланилади. Баён этишнинг гоявий – сиёсий йуналганлиги нихоятда муҳим аҳамиятга эга. Дарсда таълим масалаларигина эмас, балки тарбия масалалар хам ҳал қилинади. Ўқув материалларини қисм – порциялаб баён этиш тавсия қилинади. Бунда фикрлар фикрга , қисмдан қисмга мантикиан утиш дарсдан кузланган асосий мақсадни ўқувчилар эсига тушириш, материалнинг баён этилган хар бир қисмига якун ясаш зарур. Бу шартларга амал қилиш баён этишнинг мантиқийлигини оширади. Баён этиш мантики ўқувчиларга тушунарли булишга харакат қилиши лозим. Баённинг тушунарли булишини ошириш учун: аниқ булиши лозим, чунки умумий мулохазалар, одатда, кийинрок узлаштирилади; зарурат булмаса, ўқувчиларга тушунарсиз терминлардан фойдаланмаслик керак; жумлаларни имкони борича қисқа тузиш лозим; ракамли материални эхтиёжсиз ишлатавермаслик зарур. Баён этиш вақтида ўқитувчи таккослашда фойдаланса, ўқувчилар материални яхширок тушунади. Муваффакиятли баён этишнинг энг муҳим шарти укиувчи баён этаётган ўқув материалини идрок этиш ва тушуниб оиш жараёнида ўқувчилар эътиборининг тургун ҳамда фикрлаш фаолиятининг илгор булишидир. Илгор педагоглар ўқувчилар эътиборини жалб қилиб туриш ҳамда фикрлаш фаолиятини илгорлаштиришнинг хар хил усуллари ва методик усулларидан фойдаланадилар; бу усулларнинг самарадорлиги хар бир ярим холда материалнинг мазмунига, гуруҳнинг жамоаси ҳамда тайёргарлигига, дарсда фойдаланиладиган жихозларга, ўқитувчининг индивидуал фазилатлари ва иш тажрибасига боғлиқ бўлади. Яхши педагоглар тажрибасини жамлаб, энг характерли методик усулларни курсатиб утиш мумкин. Аввало, сузни курсатма кулланмалар, тажрибалар, меҳнат усулларини намойиш қилиш, дафтарлардаги ёзувлар, расм чизиш, схема, график ҳамда жадваллар тузиш, диафильмлар намойиш қилиш, магнитофонга ёзиб олганларни эшиттириш ва шунга ухшашлар билан уйгунлаштириш зарурлигини курсатиб утиш лозим. Уйгунлаштириш бамаъни булганда, табиийки, ўқувчиларни фаоллаштиради, материал яхши

узлаштирилади, чунки бу холда идрок этиш жараёнида ўқувчиларнинг бир неча хил сезиш органлари иштирок этади. Ўқув материалини баён этишга муайян вакт ажратилиши сабабли ўқитувчи дарсда мўлжаллаганларнинг хаммасини баён этишга улгулириш учун харакат қилши керак. Бунинг учун ўқитувчи: -дарсни уз вақтида бошлаши; -дарсга тайёрланиш вақтида унинг айрим босқичлари учун кетадиган вактни, агар зарур бўлса, айрим асосий масалаларга кетадиган вактни тахминан белгилаб олиши ва дарс жараёнида ана шу регламентга риоя қилиши; -ўқувчилардан куйилган саволларга аниқ ва қисқа жавоб кайтаришни талаб этиши; -шахсан узи учун кизик булган масалаларни ортик даражада батавсил ва узок вакт баён этмаслиги лозим, акс холда аҳамияти кам булмаган бошқа масалаларни баён этишга вакт етишмай колади; -дарс режаси ва конспектдан оқилона фойдаланиши, лекин уларга богланиб колмаслиги, фақат вақти - вақти билан узини тешириш мақсадида уларга караб олиши зарур. Хар қандай материални баён этиш сунгида хамиша якун ясаш керак. Оғзаки баённинг якуний қисми айтилганларни умумлаштириш ва якун ясаш учун зарур. Баённинг хотима қисмида баён этилган материалнинг асосий жойларини яна бир бор айтиб утиш, энг муҳим жойларига ўқувчилар эътиборини кушмча равишда каратиш, асосий хулосани такрорлаш керак. Ўқув материалининг баён этишни муаммоли қилиб тузиш. Ўқув жараёнини янада такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари ўқувчиларнинг билиш фаолиятини активлаштириш, мустақиллигини ривожлантириш, ўқитишнинг энг самарали форма ва методларидан фойдаланишдир. Асосий адабиётлар:

1. Янги турдаги ўқув муассасалари тўғрисидаги ҳужжатлар тўплами. Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги. 1994. 2. Халилов Н.А. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг таълим тўғрисидаги Қарорлари. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. -Т. 1998. 3. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. Институт проф.обр. Министерства Образования России. –М., 1995. -336с. 4. Давлатов К. Меҳнат ва касб таълими назарияси ҳамда методикаси. – Т.:Ўқитувчи,1992. 5. Меҳнат таълими методикаси. Д.А.Тхоржевский таҳрири остида. – Т.: Ўқитувчи,1987. -444б. 6. Педагогика. А.Қ.Мунавваровнинг умумий таҳрири остида. – Т.:Ўқитувчи,1996. 200б. 7. Турсунов И.Й., Нишоналиев У.Н. Педагогика курси. Дарслик. – Т.:Ўқитувчи, 1997.-232б. 8. Фарберман Б.. Составление педагогических тестов. –Т.:ТАДИ.1993. - 80с. 9. Акмалова С.А. Таълим назарияси дидактика масалалари бўйича ўқув қўлланма. –Наманган: 1993. 10. Мирсаидов К.Ж. Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими. –Т.: Ўқитувчи, 1996. 11. Скакун В.А. Ишлаб чиқариш таълими устози учун қўлланма. –Т.: Ўқитувчи,1992. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Касб-ҳунар коллежларида ўқитиш жараёни

Касб-ҳунар коллежларида ўқув режалаштириш хужжатлари

Мактаблараро укув ишлаб чикариш комбинати ва касб-хунар коллежларида мехнат таълими ва тарбиясининг ташкилий шакллари

Касб-хунар ва педагогик коллежлар тугрисидаги Низом

Урта махсус ва касб-хунар таълими мазмуни