Умумий таълим мактаби ўқувчиларининг жисмоний тарбияси

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

139.5 KB

Скачать

Умумий таълим мактаби ўқувчиларининг жисмоний тарбияси Режа: 1.Ўқувчи жисмоний тарбиясининг асосий шакллари ва машғулот формалари 2.Ўрта махсус ҳунар касб лицейлари умумтаълим мактабларининг ўқувчи ёшларини ҳаракатга ўргатиш ва машғулотларда жисмоний сифатларнинг ривожлантириш, таълим жараёнларининг принциплари 3.Ўқувчилар жисмоний тарбиясининг ўқув ишлари шакли 4.Жисмоний тарбия дарсининг вазифалари ва унга кўйилган талаблар 5.Жисмоний тарбия дарсини ташкиллаш ва ўтказишнинг усулий асослари 6.Жисмоний тарбия дарснинг мазмуни

« Мактаб ёшидаги болаларда жисмоний тарбия жараёни биз педагоглардан мактабда ишлаш учун жисмоний тарбилнинг асоси нималардан иборатлиги, унинг мазмуни, ташкил қилинишини, болаларни ҳаракатга ўргатиш мегодикасини билишни талаб килади». Мактаб ёшидаги болаларда жисмоний тарбия жараёнининг мақсади аста-секинлик билан уларни жисмоний камолотга эришиши ва шу аснода ҳаётга, ижодий меҳнатга ва Ватан мудофаасига тайёрлашни назарда тутади. Ўқувчилар жисмоний тарбияси жараёнида умумий ва хусусий вазифалар ҳал қилинади. Умумий вазифалар — билим бериш, жисман тарбиялаш ва соғломлаштиришдан иборат бўлиб, хусусийлари эса жисмоний тарбиядан Давлат таълим стандарти дастуридаги махсус вазифалар тарзида хал килинади. Хусусий вазифаларга қуйидагилар киради: 1) ўқувилар организмининг соғлигини мустаҳкамлаш, ривожлантириш ва чиниқтириш; 2) турли хилдаги меҳнат фаолиятига тайёр бўлиш учун шу ёшга хос бўлган жисмоний сифатларни ривожлантириш; 3) ҳаёт учун керакли ҳаракат малакалари ва кўникмаларини ривожлантириш ва кейинчалик керак бўладиганлари билан қуроллантириш; 4) ўқувчиларга жисмоний маданиятга оид янги билимларни бериш; 5) ўқувчиларни жисмоний машқлар билан мунтазам шуғулланишига қизиқтириш ва унга одатни шакллантириш; 6) ўқувчиларни жисмоний маданият фаоллари килиб тарбиялаш ва бу билан уларда ташкилотчилик кобилиятини тарбиялашдек вазифаларни ҳал килади. Бу вазифалар маънавий тарбиянинг элементлари ҳисобланган ахлоқий руҳий эстетик ва меҳнат тарбияларининг вазифалари билан биргалиқда укувчиларни ёшини улғайиши, жисман тайёргарлигига караб ўқитишнинг айрим этапларида аникликлар киритилади ва мактаб ёшининг куйидаги 3 хил

гуруҳидаги таълим тарбия ишларида ҳал қилинади. Мактаб ёшининг 6 (7), (10) 11 ёшлиларда (1-4 синфлар) организмИ табиий ривожланишида бўлади. Биз уни гармоник ривожланишини йўлга қўйишимиз керак бўлади. Марказий нерв тизимидаги бошқариш функцияси, ҳаракат таянч аппарати фаолияти ишини, юрак-томир, нафас олиш органлари ишини янада ривожлантиришга эътибор берилади, булардан ташқари қоматни тўғри тута билишга ўргатилади. Бу жараёнга шахсий гигИена қоидаларига оид билимлар кўшиб бериш билан тарбия жараёни йўлга қўйилади. 12-15 ёшлиларда (5-9 синфлар) жисмоний машқлар ўсаётган ёш организмга самарали таъсир кўрсатади. Шунинг учун жисмоний сифатларни ривожланишига қулй имкониятлар очилган бўлади. Жисмоний тарбиянинг жисмоний билимлар бериш вазифаси ҳаётда учрайдиган ҳаракат малакаларини рационал техникаси билан таништириш (гимнастика, енгил атлетика, спорт ўйинлари, зелосипедда юриш ва спорт тактикаси)га оид оз бўлса ҳам назарий тушунча беришдир. Бу даврда болаларни «Алпомиш» ва «Барчиной» махсус тестининг талаблари ва нормаларини топширишга тайёрлаш йўлга қўйилади. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш натижасида спорт маҳоратини ошаётганлигини, жисмоний маданиятни жамиятдаги роли ва аҳамиятини тушунтириш жараёни йўлга қўйилади. Аста секинлик билан ташкилотчилик қобилияти такомиллаштирилади, мусобақа қоидалари ўзлаштирилади, ҳакамлик қилиш магакалари ривожлантирилади ва чиниқтириш мақсадида табиатнинг соғломлаштирувчи кучларидан фойдаланишга ўргатиш лозим бўлади. 16-18 ёшдаги умумтаълим мактаби, академик, касб-ҳунар лицейлари ва коллежларнинг ўқувчилари организми ёши улғайган сари бакувватлашади. Жисмоний тарбия эса бу жараёнини янада кучайтиришга йўналтирилади. Жисмоний машклар билан тизимли шуғулланиш таъли.м тизимининг шу ёшдагиларида иш қобилиятини яхшилаш, асосий ҳаракат фаолиятлари учун чидамлилик заҳираларини ошириш, ўз танасини бошкара олиш, куч,

тезкорлик, чакконлик ва бошқа ҳар томонлама жисмонан гармоник тарбия аломатларини чукурлаштиришга эътиборни кара гади. Организм ўсиб борар экан унинг функционал имкониятларини ошиб бориши ҳам табиий. Олдин эгалланган ҳаракат малакалари заҳираси базасида янги, кейин эгалланиши лозим бўлган харакат малакалари учун пойдевор яратилади. Бу ёшдагиларда уларнинг жисмоний маданият соҳасидаги билимларни бойитиш, спорт тренировкаси асослари, спортчини ўз-ўзини назорат қилиши коидаларига ўргатиш мақсадга мувофик бўлади. Жисмоний тарбия воситалари. 6 (7) - (10)11 ёшдаги болалар жисмоний тарбияси учун асосий восита килиб асосий гимнастика, ҳаракатли ўйинлар, роликли конькида, велосипедда юриш, экскурсия ва саёҳат ҳамда табиат қўйнида ўйналадиган ўйинлар ва жисмоний машқлар олинган. Бу ёшдагиларда сузиш, теннис бўйича мунтазам машғулотлар уюштириш мумкин. Соғлиги ёмонлашган болаларга махсус машғулотлар — даволаш гимнастикаси тарзидаги ёки махсус тиббий гуруҳга ажратилган болалар учун алоҳида машғулотлар йўлга қўйилади. 16-18 ёшдагилар учун жисмоний тарбия воситаси қилиб асосий гимнастика (кичик ёшдагиларга нисбатан оғирроқ машклар билан), танани бошкариш машклари, «Алпомиш» ва «Барчиной» махсус тести машклари, тўсиқлардан ошиш, жамоа бўлиб ўйналадиган ҳаракатли ўйинлар (осонлаштирилган қоидада) ва бошқалар олинади. Бу ёшда спорт ўйинларига, гимнастика, енгил атлетика, роликли конькида юриш, югуришдек спорт турларида болалар юқори натижаларига эришишлари мумкин. булардан ташқари уларда туристик походлар, пиёда юриш, кросслар ҳамда далада ўйналадиган ва ҳарбийлаштирилган ўйинлар ўтказилиши мумкин. 36-18 ёшдагилар учун (лицейлар) асосий ва спорт гимнастикаси ва бошка спорт турлари восита бўлади. Умумий жисмоний тайёргарлигининг кўрсаткичлари «Алпомиш» ва «Барчиной» комплекси талаблари ва нормалари даражасижа бўлиши лозим. Булардан ташқари сайир ва походлар

уюштирилишини тарбия жараёнидаги самараси катта бўлиши мумкин. 1.Ўқувчи жисмоний тарбиясининг асосий шакллари ва машғулот формалари Ўқувчиларнинг жисмоний тарбиясининг машғулотлари мактабда ўкув ишлари, синфдан ташкари ишлар физкультура соғломлаштириш ишлари, мактабдан ташкари муассасаларда ва оилада куйидаги шаклларда: «жисмоний тарбия дарси», «дарсгача гимнастика», «физкультура дақиқалари», «катта танаффусдаги уюштирилган ўйинлар», «спорт кўнгил очишлари (вақт ўтказиш учун)», «узайтирилган кунли мактаблардаги жисмоний маданият машғулотлари», «спорт секциялари», «байрамлари, мусобақалар «Қувноклар ва зукколар» учрашувлари, «Саломатлик купи» во ҳ.к.дек ўндан ортик хил синфдан ташкари ишлар тарзида ташкилланади. Мактабдан ташкари муассасаларда жисмоний тарбия: Болалар, ўсмирлар спорт мактаблари, спорт иншоатлари ва сув ҳавзалари, истироҳат боғлари, маданият уйлари, маданият маройлари қошидаги спорт секциялари, жисмоний тарбия кружоклари, уй жой бошқармалари, маҳалла фукаролари йиғини томонидан йўлга қўйилаётган болалар спорт секциялари ва бошқалар тарзида соғлиги, ёши, жисмоний тайёргарлигига қараб ажратиб олиниб, турли ёшдагилар учун мунтазам равишдаги машғулотлар ташкилланади. Ўзгариб турадиган таркиб билан ўйинлар, оилавий мусобақалар улоқтирувчилар куни, оммавий кросслар (югурувчилар куни), турли хил конкурслар ўтказилади. Оилада жисмоний тарбия уй шароитида, дарс тайёрлаш пайтидаги физкультура минутлари, жисмоний тарбиядан уйга берилган вазифаларни бажариш, спорт характеридаги машқлар, оилавий саёҳатлар ва жисмоний машқлар билан мустақил шуғулланиш мушғулотлари, ўйинлар, тренировкалар сифатида уюштирилади.

2.Ўрта махсус ҳунар касб лицейлари умумтаълим мактабларининг ўқувчи ёшларини ҳаракатга ўргатиш ва машғулотларда жисмоний сифатларнинг ривожлантириш, таълим жараёнларининг принциплари Мактаб ёши ҳаракатга ўргатиш учун энг кулай ёшдир. Худди мана шу йилларда болалар юқори эгилувчанликга, кучли ва тез нерв қўзғолишига эга бўладилар ва шунга кўра ҳаракатларнинг шартли рефлексларини енгил ҳосил бўлиши билан ажралиб турадилар. 14-15 ёшда ҳаракат анализаторларининг ривожланганлиги меъёрига етади. Мактабни тугаллаш даврига келиб ўқувчилар хилма-хил даражадаги ҳаракат малакаларига эга бўладиган. Бу ўз навбатида жисмоний машкларни, меҳнат фаолиятида ва ижтимоий ҳаётда турмушда, ўзларининг соғлигини мустаҳкамлашга, жисмоний тайёргарликни оширишга қўллай оладилар. Ҳаракат ўргатиш шуғулланувчини жисмоний ривожланганлиги ва жисмоний тайёргарлиги ҳамда жисмоний сифатларини даражасига қараб амалга оширилади. Катта, ўрта, кичик ёшдаги ўкувчиларни ҳаракатга ўргатишда умумий методик принципларни қўллашга алоҳида эътибор берилади. Онглилик ва фаоллилик принципига мувофик йилдан йилга болалар ўргатилган ҳаракат фаолияти ҳакида билимларга эга бўла боришлари, бажарилган ҳаракат нимага фақат айнан шундай бажарилиши кераклиги, бошқача бажарилса кандай хатолар содир бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр юрита оладиган бўлишлари лозим. Бу билан уларнинг фикрлаш доираси Кенгаяди. Кичик ёшдаги жисмларни кўриш оркали фикрлайдиганларда ҳаётий мисоллар билан, жисмоний машқнинг аҳамияти уни кундалик турмушда кўлланилиши шуғулланувчини соғлиги учун аҳамияти ва бошқалар ҳақида ҳаётий мисоллар келтирилса бас. У- IX синф ўкувчиларига нисбатан қийин ҳаракат малакалари берилади.

Бу жараён ўрганилган материалларни кўп маротаба қайтариш оркалигина амалга оширилиши, шундагина юқори натижалар учун кўп тер ва оғир машақкатлар тортиш кераклиги уларнинг онгига сингдирилади. Бу ёшдагилар психикасига эътибор бериш муҳим аҳамиятга эга. Улар ўрганилаётган ҳаракат фаолиятини тездагина эгаллаб олишга уринадилар. Бу билан улар хатоларга йўл қўядилар. Шунинг учун ҳаракат техникаси устида ишлаш оғир эканлигини алоҳида тушуктириш муҳим аҳамиятга эга. Уларни ҳаракатларни ўзлаштиришда бирбиридан хатолар топишга мажбур қилиш, хатоларни кўра билиш, таҳлилга ўргатиш ва бўлажак хатоларни олдини олишга замин яратади. Қолаверса ўқитилган мавзуларни қайтаришда уларни гуруҳчаларга раҳбарлик килишга ўргатишни ҳаётий аҳамияти катта. Мустақил фикрлашга эътибор бериш муҳим аҳамиятга эга. Юкори синф ўкувчиларига янги адабиётлар, спорт тактикаси ҳақида тушунчалар, мустақил шуғулланишлари учун маслаҳатлар бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Бажариб кўрсатиш принципы ўкувчиларда ўша ҳаракатлар ҳакида аник тушунчалар ҳосил қилишда муҳим роль ўйнайди. Кичик ва ўрта ёшдагиларда таклид қилиш рефлекси жда ривожланган бўлади. улар кўрсатилган ҳаракатларни айнан ўзини, нусхасини, тезда ва бутунлигига кайтара оладилар. Шунинг учун бу принципига риоя қилиш ўқитувчидан алоҳида эътиборни ҳамда ўкувчилар бажараётган машқни аҳамиятини мукаммал тушунтириш лозимлиги талабини қўяди. Юқори синф ўқувчилари турли хил тайёргарликларни ўтадилар, ҳаракатларни ўзлари мустакил кузатиб баҳолай олиб малакаларига эга бўлиб қоладилар. Машқларни яхши бажарадиганларини, яхши намойиш кила оладиганларини тарбиялаш .мақсадга мувофиқ бўлиб, улардан ўқитувчилар машғулотлар пайтида ёрдамчи сифатида фойдаланишлари мумкин. Ҳаракатни бўлакларга ажратиш билан ўргатиш ва ўки~ тишни индивидуаллаштириш принципи — кичик мактаб ёшдагиларга қўлланганда айрим ҳаракатларни ажратиб олиш ва уни аниқ бажариши қийинрок кечади.

Улар тез чарчайдилар ва тез тиклана оладилар. Айниқса бир хил ҳаракатлар тез чарчашни тезлаштиради. Булардан ташқари тананинг айрим мускулларини маълум муддатга ушлаб туриш (статик ҳолатдаги) машклари тез толдиради ва шунинг учун бундай машқларни кўллашдан қочиш лозим. Биринчи синфдан бошлабок ўкувчилардан айрим машқларни бажариш учун бор имкониятларни сарфлашини талаб қилиш керак бўлади. чунки уларнинг жисмоний тайёргарлиги ва нерв фаолиятининг типологик хусусиятларига катта эътиборни талаб килади. Мунтазамлилик принципи ҳаракатга ўргатиш режалаштирилган материални қатор машғулотларда кўпроқ қайтариш талабини қўяди. Мавзу ўзлаштирилгандан сўнгина бошка вазифага ўтилади. Кичик, ўрта ва катта мактаб ёшдагилар бир ёки бир неча дарсни (ёки тренировкани машғулотини) қўйиб юбориши, уларда тизимли катнашмаслиги, таълим жараёнига салбий таъсир кўрсатади ва ўзлаштириш жараёниии чўзилишига сабаб бўлади. Талабларни аста-секинлк билан ошириш принципи ҳаракатга ўргатишда бажарилаётган машқни аста-секинлик билан қийинлаштириш, юклама меъёрига нисбатан керак бўлган талабларни кўйиш, нерв-мускул жараёнида қоординацион ўзгаришлар содир бўлиши билан боғлик қоидаларга риоя қилишни тақазо этади. 1-Ш синфларда бажариладиган ҳаракат турларини тез-тез ўзгартириш мақсадга мувофикдир. Машк бажараётганда зўриққан мускул навбатдаги мускулларга нисбатан дам бериши амалиёлдан маълум. Мускулларни 5-8 сек ошиқ зўриққан ҳолда таранг ушлаб туриш бу ёшдагилар учун тавсия зтилмайди. Машқни бажариш ва уриниш олдидан ўқувчини кўп куттириш тавсия килинмайди. Навбат кутиш тик туришдан иборат бўлмай асосий ҳаракатни бажаришда иштирок этмайдиган бошка мускул гуруҳлари учун зўрикиш берадиган харакатлар билан алмаштирилиши, қорин, кўкрак, бел мускулларини ривожлантирадиган, нормал нафас олиш малакасини шакллантирадиган машкларни бажариш тавсия килиниши ҳам мумкин. Машқ усулиятини ўсмирларга кўллар эканмиз диққатни гавдани туғри

тута билиш, рационал ритмда нафас олиш (айниқса юриш ва югуриш машклари)га каратишимиз зарур. VIX синфдагилар кўрганини илиб олиш кобилиятига эга бўладилар. Ҳар бир ҳаракатини тез ўрганадилар. Уларда айниқса енгил атлетика машкларига қизикиш катта бўлади. Машкларни бажаришда айнан ўша машқни нимасига куч сарф килиш ёки машқдан сўнг машкни бажариш учун зўриқган мускулни бўшаштиришни билишга ўргатиш, чиройли, юқори даражали куч сарфлагандагидек ҳаракатларни бажаришга ўргатиш керак бўлади. Юкори синфдаги болаларда жисмоний машкларни кўпрок куч талаб қилувчиларини, чидамлилик ва бошқа жисмоний сифатларни ривожланишига олиб келадиганларини бериш тавсия қилинади. Ҳаракатга ўргатишнинг этаплари. Жисмоний тарбия дарсида жисмоний машқларга ўргатиш жараёни ҳаракатга ўргатишнинг асосини ташкил килади. Раем, ашула ва бошқа дарсларда болалар диққати жуда актив бўлади. Жисмоний тарбия дарсларида ҳам машкларни ўзлаштиришда болалар дикқатини юқорида қайд қилинган дарслардагидек бўлишига эришиш керак. Ўргатишнинг бошланғич этапи. Машқни бажарилишини бошланиши биланок тушунтиришга, дикқат билан эшитишга эришиш, бажарилаётганни тўла тасаввур килиш, ижрони таҳлили ва уни бажаришга зўр иштиёкни, интилишни пайдо килиш лозимлиги таълимнинг бирламчи этапини асосий мазмунини ташкил этади. Кичик ёшдагиларга иложи борича ўйин тарзидаги харакатларни ўргатишни йўлга қўйиш ўқитишнинг бошланғич этапни асосий вазифасидир. Болаларда ўша фаолиятга керак бўлган ҳаракатни бажармасликка олиб келадиган сабабларни кўра билиш, ўргатишнинг самарали бошланишига ижобий таъсир кўрсатади ва ўқитишда яхши натижа беради. Ўсмирларга машғулотлар пайтида энг дастлабки бажариш улар учун таниш шароитда, ташки қўзғатувчисиз, чалғитувчиларсиз амалга оширилиши муҳим. Профессор Касъяновнинг ёзишича тажриба мактабининг дарсига

тажриба ўргангани бир гуруҳ назоратчилар келган. Уни курган ўқитувчи, болалар яхши курган спорт жиҳоаларида, болалар учун таниш бўлган машклардан фойдаланиб машғулот ўтказган. Ажабланарлиси шу бўлганки, ўқувчилар ўзлари дуппадуруст аввал бажарган машқларини бажаришда ҳам анча қийинлашган. Дарсда қатнашаётган назоратчилар ўкувчилар учун қўшимча кўзғатувчи бўлган, бу билан ўқувчиларнинг бош мия ярим шарлари пўстлоғида янги кўзғалиш ўчоғи вужудга келиб мавжуд шартли ҳаракат рефлексларини нормал ўтишига тўсиқ юзага келганлиги кузатилган. Юкори синфдагилар ҳаракатларни биринчи кўришданоқ яхши бажаришлари мумкин. Бунга сабаб уларнинг жисмоний тайёргарлигининг юқорилиги ва уддалаш қобилиятларини етарлилиги сабаб бўлиши мумкин. Ҳаракатга ўргатишда, ўрганилиши лозим бўлган машкни дастлаб мускул кучни оз сарфлаб, ҳаракатларни секинлаштирилиб бажариш билан ўргатилса материал осон ўзлаштирилади. Бир хил ҳаракатни узок такрорлаш харакатга ўргатиш самарадорлигини пасайтиради. Шунинг учун ўша ҳаракатга монанд, бажариш техникаси ўзлаштирилаётган машқга яқин жисмоний машқлар ёки ҳаракатли ўйинлардан фойдаланишнинг самараси катта. Амалий материалларни ўзлаштириш ўз навбатида янгисини ўзлаштиришни осонлаштиради. Узунликга сакраш, масофада тез югуришни осонлаштиради. Аммо машғулотлар давомида бир машғулотда, дарсдан бир хил жисмоний сифатни ривожлантирувчи машқларни танлаш болаларда дарсга қизиқишни сўндиради. Юкори натижаларга эришиш учун айрим машқларни кўп мароталаб такрорлаш зарур. Амалиёт шуни исботладики 60 м га IX синф ўқувчиси И ,4 сек натижасидан 0,9 секундга' тушунтургунча 2 йилда махсус машқлар билан қўшганда 26 км югуриши керак экан. Мустаҳкамлаш ва такомиллаштириш этапи ҳаракатга ўргатиш жараёнида муҳим аҳамиятга эга ва бу жараён ўқувчиларнинг ёши хусусиятлари билан боғлиқ. Ўзлаштирилган ҳаракат малакаси ярим шарлар

пўстлоғида ҳали чукур из колдирмаган бўлади. Уни чукурлашиши мустаҳкамлаш ҳамда такомиллаштириш этапида меъёрига етади. Ҳосил бўлган «из» маълум давр ўлтандан сўнг ҳам эски малакани қайтадан тикланишига сабабчи бўлиши мумкин. Ўқувчиларда жисмоний сифатларни ривожлантириш. Кичик мактаб ёшидагиларда жисмоний сифатлар ривожланади. Лекин бу ривожланиш маълум йилларда айрим сифатларни олдинлаб, маълумотларини эса кечроқ ривожланишига олиб келиши мумкин. Бунга яшаш шароити, кун тартиби, жисмоний меҳнат ва катор бошқа ижтимоий факторлар сабаб бўлади. Бундан ташкари ёшлар, ўсмирлар ва кичик ёшдагиларни жисмоний сифатларини тарбияланиши табиий равишда ўзгараётган ва ривожланаётган организмнинг хусусиятларига ҳам боғлиқ. Энг муҳими мақсадга мувофик ҳолда уюштирилган Машғулотлар ҳаракат сифатларини ривожлантиришда асосий ролни ўйнайди. Ҳаракатга ўргатиш билан бу жараён ўзаро узвий боғлиқ бўлиб қуйидагиларга йўналтирилган: 1. Жисмоний сифатлар, турли хил ёшдагиларда, ҳар хил ривожланган бўлиб, ҳаракат малакаларини эгаллашда муҳим аҳамиятга эга. Уларни ривожланиши организмнинг функционал қобилиятини яхшилайди ва кучайтиради. 2. Айрим ҳолларда маълум ёшдагиларда учрайдиган жисмоний сифатларни ривожланмай қолиши ёки орқада қолиши ўзлаштиришни орқага суради. 3. Айрим жисмоний сифатларини эса нормал ривожланишини четга бурилишига йўл қўймайди. 4. Жисмоний сифалларни ривожлантириш учун ортиқча меҳнат қилишга, энергия сарфлашга йўл бермайди. Собиқ Иттифоқнинг Физкультура илмий тадқиқот институтларининг тадқиқотлари натижаларига Караганда мактабда факат жисмоний тарбия дарсида шуғулланиши билан чекланган болалар билан, шу ёшдаги, ўша

синфда енгил атлетика секциясида шуғулланган болалар орасида жисмоний сифатлар ривожланишида фарк юзага келади. 10 ойлик машклар давомида секцияга борганларнинг кафтини станвой кучи 4-6 ва 8-10 кг бўлган. Фақат дарсда шуғулланганларники эса 2-3 ва 4-6 бўлган холос. Демак, махус йўналтирилган машғулотлар жисмоний сифатларни ривожлантиришда катта рол ўйнайди. Куч, чидамлилик, чаққонлик, эгилувчанлик, тезликни ривожлантиришда ўша сифатлар учун мое, талабга жавоб берадиган машклар танлаб олиниб, унинг меъёри, боланинг ёши, жинси ҳамда жисмоний тайёргарлигига қараб берилсагина ўқувчиларни гармоний тарбиясини тўғри йўлга қўйиш мумкин бўлар экан. Ҳаракатга ўргатишда машкларни барча жисмоний сифатларга мослаб танлаш ва улардан максадга мувофиқ фойдаланиш билан жисмоний сифатларни ривожлантириш мумкин. Айрим машқлар билан алоҳида жисмоний сифатлар ажаратиб ривожлантирилиши мумкин. Акробатикадаги олдинга думбалоқ ошиш машқи чакконлик ва танини бошқара олишни тарбиялайди, 30 метрга тез югуриш тезкорликни ва ҳ.к. Шунинг учун биз уларни ўша сифатини ривожланишига омил бўлади десак хато килмаган бўламиз. Лекин жисмоний машкларни бажартириш усулияти орқали ўша машқни бошқа қатор жисмоний сифатларини ривожлантириш учун восита қилиб фойдаланса хам бўлади. Теннис тўпини бир маромда ерга уриб туришимиз олднига чакконликни тарбияласа, уни кучлироқ уриб, сўнг илиб олишни машқ килсак кучни ва ҳаракат координацияси тарбияланади. Шу машкни бажариш муҳлатини 30-20 сонияга чўзсак (ерга уриб турсак) чидамлилик тарбияланади. Бу билан жисмоний машкларни мақсадли бажартириш методикаси жисмоний сифатларни ривожлантиришда асосий омил ролини ўйнайди. Айрим жисмоний сифатларни тарбиялашга эътибор берайлик: Чакконлик 1-1У синф ўкувчиларида кейинги синфдагиларга нисбатан осон ривожланади. Бу нерв жараёнидаги қўзғалиш билан тормозланишни тез

ўрин алмаша олишига боғлиқ. Бизга маълумки, бу ёшдагиларда нерв алмашинуви тез кечади. Шунинг учун асосий омил қилиб майда гуруҳ олинади. Ҳаракатли ўйинлардаги бир хил реакциялар кутилмаганда бошқа бир хили билан қисқа вақт ичида ўрин алмашади. Масалан, «Кун ва тун» ўйини чакконлик сифатини яхши ривожлантиради. Ўсмирларда чакконлик бошка ҳаракат сифатларига нисбатан анча ривожланган бўлади. Чунки уларда организмни ривожланиши суръати 5'та юқори, уларга олдинги ёшдагиларга нисбатан оғирроқ машқлар тавсия килинади. Тўпни ирғитиб оёқни кўтариб уни остида қарсак килиб илиб олиш ёки 360°га айланиб илиш, хилма-хил мувозанат сақлаш машклари, таниш бўлган ўйинларнинг кийинлаштирилган вариантлари қўлланилади. Чакконликни тарбиялашда спорт ўйинларининг аҳамияти катта. Катта ёшдаги мактаб ўкувчиларида кўпроқ гавдани бошкариш, тўсиқлардан ошиш, таяниш ва осилишдек оғир жисмоний машқлар танланади. Тезлик. Кичик ёшдагиларда ўрта ёшдагиларга нисбатан яхши ривожланган бўлади. Ўғил болаларда 8-10 ёшдан бошлаб яхши ривожлана бошлайди. 10 ёшга борганда бу сифатнинг заҳираси анчагина юкори бўлади. Шу йиллар мобайнида тезликни ўртача ортишининг меъёри бошка ёшдагиларга нисбатан юкори бўлади. Кизларда бу қобилият болаларникига нисбатан озрокдир. Тезликни ривожланиши учун уларга анчагина жисмоний машқлар бериш керакки, уларнинг бош мия пўстлоқ қисмида тезлик марказлари пайдо бўлсин. Тезликни ривожлантириш учун қуйидаги машқлар тавсия қилинади. 7-8 ёшдагиларга кўриш, овоз сигналларига ўз вақтидаёк кескин жавоб берадиган, ўз ўрнини тез топиб оладиган ҳаракатли ўйинлар, эркин югуриш ва ҳоказолар. Кайсики ўша ўйинларни ўйнашда тезкорликка йўналтирилган вазифалар қўйилади. 3-4 синфларда эса 20-40м. Масофани тез вақт ичида босиб ўтиш керак бўлган ўйинлар танланади. Ўсмирларда тезлик кичик ёшдагиларга нисбатан яхши ривожланади,

кизларда эса уни тескариси, 12 ёшдан бошлаб болаларга нисбатан ривожланишнинг кия чизиғи пастга томон кетади. Сабаби уларда организм ёғ босиш жараёнига берилади, эгилувчанлик ва мосланувчанлик нисбатан сусаяди. Нерв жараёнларининг кучи, таъсирчанлиги ортиб кетади. 14 ёшга келиб тезликнинг ривожланиши айтарли сусаяди. Булар учун тез бажариладиган жисмоний машқлар танлаб олинади. Танланган машқлар ўта юқори тезлик билан бажариладиган машқлар бўлиши шарт. Лекин тезлик учун машқларни ҳар доим бир маромда, кўп маротабалаб, такрорлайвериш улар организмида шу тезлик учун шартли рефлекс ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Унда тезлик ривожланиши кескин сусаяди. Шунинг учун машкни турли хил шароитда, хилма хил тарзда бериш тавсия килинади. Бунга эътиборсизлик тезлик рефлексини ҳосил бўлишига, бир хил суръатдаги тезлика намоён киладиган ҳолатни юзага келтиради. Уларга бериладиган машқ тезлик-куч талаб киладиган бўлсин. 5-6 синфларда 6-9 этапли эстафеталар танланади. Ёшлар ва кизлар тезликни ривожлантирадиган машқларга тез мослашади. Қизларда тезлик ёшларникига нисбатан анча паст ривожланган бўлади. Улар учун характерли восита қилиб 80-100 метрга югуриш, эстафеталардан фодаланиш лозим. Куч имконияти кичик ёшдагиларда унчалик баланд эмас. СИ. Гальперин тажрибаси натижаси 7-8 ёшдаги болалар қўли билан 2,5 кг кучга эга эканлигини кўрсатади. Кизларда эса бу сифат анчалик сует ривожлангандир. Уларни тезлик сарф қиладиган машқлар билан кўп банд килмаслик керак. /-// синфларда жисмоний машклар асосан жиҳозеиз бажарилади. IIIIV синфларда эса нисбатан озгина юк кўтариб бажарадиган машклар танланди. Резина тўплар, гимнастика таёқлари, енгил отиш билан бажариладиган машқлар қўлланилади. 1-11 синфларда асосан танани тўғри тутиш учун қорин, кўкрак, бел ёнбош мускулларини ривожлантиришга асосий эътиборни каратиш керак, чунки уларда танани тўғри тута билиш малакаси яхши ривожланмаган бўлади.

Ўрта мактаб ёшдагиларда кучни яхши ривожланган эканлигини кўриш мумкин. Мускуллар аста-секинлик билан статик ишлар бажаришга мослаша бошлайди. Қўл мускуллари, елка мускуллари кучи яхши ривожлана бошлайди. Спорт жиҳозларида бажариладиган машқлар ҳам қўл келади. 14-15 ёшдаги қизларда жисмоний ривожланиш хамда жисмоний сифатлардан кучни ривожланиши болаларга нисбатан оркада колиши кузатилади. Куч узок вақт даво.м этмайдиган, ўз кучи билан бажариладиган, тезлик-кучи сарф қилувчи интенсив машқлар билан, 5-6 синфларда 1-2 килограммли чарм тўпларни ирғитиш, илиш, канатга тирмашиб чиқиш, оғирлиги 2-3 кг келадиган тўпларни улоктиришдек машклар билан ривожлантирилади; 7-8 синфларда шу машқлар тезлик-куч билан бажарилиши орқали, индивидуал хусусиятни ҳисобга олиб, организмга тушадиган жисмоний кжни ортиши орқали амалга оширилади. Юқори синф ўқувчиларида эса оғир юк ташиш, кўтариш, узунликка, баландликга сакраш, улоқтириш, тортишмачок ўйинлари, кураш злементларини ўрганиш ва бошка қатор жисмоний машқлар билан ривожлантирилади. Куч сифатини ривожлантириш эҳтиётликни талаб қилади. Чунки ёш организмга ҳали балоғатга етмай туриб бу машқларни яхши бажариш учун имконият кам бўлади. Чидамлилик 1-11 синф ўқувчиларида энергия сарф қилиб бажариладиган жисмоний машқларни бажаришни узоқроқ даво.м эттириш орқали тарбияланади. Ҳаракатли ўйинларни ўйнаш ҳам бундан мустасно эмас. Ёши улғайган сари бу сифат ҳам табиий ривожланиб боради. Болаларда қизларга нисбатан бу сифат унчалик яхши ривожланмайди. Ўсмирларда чидамлилик 300-400 метрга югуришни юриш билан алмаштириб ёки ўша масофани бир хил белгиланган суръатда югуриш (белгиланган вақт ичида маълум масофани босиб ўтиш ў лар ёки велосипедда юриш, сузиш каби машқлар оркали ривожлантириш тавсия қилинади. У//-/Х синфларда хам шу машқлар тезликни ортириб бажариш оркали

бажарилади. Ҳаракатли ўйинлар, спорт ўйинлари юкори синфларда бу сифатни ривожлантириш учун восита бўлади. Эгилувчанлик. Бу сифатни ривожлантиришга энг кулай ёш кичик мактаб ёшидир. Бунда мускуллар, бўғинлар ҳаракати катта ёшдагиларга нисбатан яхши бўлади. Шунинг учун хам бу ёшдагиларда ҳаракатли ўйинлар орқали эгилувчанликни ривожлантириш мумкин. Ўсмирларда бу хусусият кичик ёшдагиларга нисбатан сусайган бўлади. Шунинг учун буларга жисмоний тарбия дарсларида эгилувчанликни ривожлантирувчи жисмоний машклар кўпроқ берилиши керак бўлади. Уларга машқлар беришда эҳтиётлик зарур, чунки улар машқ аҳамиятини билмай мускулларни керагидан ортиқча зўриктириш оркали уларни чўзиб кўйиши мумкин. Бу эса жароҳатланиш ва бошқаларга олиб келади. Катта мактаб ёшдагиларга иложи борича кўпроқ эгилувчанликни ривожлантирувчи мзшғулотлар ташкиллаш лозим бўлади. 3.Ўқувчилар жисмоний тарбиясининг ўқув ишлари шакли Ўқув ишлари — ўқувчи жисмоний тарбиясини ташкиллашнинг асосий шакли бўлиб, мактаб жисмоний тарбия тарзида уюштирилади. дарс ~ жисмоний тарбия машғулотларииинг тизимли шакли бўлиб. бир хил ёшдаги, бир хил контигентдаги болаларга белгиланган вакт ичида дастур мавзуларини укитиш жараёни тушунилади. Мактаб дарси жисмоний машклар билан шуғулланиш машғулотларнинг алоҳида шакли бўлиб у умумтаълим мактаблари, академик, касб-ҳунар лицейл'ари, Олий ўқув юртлари, колледж, гимназия ва бошқа ўқув муассасалардаги машғулотлардан ўзининг максади ва вазифалари билан фаркланади. Жисмоний тарбия жараёни бир йиллик эмас. Мазмуни ва ташкилланишини турли туманлиги билан характерланадиган машғулотлар,

дарслар турқуми оркалигина тарбиянинг бу йўналишида маълум натижаларга эришишни мақсад қилиб кўйиш мумкин. Ҳар бир дарсда алоҳида вазифалар ҳал қилинади. Олдин ўқитилган (ўргатилган)ни ва кейин ўкитиладиган мавзулари бир бири билан ҳаракатнинг айрим ёки бўлаклари билан албатта боғланиши ва тузилиши билан фарқланади ҳамда белгиланган тизим асосида олиб борилади. Жисмоний тарбия дарсларининг характерли томони шундаки, у махсус тайёргарликка эга бўлган мутахассис томонидан, жисмоний ривожланганлиги ва тайёргарлиги тахминан бирбирига яқин контигент билан бир неча йилга мўлжалланган дастур асосида ҳамда маълум тизимга солинган жадвал асосида ташкилланади. Дарслар умумий жисмоний тарбия, касб-ҳунар жисмоний тайёргарлиги ва спорт ихтисослигини йўлга қўйиш мақсадида ўтказиладиган машғулотларнинг тизимли ва нисбатан тежамли, самарали шаклидир. Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотларнинг бошка типик формалари ўзининг даврийлиги, тизимли эмаслиги, фақат бир маротабалилиги, индивидуаллиги билан дарслардан тубдан фарқланади. Кўпинча машғулотларнинг юқорида қайд килинган шакллари дарсни тўлдиради ва уни хусусий ва умумий вазифаларини тўлдиришда қўшимча рол ўйнайди. Лекин улар аҳолини физкультура бўйича маълум даражадаги талабларни тўла қондириб мустақил аҳамият касб этади. 4.Жисмоний тарбия дарсининг вазифалари ва унга кўйилган талаблар Жисмоний тарбияда педагогик жараённинг натижалари жисмоний тарбия дарсларида олиб бориладиган ўкув-тарбиявий ишларнинг сифатига боғлик. Бунга ҳар бир дарс замиридаги қатор вазифаларни хал этиш билан эришилади.

Жисмоний тарбия дарслари таълим бериш (ўқитиш), тарбиялаш ва соғломлаштиришдек жисмоний тарбия жараёнининг умумий вазифаларидан келиб чиқиб, ҳар бир дарс учун аниқ «Таништириш», «Ўзлаштириш», «мустаҳкамлаш», «Такомиллаштириш»дек мазмунга эга бўлган хусусий вазифаларни қўйиш ва уни ҳал қилишни назарда тутади. Таълим бериш вазифалари болаларни жисмоний тарбия дастурда тавсия килинган машкларни бажаришга, ўрганилган машқларни мустаҳкамлаш ва тако.миллаштиришга, шунингдек, малака ва кўникмаларни ривожлантиришга ҳамда ўрганилган машкларни турли шароитда амалиётда кўллашга ўргатишга йўналтирилади. Таълим вазифаларини изчил равишда бажариш жисмоний тарбия дастуридаги бутун ўқув материалларини изчил ва мустаҳкам ўрганишга олиб келади. Таълимнинг айрим вазифаларини ҳал этиш учун нисбатан узок вақт ёки катор кетма-кет дарслар зарур вазифалар бошқа ҳилларини ҳал этиш учун эса бир дарснинг ўзи кифой килади. Масалан, арконга маълум усулда тирмашиб чиқиш ва уни бажаришда ҳаракатлар кетма-кетлигини бир дарснинг ўзида техник жиҳатдан мукаммал ўрганиб олиш мумкин эмас. Бу умумий вазифа, буни ҳал қилиш учун туркум дарслар лозим. Колаверса, шуғулланувчини ҳаракат координация™, жисмоний тайёргарлиги, ўзлаштириш қобилияти (кабул қилиши), ўзлаштирилаётган ҳаракатга ўхшаш ҳаракат заҳирасига хам боғлиқ. Арконни оёқлари билан ушлаб тирмашиб чиқишга бир дарсда ўргатиш мумкин. Бу кичик хусусий вазифа бўлиб, уни мазкур дарснинг аниқ вазифаларидан бири сифатида ҳал қилинади. Таълимнинг вазифалари, юқоридагилардан ташқари ўқувчиларни жисмоний тарбия ва спорт, соғлиқни сақлаш, чиниқиш, жисмоний машқларни тўғри бажариш ҳақидаги назарий билимларини оширишлари билан хам ҳал килинади. Жисмоний тарбия дарсларида фақат таълим-тарбия эмас, балки инсоний фазилатлар — эътиборлилик, диккатини бошқара олиши, интизоми, иродаси,

саранжомлилиги, мақсадга интилиши, мустақиллиги ва кийинчилдикларни енгишдаги катъийяти ва бошқаларни қўшиб тарбиялаш талаб килинади. Соғломлаштириш вазифалари ҳам тарбия вазифалари каби ҳар бир дарсда хал этилиши лозим. Жисмоний тарбия дарсларини тўғри уюштириш ва ўтказиш тегишли кийим бош билан шуғулланишни, машғулотларнинг жойларида зарурий санитария-гигиена ҳолатини сақлаш ва риоя қилиш, дарсларни очиқ ҳавода ўтказилиши, соғломлаштириш вазифаларини ҳал этиш имкониятини яратади. 5.Жисмоний тарбия дарсини ташкиллаш ва ўтказишнинг усулий асослари Жисмоний тарбия дарсининг самараси кўпинча ўқитувчининг тузган режасини ҳаётийлиги, шуғулланувчилар фаолия^тини ташкиллаш учун танлаган усулияти ва услублари мавжуд жихозлар ва спорт анжомларидан, техник воситалардан, спорт иншоатларидан эффектли фойдалана олиш, температура, иқлим шароити, ўқувчиларнинг тайёргарлги, уларнинг ёши, индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб эффектли фойдалана олиш билан боғлик. Дарснинг уюштирилишининг теъминланиши куйидагиларни: 1) тиббий ва гигиена шароитини яратиш ва унга риоя қилишни; 2) моддий-техник жиҳатдан таъминлашни; 3) дарсда ўқувчилар фаолиятини ташкиллаш усулиятларини тўғри танлаш орқали кўйилган вазифани эффектли ҳал килишни назарда тутади. Дарсни ўтказишнинг тиббий-гигиеник шароитини яратиш деганда жисмоний машқлар билан шуғулланиш жараёнида юзага келадиган, соғломлаштириш эффектидан келиб чиқадиган бир бутун комплекс тадбирларни тушунилади. Шунга кўра машғулотларни ўтказиш жойининг қатийян белгиланган

$тиббий-гигиеник нормаларга мувофиқлигига Эришиш. Спорт зали учун ҳаво температураси (энг маъқули) 14-16°С да ушланиши. Танаффусларда очиқ майдонларга сув сепилиши, спорт заллари эса ойналари очилиб шамоллатилиши. Аниқланишича, инсон ўпкасида у тинч турган ҳолда ҳаво вентиляцияси алмашиши минутига 4 дан 6 л атрофида, юқори интенсивликда бажарилаётган машқларда (югуриш, спорт ўйинлари) организмни ҳаво ютиши 10 ва ундан ортик даражадан ошиши мумкин. Шунинг учун машғулот жойларини тоза ҳаво билан таъминлашнинг аҳамияти муҳим. Айниқса, залдаги жиҳозлар, анжомлар, матлар (гиламлар) полни тозалиги доимий диқкат ва эътиборни талаб қилади. Ҳар бир дарсдан сўнг зал полини хўлланган пол латта билан намланган латта билан эса жиҳозлар, матларни артиб чиқиш зарурияти мавжуд. Машғулотлар тугагандан сўнг эса шуғулланилган жой тозаловни талаб қилади. Чунки тозаланмаган зал шуғулланувчи соғлигига катта путр етказади, танани, спорт формаларини кирланишига сабаб бўлади. Дарсни модций техник таъминлаш деганда, дарснинг оптимал зичлигини таъминлашга имкон берадиган, кўйилган комплекс вазифаларни тўлақонли хал қилиш учун гарантия берадиган, етарли даражадаги ўқув- тарбия жиҳозлари, анжомлари ва машғулот жойи назарда тутилган. Охирги йилларда кўпчилик мактабларда жисмоний тарбия ўқитувчиларининг ташаббуси билан спорт заллари ва спорт майдонлари бирданига кўпчилик ўқувчи шуғулланиши мумкин б\;лган нестандарт жиҳозлар, анжомлар ва тренажерлар билан жиҳозланмокда. Бундай жиҳозлардан фойдаланиш дарс зичлигини аҳамиятли даражада юкори эффектли ташкилий формасини вужудга келиши, охир окибат машғулотлар натижаларини ошишига олиб келмокда. 6. Жисмоний тарбия дарснинг мазмуни$

Умумий таълим мактаби ўқувчиларининг жисмоний тарбияси

23.09.2022

0

139.5 KB

Похожие