Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари - Педагогиka - Рефераты

Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари Режа: 1. Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари 2. Ўқитувчи нутқининг техникаси. Ўқувчиларнинг янги билимларини суҳбат усулида баён этиш

Ўқитишни ташкил этишни бошқа шакллари Илгор ўқитувчилар ўқув жараёнининг янги структурасини ўқитишга тобора кенг тадбиқ этмокдалар. Бу структурага кура, билимларни узлаштириш ва ўқув ҳамда малакалар хосил қилиш ўқувчиларнинг мустақил амалий ва аклий фаолиятлари натижасида содир бўлади. Муаммоли вазиятлар яратиш, уларни ҳал қилиш йулларини излаш ва аниқлаш, муаммони ҳал қилиш жараёнининг узи, чикарилган хуласаларни канчалик тўғри эканлигини амалда текшириб куриш ўқув жараёнининг муҳим элементлари бўлиб колмокда. Муаммоли жараён хосил қилиш ўқувчилар актив аклий фаолиятнинг зарур шартидир. Ўқувчи олдига муайян вазифа куйилади, бу вазифа унда кизикиш уйготади ва ўқувчи бу вазифани ҳал қилишга уринади, аммо уз билимлари ҳамда тажрибалари етарли даражада тула ва чуқур эмаслигини пайкайди, яъни аниқ кийинчиликка дуч келади. Ўқувчида хосил булган вазиятдан чиқиш йулини топишдек ички эхтиёж пайдо бўлади, кийинчиликни хис этиш пайдо булган шароитни анализ қилишга ва куйилагн масалани ечиш йулларини топишга ундайди. Шундай қилиб, билиш лозим булган ва амалий вазифалар билан ўқувчиларнинг билимлари даражаси орасида зиддиятлар пайдо бўлади, бу зиддиятлар юзага келган кийинчиликни бартараф этишга каратилган интенсив фикрлаш фаолиятини уйготади. Ўқув материалини баён этишнинг муаммоли тузилишини чуқуррок билиб олиш учун фикрлаш жараёнининг баъзи қонуниятларини куриб чикамиз. Бу соҳада олиб борилган экспериментал тадкикотлар шуни курсатадики, фикрлаш ва янги билимларни узлаштириш жараёни қонуниятлари бир-бирига маълум даражада тўғрикелади. Фикрлашдаги харакатлар нарсани, ходисани узгартиришнинг шундай амалий ҳамда назарий усулларини уз ичга оладики, бўлар унинг янги хоссалари ва янги нисбатларини пайкашга олиб келади. Фикрлашнинг асосий вазифаси янги билимларни ва янги харакат усулларини эгаллашга имконият яратишдан иборат. Шу билан бирга, инсоннинг билимлари тафаккурининг пировард натижаси, билишнинг асосий воситасидир. Инсон янги нарсани узига илгари маълум булган нарса асосида билади. Инсон маълум булган нарсага таянибгина узининг билиш фаолиятида илгари силжийди. Инсоннинг билимлари канчалик аниқ ва чуқур бўлса, унинг фаолияти шунчалик мукаммал, меҳнати унумли бўлади. Инсон билимлар системасини билиб олар экан, айни замонда бу билимларни ишлатиш усулларини, амалий ва назарий масалаларни ечишда билимлардан фойдаланиш учун зарур бўладиган интеллектуал харакатларнинг мураккаб системасини хам

узлаштиради. Фикрлашдаги харакатларни «дилда» бажаришга каратилган аклий операциялар системаси, дебгина тушиниш ярамайди. Тафаккур амалий ёки назарий харакатдан ажралмасдир, у инсоннинг бутун фаолиятига хизмат қилади, инсон уз олдига вужудга келадиган муаммоларни ечишнинг тайёр усулларига эга булмаган ёки харакатларни бажаришнинг янги усулларини топиши зарур булган холларда унинг фаолиятини тартибга солишга ёрдам беради. Фикрлаш жараёни амалга ошадиган асосий форма муаммоларини, яъни билиш лозим булган, ечилиш йули номаълум ёки мавжуд билим ҳамда малакаларни янги, одатланилмаган шароитда тадбиқ этишни талаб қиладиган интеллектуал ва амалий вазифаларни ҳал қилишдан иборат. Ўқитишда тафаккурнинг вазифаси шундан иборатки, у янги харакат усулларини ва узлаштирилиши лозим булган янги билимларни «кашф этишга» хизмат қилади. Ўқитиш жараёнида тафаккур бу вазифани фикрлаш заруриятини, яъни илгари маълум булмаган билимларни ёки харакат усулларини «кашф этиш» ёки узлаштиришни талаб этадиган вазифани бажариш вақтида ўқувчида пайдо бўладиган психик холатни келитриб чикарадиган муайян вазиятлар шароитида бажаради. бундай вазиятлар ва уларга мос келадиган вазифалар муаммоли вазият ҳамда вазифалар деб аталади. Янги билимларни узлаштириш жараёни муайян муаммони ҳал қилинишидан иборат фикрлашнинг намоён булиши экан, янги билимларни узлаштиришнинг хар бир элементи- бу, муаммоли вазиятларнинг ҳал қилиниши, деб айтиш мумкин. Буни фикрлашнинг психологик қонуниятларидан ўқитиш жараёнини бошқариш учун фойдаланиш масалаларига багишланган барча тадкикотлар тасдиқлайди. Бу хулоса ўқувчиларнинг мустақил равишда билимлар олиш жараёнини бошқариш мақсадида муаммоли вазиятлар системасини ишлаб чиқиш ва уни тадбиқ этишни назарда тутади. Муаммоли вазиятни ҳал этиш асосида ташкил қилинган ўқув жараёни педогогикада муаммоли ўқитиш деб аталади. Муаммоли ўқитиш вақтида хамма вакт масала (муаммо) куйилади ва ҳал қилинади. Бу муаммо савол, топшириқ, масала тарзида берилади. Аммо ўқитишда, шу жумладан, ўқув материалини узлаштиришдан олдин савол ва масалалардан фойдаланиш муаммоли ўқитиш шартларига хамма вакт хам тўғри келавермайди. «Муаммоли вазият» ҳамда «масала» тушунчаларининг маъноси бир хил эмас. «Масала» тушунчаси билан харакатнинг баъзи объектив бериладиган характеристикаларигина белгиланади, иштирок этувчи шахс- субъект эса кушилмайди. Масалани ечиш жараёни изланаётган зарур нарсанинг топилишини таъминлайдиган масала шартларини узгартириш системасидан иборат. Купчилик холларда масала маълум булган билим, ўқув ва малакаларни бевосита тадбиқ этиш асосида бажарилади ёки ҳал қилинади.

Муаммоли вазият- субъект (ўқувчи) билан объект (масала) узаро таъсирининг узига хос тури. Муаммоли вазият аввало ўқувчининг фан тўғрисида, топшириқни бажариш усуллари ёки шартлари тўғрисида янги билимларни «кашф этишни» (узлаштиришни) талаб этадиган вазифани бажариш жараёнида пайдо бўладиган муайян психик холатни характерлайди. Агар масални ечишда ўқувчи харакатларни ўқитувчи курсатмасига биноан бажариб, уни хамма вакт хам «кабул қила» олмаса, муаммоли вазият вужудга келишининг мукаррар шарти янги хосса ёки харакат усулини очиш зарурати бўлади. Бундай зарурият бевосита амалий шароитлар билан хам, ижтимоий эхтиёжлар билан хам белгиланиши мумкин. Муаммоли вазиятлар яратишда педогогика фани ишлаб чиккан ҳамда амалда текшириб курилган қуйидаги коидаларга амал қилиш зарур. Муаммоли вазият яратиш шундай амалий ёки назарий масалани назарда тутадики, бу вазифани бажаришда ўқувчи узлаштириши керак булган янги билимлар ёки харакатларни «кашф» этиш лозим. Масала қуйидаги шаклларда берилиши мумкин: савол шаклида - бунда маълумотлар сурок гапга киритилган бўлади ва саволнинг таърифи, унинг мохияти вазифани бажаришда ўқувчида пайдо бўладиган реал саволга мос келиши керак; -топшириқ шаклида, бундай масалада хулоса чиқариш, ниманидир тушинтириш, асослаш таклиф этилади. Масала хамиша ўқувчининг билим ва ўқувларига асосланиши лозим. Улар савол ёки вазифанинг мохиятини, туб мақсадини ва ечиш йулларини тушуниш учун етарли булиши керак. Ўқувчига таклиф этиладиган муаммоли вазифа ўқувчининг интеллектуал имкониятларига мос келиши зарур. Вазифанинг кийинлик даражаси иккита асосий курсаткич: узлаштирилиши керак булган ўқув материалининг янгилик даражаси ва унинг умумлаштирилганлик даражаси билан бахоланади. Одатда, муаммоли вазифа узлаштирилиши лозим булган ўқув материалдан олдин берилиши даркор. Аммо ўқувчиларда муаммоли вазифани ҳал қилиш учун етарли даражада билим ва ўқувлар булмаса, уларга зарур маълумотларни баён этиш ёки уларни муайян харакатларга ўргатиш лозим. Бундай холларда ўқитувчи жараёнларнинг хусусиятлари, аниқ маълумотлар ва шу кабиларни айтиб беради, ўқувчилар эса ана шу маълумотлар асосида, урганиладиган харакатларнинг умумий қонуниятларини, бажариш усуллари ҳамда шартларини ижодий узлаштирадилар. Ўқувчиларнинг муаммоли масалалар ечиш йули билан янги билимларни узлаштириш жараёнига ўқитувчи доимо бевосита рахбарлик қилиши керак. Ўқитувчи муаммоли вазият юзага келтиради, масалани таърифлайди, шундан кейин ёрдамчи саволлар бериш, аниқликлар киритиш, баъзи нарсаларни айтиб бериш йули билан

ўқувчиларга талаб этиладиган қонуниятларни мустақил тушуниш ҳамда таърифлашга, қилинадиган иш усули ёки шартини топишга, зарур хулоса чиқаришга ёрдам беради. Билим ва харакатларнинг маълум даражада мураккаб системасини муаммоли узлаштиришни таъминлаш учун муаммоли вазиятлар яратишда муайян системага риоя қилиш керак: -мураккаб топшириқни анча майда, хусусий топшириқларга булиш зарур; баъзи холларда асосий масала бир неча дарс ёки, хатто, бутун бошли мавзу доирасида ягона бўлади ва хусусий вазифалар сифатида ечилади; -хар хил муаммоли вазиятлар учун хос булган дидактик функцияларни фарк қилиш керак: мавзуни ўрганиш бошида хосил қилинадиган биринчи муаммоли вазият ўқувчиларда урганилаётган умумий қонуниятни узлаштириш учун эхтиёж уйготиши даркор; шундан кейин аниқ муаммоли вазиятлар системасининг хаммаси шу асосий масалани очишга хизмат қилади; -муаммоли вазиятлар шароитида ўқитувчи баён этадиган ўқув материалини ва ўқувчилар мустақил уздаштирадиган материални аниқлашга дифференциалланган тарзда ёндошиш керак; бир дарснинг узида, одатда, иккала типдаги материалдан фойдаланилади. Муаммоли ўрганиш учун очик ойдин ифодаланган сабаб-натижали богланган, энг муҳим сифатларни, ходисаларни, муносабатларни умулаштиришни, қонуниятларни аниқлашни талаб этадиган материал, яъни асос характеридаги материал танлаб олинади. Ахборот хикоя режасидаги аниқ материални ўқитувчининг узи баён этади. Шу сабабли педогогика адабиётида муаммоли ўқитишни тавсифлашда учрайдиган «муаммоли дарс» терминига тула кушилиб булмайди. Хотимада шуни таъкидлаб утиш зарурки, дарсда муаммоли вазиятлар хосил қилиш окибат натижада аниқ ўқув материалини онгли равишда узлаштиришга караганда анча куп нарсани билишга ёрдам беради, чунки ўқувчилар уларни ҳал этиб, фикрлашга, мулохаза юритишга, хулосалар чиқаришга урганадилар. Ўқитишнинг бундай усулуби инсонни актив, ижодий уйлайдиган қилиб тарбиялашга ёрдам беради. Ўқитувчи нутқининг техникаси. Ўқувчиларнинг янги билимларини суҳбат усулида баён этиш Ўқув материалини ўқувчиларга мувофаккиятли етказиш учун ўқитувчи баён этиш методикаси билан бир каторда нутқ техникасини хам яхши эгаллаган булиши керак. Нутқ

техникаси, купчилик холларда табиат инъоми булмай, балки уз устида тинмай ишлаш натижасидир. Ўқитувчи ўқув материалини хар хил тарзда баён этиб, бунда ижобий натижаларга эришишлари мумкин. Ўқитувчи мукаммал биладиган, ўқувчиларнинг чуқур ва пухта билим олишларига имкон берадиган методикагина яхши бўлади. шу муносабат билан нутқ техникаси юзасидан хар бир ўқитувчига бир хил даражада ва истаган холда ярайверадиган методик маслахат бериш кийин. Шунинг учун илгор педогогик тажрибани умумлаштиришга асосланган баъзи тавсияларни келтириб утамиз. Аввало шуни назарда тутиш керакки, дарсда ўқув материалини оғзаки баён этиш ташки самарага муллжалланган нутқ булмай, балки ўқувчиларга янги билимлар баён этишидир. Ўқув материалини ўқувчиларга караб, жонли тилда баён этишга харакат қилиш, «биз», «сиз», «биз сиз билан» каби олмошлардан купрок фойдаланиш, ўқувчиларнинг диккатига эътибор бериб туриш керак. Ўқувчи нутқининг ифодали булиши учун мимика ва имо-ишоралар катта аҳамиятга эга, чунки улар баён этилаётган материалларнинг маънавий буёгини кучайтиришга, унга уз муносабатини билдиришга ёрдам беради. Аммо мимика, имо-ишораларга хаддан ташқари берилиб кетиш ярамайди. ўқитувчи ўқув материалини баён этар экан, унга бефарк карай олмайди. Бу нарса ўқувчиларни хам бефарк карай олмайдиган қилади. Ўқитувчи баён этаётган материалнинг эмоционал буёги ўқувчилар эътиборини активлаштирилади. Таълим жараёнини ижобий эмоциялар асосида куриш зарур. И. П. Павлов ижобий эмоцияларга бош мия катта ярим шарлари махсулдор ишлашининг манбаи сифатида карар эди. Психологлар ижобий эмоцияларни инсон фаолиятининг кудратли стимули деб ҳисоблайдилар. Дидатика зерикиш таълимнинг ашаддий душмани эканлигини исбот қилган. Табиийки, баённинг эмоционал буёги имкоиятлари куп даражада фаннинг мазмунига боғлиқ. Гуманитар фанлар ўқитувчиларида бундай имкониятлар, масалан, умутехника ва махсус фанлар ўқитувчилрникига караганда анча катта. Бирок энг «курук» фан хам жонли, кизикарли, жозибали тарзда баён этилиши зарур. Бунга эришиш воситалари жуда куп. Бўлар жумласига тарихга кичикрок саёхат қилиш хам, кизикарли фактлар, амалда ишлатиладиган мисоллар келтириш хам, солиштириш хам киради ва хоказо. Хар бир педогокнинг нутқ сифати ва овоз тембри хар хил бўлади. Тегишлича машқ қилиб, овознинг ёкимли булишига эриши мумкин. Нутқнинг индивидуал камчиликларига,

масалан, димогдан сузлаш, сузнинг охирги қисмини «ютиб юбориш» ва шу каби камчиликларга бархам бериш зарур. Нутқни паразит сузлардан тозалаш лозим. Ўқитувчи ововзининг узи бемалол гапира оладиган охангини аниқлаб олиши жуда фойдали. Бу охангдан четга чиқиш нутқни жонлантиради. Нутқнинг паст баландлиги муҳим аҳамиятга эга. Ўқитувчининг аудиторияни тулдириб, энг охирги каторда утирган ўқувчилар хам эшитадиган овози нормал ҳисобланади. Бирок хаддан ташқари баланд овоз ўқувчиларни чарчатиб куяди. Нутқнинг тезлик ва баландлик даражасини, шунингдек, охангини ўқув материалининг кийинлик ҳамда муҳимлик даражасига караб узгартириш зарур. Муҳим қонун коидалар, тарифларни оддийрок ёки иккинчи даражали материалга караганда баландрок овоз билван ва секинрок баён этган маъкул. Хамма вакт аниқ ва равшан гапиришга харакат қилиш лозим. Янги терминларни айникса аниқ айтиш зарур. Тажрибали ўқитувчилар ўқув материалини баён этиш жараёнида айрим жумлалар орасида ва хар бир муҳим фикр ёки тарифдан кейин бир оз тухтаб-тухтаб оладилар. Бу хол уквувчилар эътиборини оширади ва баён этилаётган материални тушиниб олиши учун вакт беради. Нутқ техникаси ўқитувчининг кундалик иши натижасидир; уни доимо такомиллаштириб бориш учун қуйидагилар тавсия этилади: -бошқаларнинг қандай гапираётганини кузатиб бориш, ишдаги уртоклари, шунингдек, мажлис, маъруза, конфиренцияда гапирганлар нутқининг афзалликлари ва камчиликларини тахлил қилиш лозим; - хамма вакт уз нутқини машқ қилдиришга интилиш керак; нутқни Юқори маданиятли ва техникали қилишнинг энг яхши усули мажлис, кенгаш, семинар, педогогик укишларда кенг аудитория олдида нутқ сузлашдир. Янги билимларни сухбат методида баён этиш. Сухбат – ўқув жараёнини ташкил этишнинг савол-жавобли методи. Умумтехника ва махсус фанлар ўқитувчилари сухбатнинг иккита асосий туридан: асосий мақсади ўқувчиларга янги билимларни баён этишдан иборат булган сухбат ҳамда ўқувчиларнинг билимлари мустаҳкамланадиган, такрорланадиган, текшириб куриладиган ва бахоланадиган сухбатдан фойдаланадилар. Сухбатнинг хар бир тури учун уз методикаси хосдир. Агар сухбатдан кузланадиган мақсад янги билимларни билдиришдан иборат бўлса, ўқитувчи урганилиши керак булган масалани уртага ташлайди ва мантиқий мулохазалар йули билан ўқувчиларни муайян хулосага олиб келади. Бунда ўқитувчи ўқувчиларни

илгари олинган билимлар, кузатишлар, хаётий ва ишлаб чиқариш тажрибасини такрорлашга, ходисаларни солиштириш, таккослашга, уз фикрини баён этишга ундайди. Сухбатнинг асосий аломати – ўқув материалин мухокама қилишда ўқувчиларнинг бевосита иштирок этиши сухбатнинг узига хос хусусиятларини белгилайди. Бундай сухбат жараёнида ўқувчиларнинг билимлари ва тажрибаси сузлаб беришдагига караганда анча самарали аниқланади ва фойдаланилади, материални узлаштириш жараёни туларок ҳамда оперативрок назорат қилинади, илгари олган билимлари анча чуқурлашади, мустаҳкамланади. Жамоа сухбат умумий манфаатдорлик вазиятини яратади, ўқувчиларнинг эътибори ва кизкишини оширади, мушохадасини активлаштиради ташаббус ҳамда мустақилликни ривожлантиради, дарсда билимларнинг онгли равишда узлаштирилишини таъминлайди ва уй ишини осонлаштиради. Илгор ўқитувчилар сухбатининг гоявий мазмунига катта аҳамият берадилар, унинг имкониятларидан ўқувчиларнижамоалилик рухида тарбиялаш, ўқувчилар билимини эътикодга айлантириш учун, билиш ва ижодий кучларини ривожлантириш учун кенг фойдаланадилар. Сухбат ўқувчиларнинг янги билимларини идрок этишини таъминлабгина колмай, балки бу билимларни тушуниб олиши ва системага солишга имкон беради хам. Аммо янги материални баён этиш методи булган сухбат, бир канча афзалликларга эга булишига карамай, педагогикада «соф холда» нисбатан кам кулланилади. Бунинг асосий сабаби шуки, ўқувчиларни янги материални узлаштиришга секин-аста олиб келиш жараёни куп вакт олади ва ўқитувчинингг махсус тайёргарлик куришини: саволларни ўқув материалининг мантикига мувофик танлаш, таърифлаш, жойлаштиришни, ўқувчилардан кутилиши мумкин булган жавоблар ҳамда асосий хулосаларни уйлаб олишни, шунингдек анчагина вактни талаб қилади. Ўқувчилар урганиладиган материал юзасидан бир катор тайёргарликка эга булишлари кераклиги хам сухбатдан фойдаланишни кийинлаштиради: сухбатни «буш жойда» утказиб булмайди. Ўқувчиларнинг айни фан ёки бошқа фанлардан олган билимлари, кузатишлар, дарсликларнинг, справочникларнинг материалини, журналлардаги маколаларни, техникавий ва технологик хужжатларни ўрганиш, ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш таълими жараёнида ортирган тажрибаси, хаёт тажрибаси сухбат манбаи бўлади. Юқорида айтиб утилганлар асосида янги материални баён этиш методи булган сухбатдан фойдаланишнинг баъзи шартларини аниқлаш мумкин: -энг муҳим, принципиал аҳамиятга эга булган материални сухбат методида урганган маъкул;

-сухбат методида ўрганиш учун мазмуни аниқ мантиқий изчилликка эга булган материални танлаш зарур; -сухбатда ўқувчилар билимни муайян системага келтириш, фанлараро богланишни амалга ошириш, ўқувчиларнинг назарий билимлари билан ишлаб чиқариш тажрибалари уртасида богланиш урнатиш учун фойдаланиш энг катта самара беради; -сухбатни бошқа методлари: тушунтириш, китоб билан ишлаш, ўқувчиларнинг мустақил кузатишлари, намойиш қилиш, машқлар, лаборатория – амалий ишлар билан бирга кушиб утказган маъкул. Сухбатнинг мувафакиятли утиши куп жихатдан шу сухбат темасининг тўғри танланишига ва конкрет ўқув вазифасига боғлиқ. Сухбат темасини аниқ ифодала бериш, ўқувчиларга билимларни узлаштириш учун яна нималар қилиш лозимлигини курсатиб бериш жуда муҳимдир. Янги билимлар бериш мақсадида утказиладиган сухбат индуктив ва дедуктив усул билан олиб борилиши мумкин. Ўқитувчилар индуктив усулни ўқувчиларни узларида бор билимларга ва ишлаб чиқариш тажрибасига таяниб, мустақил хулосалар чиқаришга ва умумлаштиришлар қилишга олиб келадиган холлларда куллайдилар. Ўқитувчи келтириб чикарган ёки баён этилган коида, шарт, талабни ўқувчилар бошқа холларга татбик эта бошлаган, ўқитувчи саволига жавоб бериб ва унинг топширигини бажариб, янги ходисаларни анализ қила бошлаган, мазкур коидани ана шу ходисаларга татбик этиш мумкинлиги тўғрисида мулохаза юрита бошлаган вактда дедуктив усулдан фойдаланилади. Сухбатнинг самарали чиқиши учун ўқувчиларга бериладиган саволни тўғри танлаш, таърифлаш ва куйиш ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Эвристик, излаш сухбатида саволларни ўқитувчи фаолиятининг формаси дебгина карамаслик керак. Ўқитувчи уртага ташлаган хар бир савол ўқувчилар онгида тегишли савол тугдириши, пайдо булган ноаниқликларга бархам бериш истаги хосил қилиши, янги ассоциацияга ундаши зарур. Шу нуктаи назардан караганда, савол фикрнинг билиш билан билмаслик уртасида турадиган, янги мулохаза ҳамда тушунчалардан олдин келадиган ва айни вактда уларнинг хосил булишига ёрдам берадиган алохида формасидан иборат, деб айтиш мумкин. Ана шу асосланилганда, саволга нисбатан куйиладиган асосий талаб ўқувчиларнинг актив фикрлаш фаолиятини, зехнини устиришдан иборат. Бундан ташқари, саволларга нисбатан куйиладиган талабларни айтиб утиш зарур: -қисқалик ва аниқлик; мақсадга мувофиклик; -мантиқий равшанлик ва оддийлик; -сухбатнин бундан олдинги саволлари ва мавзуси билан боғлиқлиги;

-мазмун ва шаклининг аниқлиги; -амалий йуналганлик; -ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш тажрибасини ҳисобга олиш. Асосий кушимча, ёрдамчи саволлар бўлади. Асосий саволлардан кузда тутиладиган мақсад – энг муҳим материални очиб бериш; кушимча саволлардан кузланган мақсад – асосий материални аниқлаштириш, унга аниқлик киритиш; ёрдамчи саволлардан кузда тутиладиган мақсад – таниш маълумотларни ўқувчилар эсига туширишга ёрдам бериш, ўқувчилар фикрини зарур томонга каратиш. Янги материални сухбат методида баён этишда ўқувчиларга бериладиган саволлар нихоятда хилма хилдир. Саволларнинг қуйидаги гуруҳларини ажратиб курсатиш мумкин: -нарсаларни, уларнинг тасвирларини, ходисалар, жараённлар, фактлар ва шу кабиларни солиштириш ҳамда таккослашга оид саволлар; -урганилаётган фактлар, ходисалар, жараёнларни умумлаштириш ва уларнинг муҳим аломатларини ажратиб курсатишга доир саволлар; -билимлардан бир хил вазиятларда фойдалана билишни аниқлаш учун бериладиган саволлар; -сабаби изохлашга оид саволлар; -исботлашга оид саволлар, «ха» ва «йук» эканлигига исботлар келтириш; -фанлараро богланишни урнатишга оид саволлар; -тушунчааларни таърифлашга оид саволлар. Ўқувчиларнинг жавобларига нисбатан куйиладиган талаблардан, аввало, онглилик ва асосланганликни айтиб утиш керак. Хар бир жавоб ўқувчининг фикрлаш мустақиллигини акс эттириши лозим. Ўқитувчи ўқувчилардан техника жихатидан ва адабий жихатдан саводли ифодаланган аниқ ҳамда равшан жавоб кайтаришни талаб қилиши шарт. Ўқувчиларнинг нутқ маданиятини тарбиялашга фикрлаш маданиятини тарбиялашнинг таркибий қисми деб карамок лозим. Сухбатни ташкил этишга нисбатан куйиладиган талаблар, биринчи навбатда, саволлар куйиш усулларига ва ўқувчиларни жавоб кайтариш учун ундашга таалуклидир. Саволларни бутун гуруҳга бериш, сунгра ўқувчилар жавоб беришга тайёрланиши учун бир оз танаффус қилиш, шундан кейингина бирор ўқувчининг фамилиясини аташ тавсия қилинади. Сухбатнинг мантиқий режасига катъий амал қилиш жуда муҳим. Саволлар билан жавоблар шундай тартибда келиши керакки, ўқувчилар мавзунинг изчиллигини хамма вакт сезиб турадиган булсин. Сухбат жараёнида ўқувчилар эътиборини бутун

урганилаётган материални тушуниш учун асосий булган факт ва хулосаларга каратиш алохида аҳамиятга эга. Ўқитувчи сухбат ипининг учини хамиша уз кулида тутиб туриши керак. Шу билан бирга саволлар куйишнинг ва уларни таърифлашнинг илгари белгилаб куйилган тартибига кур-курона амал қилиш ярамайди. Саволларни ўқувчиларнинг жавобларига караб хар қила билиш, фикрларнинг боришини тартибга солиш, хар қайси ўқувчининг кучли ва кучсиз томонларини ҳисобга олиш зарур. Агар ўқувчи саволга жавоб кайтаришга кийналса, бошқа ўқувчини чакиришга шошилиш ярамайди, саволни ўқувчига тушунарлирок булган янги варинатда бериш ва тўғри жавоб йуналтириш мумкин булган бирор фактни эслатиб утиш лозим. Аммо жавобни очик ойдин берувчи саволлар бериш ярамайди. Сухбатни якунлар ясаш билан тугаллаш зарур: ўқитувчи сухбат жараёнида урганилган масалаларга аниқ таърифлар беради. Хозиргача гап сухбат олиб бориш усули тўғрисида борди, бунда саволларни ўқитувчи берди, ўқувчилар эса бу саволларга жавобларни уйлаб курдилар ва ўқитувчи рахбарлиги остида маълум хулосага келдилар. Сухбатнинг бундай тузилиши энг типикдир. Лекин сухбат жараёнида ўқувчилар хам савол бериши мукин; ўқувчилар саволни ўқитувчига хам, гуруҳдаги уртокларига хам бериш мумкин. бундай методик усулнинг афзаллиги шундаки, биринчидан, ўқитувчи, саволнинг характерига караб, ўқувчилар билимининг канчалик чуқур эканлиги, уларнинг билиш активлиги, кизикувчанлиги ва урганилаётган ходисаларни тушуниш даражаси тўғрисида бир фикрга келади; иккинчидан, купинча чуқур, асосли савол бир-бири билан кетма-кет богланган бошқа саволларнинг узлуксиз занжиридан иборат бўлади; биринчи саволнинг ҳал қилиниши иккинчи, учинчи саволни келтириб чикаради ва, шундай қилиб, ўқувчилар актив ишга жалб этилади. Бу холда саволлар ўқувчилар билимлари ва кизикишларининг чуқурлик мезонигина эмас, балки бу кизикишни кувватлаб турувчи восита хам бўлиб колади. Ўқитувчининг вазифаси саволарнинг мураккаблигини ва педагогик кимматини доимо ошира бориб, ўқувчиларни саволлар беришга ундашдан иборат. Ўқувчиларни савол беришга ундаш усулларидан қуйидагиларни таъкидлаб утиш мумкин: ўқитувчининг укиб чиқилган матн, расм, курсатма кулланмага оид саволлар тузиш тўғрисида ўқувчиларга берадиган топшириги; жавоб кайтараётган ўқувчига, ўқитувчига саволлар беришни таклиф эитш; ўқувчиларни атайлаб муайян кийинчиликларга тукнаштириш ва хоказо.

Асосий адабиётлар: 1. Янги турдаги ўқув муассасалари тўғрисидаги ҳужжатлар тўплами. Ўзбекистон Республикаси халқ таълими вазирлиги. 1994. 2. Халилов Н.А. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг таълим тўғрисидаги Қарорлари. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. -Т. 1998. 3. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. Институт проф.обр. Министерства Образования России. –М., 1995. -336с. 4. Давлатов К. Меҳнат ва касб таълими назарияси ҳамда методикаси. – Т.:Ўқитувчи,1992. 5. Меҳнат таълими методикаси. Д.А.Тхоржевский таҳрири остида. – Т.: Ўқитувчи,1987. -444б. 6. Педагогика. А.Қ.Мунавваровнинг умумий таҳрири остида. – Т.:Ўқитувчи,1996. 200б. 7. Турсунов И.Й., Нишоналиев У.Н. Педагогика курси. Дарслик. – Т.:Ўқитувчи, 1997.-232б. 8. Фарберман Б.. Составление педагогических тестов. –Т.:ТАДИ.1993. - 80с. 9. Акмалова С.А. Таълим назарияси дидактика масалалари бўйича ўқув қўлланма. –Наманган: 1993. 10. Мирсаидов К.Ж. Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими. –Т.: Ўқитувчи, 1996. 11. Скакун В.А. Ишлаб чиқариш таълими устози учун қўлланма. –Т.: Ўқитувчи,1992. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Таълимни ташкил этиш шакллари

Бошланғич синфларда таълимни ташкил этишни ўзига хос хусусиятлари

Мехнат таълими дарсларини ташкил килиш шакллари

Таълимни ташкил этиш шакллари ва турлари

Таълимни ташкил этиш турлари ва шакллари